«کتاب شناسی» جلال آل احمد

خوب است از جلال روایت کنیم از «مثلاً در شرح احوالات» درباره این مجموعه «حاوی قصه های شکست در آن مبارزات مبارزات «دموکرات فرقه سی» و لطمه ای که به حزب توده زد و فرار رهبران حزب توده و به سبک رئالیسم سوسیالیستی» است

آثار جلال را در یک شمای کلی می شود چنین صف بندی کرد:

۱) داستان کوتاه و بلند (رمان)

۲) مقالات، اجتماعی و سیاسی و ادبی

۳) تک نگاری (مونوگرافی)‎

۴) انواع ترجمه

۵) سفرنامه

۶) گفت وگو

۷) سخنرانی

۸) نامه‎

۹) یادداشت

آنچه در ادامه خواهد آمد «کتاب شناسی» نه چندان کامل درحدود داستان ها و ترجمه های آثار جلال است.

● داستان

▪ از رنجی که می بریم

چاپ اول: ۱۳۲۶

خوب است از جلال روایت کنیم از «مثلاً در شرح احوالات» درباره این مجموعه: «حاوی قصه های شکست در آن مبارزات (مبارزات «دموکرات فرقه سی» و لطمه ای که به حزب توده زد و فرار رهبران حزب توده) و به سبک رئالیسم سوسیالیستی» است.

▪ نفرین زمین

چاپ اول: دی ۱۳۴۶

داستانی است بلند (رمانی) راوی معلمی است که در دهی درس می دهد، وقایع از زبان دانای کل گزارش می شود. وضعیت اجتماعی و روابط افراد و خانواده ها با هم در دهی که ارباب دارد، بیان می گردد. نویسنده درباره این داستان در دی ماه ۱۳۴۶ نوشته است: «و همین روزها از چاپ، نفرین زمین، فارغ شده ام که سرگذشت معلم دهی است در طول ۹ ماه از یکسال و آنچه بر او و اهل ده می گذرد. به قصد گفتن آخرین حرف ها درباره آب و کشت و زمین و لمسی که وابستگی اقتصادی به کمپانی از آنها کرده و اغتشاشی که ناچار رخ داده و نیز به قصد ارزیابی دیگری خلاف اعتقاد عوام سیاستمداران و حکومت از قضیه فروش املاک که به اسم اصلاحات ارضی جاش زده اند.»

▪ سه تار

چاپ اول: ۱۳۲۷

عنوان های سیزده داستان کوتاه این دفتر چنین است: سه تار، بچه مردم، وسواس، لاک صورتی، وداع، زندگی که گریخت، آفتاب لب بام، گناه، نزدیک مرزون آباد، دهن کجی، آرزوی قدرت، اختلاف حساب، الگمارک والمکوس به نوعی تجربه های بیرونی - بیرون از خانواده و حزب - نویسنده است.

▪ زن زیادی

چاپ اول: مرداد ۱۳۳۱

این کتاب از ۵ داستان کوتاه فراهم آمده است به نام های سمنوپزان، خانم نزهت الدوله، دفترچه، عکاس با معرفت، خداداد خان، دزد زده، جاپا، مسلول، زن زیادی. در یادآوری کوتاهی در چاپ دوم این کتاب که «۱۵ دی ماه ۱۳۴۲» را بر پای خود دارد، جلال نوشته است: «اگر به تجدید چاپ این دفتر رضا داده ام بیشتر به این هوس بوده است که در شخص جوانی ام نظری جدی کرده باشم که به جای خود نه فرصت جوانی کرد و نه فرصت نگریستنی جدی و ببینم آیا اکنون این فرصت دست داده است؟ و بعد ببینم آخر که بود آن که ده سال سر از پا نشناخت و بر واقعیت پرپری این نردبان های تک پله کاغذی از غرور ۲۰ سالگی یک مرتبه به تلخی ۳۰ سالگی رسید؟»

و گفته است: «تکه های سمنوپزان و خانم نزهت الدوله را نیز بر این چاپ (چاپ دوم) افزودم. چیزهایی بود لایق ریش همان دوره جوانی.» نکته جالب در چاپ دوم این کتاب، تغییر مقدمه چاپ اول است؛ «چاپ اول این دفتر مزین بود به مقدمه ای از مردی (منظور پرویز ناتل خانلری است) که روزگاری دعوی آزادگی داشت و اکنون از بد حادثه - یا از نیکش - وزیر از آب درآمده است و من حساب آن مقدمه را در «مقدمه ای که درخور قدر بلند شاعر نبود رسیده ام» و به جای آن «رساله پولوس رسول به کاتبان» را در ۱۲ صفحه آورده است که باید آن را جان کتاب به حساب آورد.

