شیعیان مسکو در قرون شانزده تا نوزدهم

تعیین تاریخ دقیق حضور کارمندان دولتی ایرانی در مسکو طی قرون شانزده تا نوزدهم کاری مشکل یا امکان ناپذیر است

تعیین تاریخ دقیق حضور کارمندان دولتی ایرانی در مسکو طی قرون شانزده تا نوزدهم کاری مشکل یا امکان ناپذیر است. زیرا ایرانیان و آذربایجانی ها که بعدها به صورت جوامع جداگانه درآمدند، در قالب یک مقاله مورد بررسی قرار گرفته اند. با شروع قرن هفدهم، روابط دیپلماتیک روسیه و ایران قوت گرفت و این روابط با فعالیتهای تجاری- اقتصادی ایرانیان و آذربایجانی ها در مسکو همچنان تقویت می شد. در این قرن، در منطقه کیتای گورود ایرانیان کاخی برای خود ساخته بودند. طبق سایر اسناد، «تاجران قزلباش» در خارج از دروازه های نیبنیکیتسکی کاخی از سنگ گرانیت ساخته بودند. قزلباش ها (در اسناد قرن هفدهم به این نام ثبت شده است) تجارت را در مسکو راه انداختند و کالاهای خاصی همراه خود آوردند که از جمله آنها می توان به طلا، نقره، تنباکو و سایر اقلام اشاره کرد.

با گذشت زمان، امکان حفظ ملیت و دین در میان شیعیان ایرانی و آذربایجانی به طور غیر قابل قیاسی بیشتر شد. در نتیجه جنگ موفقیت آمیز روسیه با ایران و ترکیه، در نیمه دوم سالهای ۳۰ قرن نوزدهم، تجارت مسکو با ماوراالنهر و ایران بیشتر شد. فعالیت اصلی شیعیان در مسکو همچون سابق تجارت بود، ضمن اینکه تاجران آذری و ایرانی بایستی از شرایط مالی خوب برای راه اندازی تجارت در این منطقه برخوردار می بودند. اواسط قرن نوزدهم تاجران شیعه ایرانی و آذری در زمره فعال ترین تاجران مسکو از شرق قرار داشتند: بخش اعظم آنان در بهترین و باپرستیژترین مناطق شهر – میاسنیتسکا و گارادسکوی ساکن بودند و می توان گفت که هیچ یک از آنان در مناطق سکونت تاتارها و بخاری ها زندگی نمی کردند. این تاجران بیشتر به تجارت ابریشم، پشم، پنبه و انواع کالاهای شرقی می پرداختند.

اکثر تاجران ایرانی در قرن نوزدهم مدت زیادی در مسکو نماندند. مهمترین واقعه زندگی ایرانیان ساکن در مسکو، دیدار ناصر الدین شاه از مسکو بود که پس از آن متحد سفت و سخت روسیه شد. وی در به دعوت الکساندر دوم در ماه می ۱۸۷۳ یکی از اولین سفرهای خود را به اروپا انجام داد که طی آن از آستاراخان، مسکو و سنت پتربورگ دیدن کرد. ناصر الدین شاه سه روز را در مسکو گذراند و همراه با مقامات و کنسولگری ایران به بازدید از شهر پرداخت.

طبق اطلاعات و اسناد، در سال ۱۸۸۸ در مسکو قبرستانی جداگانه برای شیعیان و ساکنین ایرانی در این شهر وجود داشت، اما مساحت این قبرستان بسیار کوچک بود (حدود ۱۷۰۰ متر مربع). در همان دوره قبرستان مسلمانان تاتار به نام قبرستان مسلمانان دانیلوف ۳ هکتار بود.

لازم به ذکر است که تفاوت ابعاد زندگی مسلمانان شیعه – ایرانیان و آذربایجانی ها – در شهرهای روسیه تا قبل از انقلاب که تاتارها به طور رسمی حکومت مسلمانان سنی را اعلام کردند، چندان مورد بررسی قرار نگرفته است.

