شبیه سازی در آیین كاتولیك

مهم ترین دلایل مخالفت با شبیه سازی انسانی از دیدگاه آیین كاتولیك عبارت اند از احتمال شكست از نظر علمی, ضرورت تولید مثل جنسی برای ایجاد فرد جدید, تحمیل هویت خود بر شخص شبیه سازی شده, غصب جایگاه خداوند در این مقاله, این مسئله با توجه به دیدگاه آیین كاتولیك به اخلاق زیستی و در بستری كلی تر توصیف شده است

مهم‏ترین دلایل مخالفت با شبیه‏سازی انسانی از دیدگاه آیین كاتولیك عبارت‏اند از: احتمال شكست از نظر علمی، ضرورت تولید مثل جنسی برای ایجاد فرد جدید، تحمیل هویت خود بر شخص شبیه‏سازی شده، غصب جایگاه خداوند. در این مقاله، این مسئله با توجه به دیدگاه آیین كاتولیك به اخلاق زیستی و در بستری كلی‏تر توصیف شده است.

آیین كاتولیك با كاربست برخی از دستاوردهای مهندسی ژنتیك درباره انسان سرسختانه مخالفت می‏كند و آن را ناقض كرامت و شأن انسان می‏داند. یكی از تازه‏ترین دستاوردهای این عرصه، امكان به كارگرفتن تكنیك انتقال هسته سلول پیكری Somatic Cell Nuclear Transfer) با علامت اختصاری (SCNT یا شبیه‏سازی درباره انسان است. كلیسای كاتولیك استفاده از این تكنیك را تحت عناوینی چون شبیه‏سازی درمانی یا انسانی مغایر با آموزه‏های اصلی كتاب مقدس و اخلاق مسیحی می‏داند و دلایلی بر ضد آن اقامه می‏كند. مهم‏ترین دلایل مخالفت با شبیه‏سازی انسانی از دیدگاه آیین كاتولیك عبارت‏اند از: احتمال شكست از نظر علمی، ضرورت تولید مثل جنسی برای ایجاد فرد جدید، تحمیل هویت خود بر شخص شبیه‏سازی شده، غصب جایگاه خداوند، نقض كرامت انسانی، نقض حق كودك برای داشتن والدین، تنزل انسان به شیئ، مغایرت با حق «نادانی» و جهل نسبت به آینده، امكان سوءاستفاده‏های مختلف و فروپاشی نهاد خانواده. در این مقاله، این مسئله با توجه به دیدگاه آیین كاتولیك به اخلاق زیستی و در بستری كلی‏تر توصیف شده است.

رشد مهندسی ژنتیك و پیدایش مسائل تازه‏ای در این عرصه و امكان برخی دستكاری‏های ژنتیكی، پرسش‏هایی جدی در باب حیات و مرگ و مفهوم انسان و معیار انسانیت پیش كشیده است و آیین كاتولیك نیز بخشی از تلاش خود را صرف پاسخگویی به آنها كرده است. یكی از تازه‏ترین چالش‏های این عرصه، مسئله امكان شبیه‏سازی انسانی است كه پس اعلام خبر شبیه‏سازی گوسفندی به نام «دالی» در سال ۱۹۹۷ به گونه‏ای جدی ذهن متدینان را به خود مشغول كرده است:(۲) آیا به وجود آوردن انسان بی‏استفاده از شیوه رایج تولید مثل و به گونه‏ای غیر جنسی مشروع است و اخلاقی، یا بر خلاف آموزه‏های دینی؟ غالب متدینان آن را تهدیدی بر ضد كرامت انسانی قلمداد كرده‏اند و خواستار منع آن شدند. مسلمانان اهل سنت قاطعانه این عمل را محكوم كرده و عالمان شیعه در این زمینه نظرات گوناگونی ابراز داشته‏اند. جهان مسیحی نیز موضعی استوار در این زمینه اتخاذ كرد و شبیه‏سازان را ناقض كرامت انسانی دانسته است. در این نوشته، كوشش می‏شود تا تصویر روشن و نسبتا جامعی از دیدگاه كلیسای كاتولیك در قبال این مسئله به دست داده شود و این مسئله در بستری كلی‏تر از دیدگاه آیین كاتولیك به مسائل زیستی تبیین گردد. تحلیل و بررسی این دیدگاه نیازمند نوشته دیگری است كه مستقلاً ارائه خواهد شد.

۱) ملاحظات اولیه

یك. منابعی كه در این نوشته مورد استناد قرار گرفته‏اند، سه نوع‏اند. نخست، سخنان پاپ فقید ژان پل دوم به عنوان عالی‏ترین مرجع دینی آیین كاتولیك در جهان؛ دوم بیانیه‏هایی كه به وسیله واتیكان منتشر شده است. این بیانیه‏ها به وسیله شوراهای پاپی كه اعضای آنها مستقیما به دست پاپ منصوب می‏شوند فراهم آمده و به تأیید پاپ نیز رسیده است. سوم مقالاتی كه اسقف‏ها و رؤسای كلیسای كاتولیك نوشته یا موضعگیری‏هایی كه در قبال مسئله شبیه‏سازی اتخاذ كرده‏اند.