▪ سرگذشت کندوها

چاپ اول: ۱۳۳۷

جلال داستان بلند و نمادین (سمبلیک) «سرگذشت کندوها» را طبق تاریخ پای آن در «آبان ماه ۱۳۳۳ شمسی» به پایان برده است. زبان این داستان از قصه گویی های سنتی به وام گرفته شده و شخصیت های آن نیز زنبورهای عسلند و قصه از زاویه دید راوی کل نقل می شود. البته آدمی «کمند علی بک» نام نیز در بطن داستان نقشی دارد: «یکی بود یکی نبود غیر از خدا هیچ کس نبود. یک کمندعلی بکی بود یک باغ داشت. تو باغش هم دوازده تا کندوی عسل داشت.» البته زنبورها از اول در باغ «کمندعلی بک» نبودند و سرانجام نیز «کمندعلی بک که عقل از سرش داشت می پرید یکجا خشکش زده بود... و زنبورها که مثل ۱۲ لکه کوچک در آسمان سیاهی می زدند و به طرف خانه زندگی اصلی خودشان می رفتند، وقتی از آسمان ده گذشتند، همه دهاتی ها آنها را دیدند و با انگشت به همه نشان دادند... و در گوش هم زمزمه کردندکه «علی بک خونه خرابه گردی» و «غصه ما به سر رسید کلاغه به خونه اش نرسید» و گفته می شود در تمثیل این قصه بلند، جلال تجربه های چند سال (از سال ۱۳۲۹ تا ۱۳۳۱) را حلاجی می کند. البته زبان روایی «سرگذشت کندوها» خام است و نویسنده دارد تمرینی می کند انگار برای «نون والقلم».

▪ سنگی بر گوری

چاپ اول

«سنگی بر گوری» رمانی است از نظر حجم در قد و قواره «مدیر مدرسه» به نوشته جلال در «مثلاً شرح احوالات»، «قصه ای است در باب عقیم بودن» و همان جا گفته است: «... و بعد بپردازم به از نوشتن سنگی بر گوری.» معلوم نیست فرصت کرد آن را از نو بنویسد یا خیر و این قصه در زمان حیات جهان چاپ نشد. بعد از انقلاب یکبار منتشرش کردند که به گفته ای بیشتر نسخه های آن جمع شد. می دانید که جلال و سیمین در دوران زندگی مشترک صاحب بچه ای نشدند.

▪ مدیر مدرسه

چاپ اول: ۱۳۳۷

«مدیر مدرسه» که بیشتر شکل مقاله داستان بلند دارد، دارای ۱۹ بخش است و وقایع از زاویه دید «من راوی» بازگو می شود که همان «مدیر مدرسه» است و در آن به تحلیل و انتقاد از اصل نظام آموزشی و روابط موجود وقت در آن می پردازد. چنین شروع می شود: «از در که وارد شدم سیگارم دستم بود و زورم آمد سلام کنم. همین طوری دنگم گرفته بود قد باشم. رئیس فرهنگ که اجازه نشستن داد...» خودش نوشته است: «مدیر مدرسه؛ حاصل اندیشه های خصوصی و برداشت های سریع عاطفی از حوزه بسیار کوچک اما بسیار مؤثر فرهنگ و مدرسه. اما با اشارات صریح به اوضاع کلی زمانه و همین نوع مسائل استقلال شکن.»

(مثل شرح الاحوالات، ص ۵۲)

● ترجمه

▪ قمارباز

چاپ اول: آبان ۱۳۲۷

برادر جلال، شمس، بر پیشانی چاپ چهارم (،۱۳۷۲ انتشارات فردوس) می نویسد: «قمارباز، نخستین ترجمه جلال آل احمد است از زبان فرانسه؛ و مال پائیز سال ،۱۳۲۷ جلال در آن موقع ۲۵ ساله است. ۳-۲ سالی است که از تحصیل رشته ادبیات فارسی دانشگاه تهران فراغت یافته است و ۲ سالی است که در دبیرستان شرق تهران، دبیر ادبیات است.»

آخرین جمله های کتاب روح حاکم بر این نوشته روانشناسانه را نشان می دهد: «در حالی که از قمارخانه بیرون می آمدم، حس کردم که یک فلورین در جیب کوچکم تکان می خورد، به خود گفتم: خوب، با آن می توانم شام بخورم. ولی پس از این که صد قدم رفتم تغییر رأی دادم و راهم را برگرداندم و همان فلورین را روی «ماشک» گذاشتم.»

راستی این بیت را هم از مولانا جلال الدین مولوی زمزمه کنید که همه کتاب فئودور داستایوفسکی در آن فشرده شده است: «خنک آن قماربازی که بباخت آنچه بودش بنماند هیچش الا هوس قمار دیگر»!

▪ سوءتفاهم

چاپ اول: ۱۳۲۹

آلبرکامو «سوءتفاهم» را در ۳ پرده نمایشی نوشت. با مایه های فکری فلسفی اگزیستانسیالیستی. نخستین ترجمه نمایشی جلال از زبان خارجی است.