● جامعه شیعیان مسکو در عصر حاضر

می توان گفت که گرایش به شیعه در بخش اروپایی شرقی روسیه چندان مرسوم نبوده است. تا قبل از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، پیروان این مذهب در اسلام، نمایندگان آذربایجانی، لزگینها و تات ها و برخی اقوام دیگر بودند که اسنادی در خصوص تعداد آنان در دست نیست. طبق سرشماری سال ۱۹۸۹، در مسکو ۲۰۷۲۷ آذربایجانی، ۲۴۳۴ لزگین و ۱۲۹۲ تات زندگی می کردند که در میان آنها نمایندگان شیعه هم حضور داشتند. شرایط در دوران پس ازشوروی تغییر کرد و تعداد شیعیان آذری مقیم در مسکو بنا به دلایلی در سالهای ۲۰۰۰ به ۸۰۰ هزار نفر رسید. سطح اعتقادات دینی و بروز اعتقادات شیعی در میان شیعیان آذری در این دوره افزایش پیدا کرد. با این وجود به طور کل، هویت دینی نمی تواند از جایگاهی مرکزی در بروز خصوصیت های ملی آذربایجانی های مقیم مسکو برخوردار باشد.

تعداد دقیق مسلمانان شیعه در مسکو در کل کشور مشخص نیست. در مسکو دو مسجد شیعیان به نام های «اینام» در منطقه آترادنی و مسجد محل سکونت سفیر ایران در خیابان ناواتروف وجود دارد. در سال ۱۹۹۶، انجمن مسلمانان شیعه به نام «اهل بیت» با مدیریت م. قربانوف تاسیس شد. دو سازمان وابسته – انجمن جوانان «صاحب الزمان» و انجمن زنان «فاطمه- زهرا» و همچنین ده ها حسینیه در مسکو وجود دارند که با انجمن اهل بیت همکار ی دارند. با تلاش این انجمن فعالیتهای اجتماعی- مذهبی، دینی – روشنفکری با مسلمانان شیعه در پایتخت روسیه انجام می شود.

محبوبیت شیعه در میان تازه مسلمانان از خصوصیات مسکو است. طبق آمار مدیران این انجمنها (بدون مبالغه) ۹۰% مسلمانان روس ساکن در مسکو شیعه هستند. اما در کل کشور، شیعیان تنها ۳% کل مسلمانان را تشکیل می دهند. شیوه مدیریت در جامعه شیعیان روسیه از عواملی است که آنان را جذب خود می کند. تحصیلات بالای اعضای روس این انجمن و انعطاف پذیری ایشان نسبت به فعالیتهای سیاسی- اجتماعی و همچنین سطح بالای اعتقاداتشان که به وضوح آشکار است، در مقاسه با شیعیان سایر اقوام، نیز خود از عوامل جذب آنان به مذهب شیعه به شمار می رود. شیعیان روس ابتدا در مسکو ساختاری با نام مرکز دین شناسی شیعیان مسکو تشکیل دادند که ارتباط تنگاتگی با شیعیان ایرانی داشت و مرکز تحلیل و هماهنگی شیعیان «آشنایی طیف وسیعی از طبقات مختلف اجتماعی روسیه با مکاتب علمی، فلسفی و میراث فرهنگی جعفریت» را در اهداف خود قرار داده است.

هر دو مرکز همکاری تنگاتنگی با تمام سازمانهای رسمی شیعیان در کشور و در سایر نقاط دنیا دارند. مدیران انجمن های شیعیان مسکو، ارتباط تنگاتنگ اطلاعاتی، فرهنگی، ایدئولوژیکی، حقوقی – الهی و آموزشی خود را با مراکز دینی ایرانی از جمله انجمن «اهل بیت» حفظ می کنند.

منبع: فرهنگ روس، شماره ۲۸، پاییز ۸۸