▪ بیگانه، نویسنده آلبرکامو

مترجمان: جلال آل احمد ـ اصغر خبره زاده، چاپ اول: ۱۳۲۸

«آلبرکامو» نویسنده معاصر و دورگه فرانسوی ـ الجزایری است. نزدیک به همه عمر خود را در تونس و الجزایر و آفریقای شمالی و فرانسه گذراند و به همین سبب نه تنها در این داستان بزرگ ترین نقش را آفتاب سوزان نواحی گرم به عهده دارد، که قهرمان داستان به علت همین آفتاب است آدم می کشد.

▪ دست های آلوده

چاپ اول: ۱۳۳۱

«ژان پل سارتر» فرانسوی این نمایش چند پرده ای را نوشته است و محتوای آن باید باب طبع جلال باشد که از کمونیسم روسی بریده بود و سارتر نیز در این نمایش به صورت تمثیلی به انتقاد از مارکسیست می پردازد که در نزد آنان عمل وسیله را برای رسیدن به مقصود توجیه می کند. سارتر و جلال هر دو زمانی عضو حزب کمونیست کشور خود بودند.

▪ مائده های زمینی

چاپ اول: ۱۳۳۴

«مائده های زمینی» دومین اثری است که جلال از آثار «آندره ژید» اهل فرانسه به فارسی برمی گرداند. اولی «بازگشت از شوروی» را به تن خویش که جنبه سیاسی انتقادی دارد و دومی را با همکاری «پرویز داریوش».

«مائده های زمینی» کاملاً اثر ادبی است که در آن هنز تغزل بسیار قوی است و این اثر نشان می دهد که خلاقیت ژید را باید در این بعد ـ ادبی هنری ـ جست وجو کرد.

▪ کرگدن

چاپ اول: ۱۳۴۵

کرگدن نیز نمایشنامه ای است از «اوژن یونسکو» نویسنده معروف اهل فرانسه. یونسکو در این نمایش به بلایی که زندگی ماشینی غربی سر آدمی می آورد و انسان را مسخ می کند تا در پوست کرگدن فرو رود، می پردازد. این نمایش در راستای تفکر غرب زدگی جلال آشنا می آید.

▪ چهل طوطی

چاپ اول: ۱۳۵۱

از جلال و سیمین به عنوان مترجمان «چهل طوطی» یا «چهل طوطی اصل» نام برده شده است. در نامه جلال به «حبیب یغمایی» مدیر مجله یغما، آمده است: «سوکه سپتاتی Suka Saptati به معنی «هفتاد فسانه» همانست که ما «چهل طوطی» را ازش داریم» و نوشته است: «کتاب همچو هزار و یک شب درباره مکر زنان است با همان سبک معهود. این نوع کارهای اصلاً هندی یعنی حکایت در حکایت. پر از پند و اندرز.» جلال و سیمین فقط ۶ داستان «سوکه سپتاتی» را به فارسی برگردانده اند: باسوده وی و مهاجرت وی، بانو و ماهی خندان، فرزند موعود، دویکا و شوهر ابلهش، زن و ببر، آخرین داستان کتاب «سوکه سپتاتی».

▪ عبور از خط

چاپ اول: ۱۳۴۶

کتاب مقدمه «ارنست یونگر کیست؟» به قلم جلال را دارد که وی در «۲۲ آبان ۱۳۴۶» نوشته است اما اصل کتاب ـ اصلاً رساله ـ از ۳ فصل تدوین یافته، فصل اول: پیش بینی. فصل دوم: تشخیص. فصل سوم: درمان اما نویسنده، آلمانی است. در ۱۸۹۵ در هایدلبرگ متولد شد. جلال آلمانی نمی دانست دکتر «محمود هومن» برای جلال «عبور از خط» را می خواند و ترجمه می کرد و جلال می نوشت: سال ۱۳۴۱ «هفته ای ۲ روز که ـ از ۲ تا ۴ بعدازظهر ـ می رفتم خانه او و کار می کردیم. ترجمه دفتر را او می گفت و من می نوشتم.» و «عبور از خط»، «مبحثی در نیهیلسم» است و مبحثی بسیار خواندنی و معروف در پوچگرایی سربرداشته در فرهنگ و تمدن غرب.

▪ پنج داستان

جلال آل احمد

چند تحریر از چهل طوطی به فارسی داریم با تعداد داستانهای مختلف که البته آمیخته ای از فرهنگ و آداب و شخصیت های هندی و ایرانی و مسلمانی. و محور همه آنها یک طوطی است و زنی که شوهرش برای تجارت به سفر دور و دراز رفته است و زن موظف شده که قبل از اقدام به هرکاری با طوطی مشورت کند و زن به کسی دل می بندد و طوطی او را با گفتن قصه های شبانه پایبند می کند تا شوهر از سفر بازمی گردد. البته جلال و سیمین اصل قصه ها را برگردانده اند و هرکدام قصه کوتاه نابی شده اند.

بار اول نامه جلال به یغمایی و این ترجمه در دوره ۱۸ مجله یغما، سال ،۱۳۴۴ چاپ شدند.