دو. آیین كاتولیك برای تبیین و دفاع از موضع خود فعالیت علمی و فرهنگی گسترده‏ای داشته است. این فعالیت‏ها شامل برگزاری كنفرانس‏ها و كارگاه‏های آموزشی، شركت در نشست‏ها و سمینارهای مختلف و ارسال پیام به وسیله پاپ به كنفراس‏های پزشكی، اخلاق زیستی و مانند آن بوده است.

سه. افزون بر آن، كلیسای كاتولیك حضوری جدی در سطح جهانی در مجامع بین‏المللی داشته و از این طریق مواضع خود را تبیین و تقویت كرده است، مانند حضور نماینده رسمی در كمیسیون تخصصی سازمان ملل و تبیین موضع آیین كاتولیك درباره مسئله شبیه‏سازی، حضور در كنگره آمریكا هنگام بررسی مسئله شبیه‏سازی، ارسال نامه به سازمان ملل و یونسكو و تحلیل و بررسی بیانیه‏هایی كه سازمان ملل یا دیگر مجامع سیاسی در این زمینه منتشر كرده‏اند. این حضور فعالانه موجب شده است تا مدافعان شبیه‏سازی انسانی، كلیسای كاتولیك را به تحمیل دیدگاه خود بر جامعه متكثر معاصر متهم كنند.

چهار. موضع آیین كاتولیك در قبال شبیه‏سازی انسانی در حقیقت بخشی از موضع گسترده‏تر این آیین در قبال مسائل زیستی دیگری چون سقط جنین، اوتانازی یا قتل از روی ترحم، تكنیك‏های باروری مصنوعی و مانند آن است. از این رو، در این نوشته از سر ضرورت به دیدگاه آیین كاتولیك در این مسائل نیز اشاراتی رفته است.

۲) انواع شبیه‏سازی

كلیسای كاتولیك به شكل متداول و رایج به هنگام بحث از شبیه‏سازی دو نوع تقسیم‏بندی را مطرح می‏كند؛ یكی تقسیم‏بندی این تكنولوژی بر اساس حوزه و سوژه آن است و دیگری تقسیم آن بر اساس هدف از به كارگیری چنین تكنیكی. البته بحث در نوع اول بسیار مختصر و گذرا و اشاره‏وار مطرح می‏شود، حال آن‏كه بحث اساسی در نوع دوم است. این دو نوع تقسیم‏بندی به شرح زیر هستند:

۱) شبیه‏سازی گیاهی، حیوانی و انسانی

۲) شبیه‏سازی درمانی و انسانی

۱) شبیه‏سازی گیاهی ، حیوانی و انسانی. از نظر آیین كاتولیك اعمال تكنولوژی باروری و تكثیر غیر جنسی در عرصه گیاهان و حیوانات مانعی ندارد و این كار مجاز است. اسناد متعدد كلیسا بر این نكته تأكید فراوان دارند كه با رعایت مصالح كلی می‏توان گیاهان یا حیوانات را شبیه‏سازی كرد. برای مثال در «تأملاتی درباره شبیه‏سازی» كه به وسیله «آكادمی پاپی زندگی»(۳) منتشر شده، به این مسئله اشاره شده و در آن آمده است كه: «افزون بر اینْ برای تحقیق، از جمله شبیه‏سازی، در عرصه گیاهان و حیوانات آنجا كه به نیازی پاسخ دهد یا سود قابل توجهی برای انسان یا دیگر موجودات در پی داشته باشد، در صورت رعایت قوانین حفظ حیوانات و تكلیف احترام به تنوع زیستی انواع، جا وجود دارد.»(۴)

كاردینال آلفونسو لوپز تروجیلو، رئیس شورای پاپی خانواده،(۵) طی بیانیه‏ای با عنوان «شبیه‏سازی: ناپدید شدن مستقیم پدری و انكار خانواده» كه در مخالفت با شبیه‏سازی انسانی نوشته و منتشر شده است، از شبیه‏سازی در عرصه گیاهان و حیوانات دفاع كرده، می‏گوید: «اعتراضات اخلاقی مشخصی بر ضد شبیه‏سازی گونه‏های غیر انسانی وجود ندارد.»(۶) وی نه تنها این كار را مجاز می‏شمارد، بلكه برای آن منافع متعددی یاد می‏كند، مانند بهبود كیفیت محصولات غذایی، پیشگیری از انقراض گونه‏های كمیاب، كمك به پیشرفت در عرصه تحقیقات زیستی و داروشناسی.(۷)

كنفرانس كاتولیك‏های فلوریدا، طی مكتوبی موضع خود را در قبال انواع شبیه‏سازی روشن كرد و درباره شبیه‏سازی گیاهی و حیوانی اعلام داشت: «شبیه‏سازی گیاهان و حیوانات یا قسمت‏هایی از دی. ان. ای. انسانی، هنگامی كه برای بهسازی انسانیت به كار گرفته می‏شود، نه تنها بلامانع، بلكه حتی تحت راهنمایی مناسبی می‏تواند مطلوب باشد.»(۸)

بدین ترتیب از نظر كلیسای كاتولیك، شبیه‏سازی گیاهی و حیوانی مجاز و حتی مطلوب است و اخلاقا منعی ندارد. گفتنی است كه برخی از كاتولیك‏های پاكستان به استناد كتاب مقدس، حتی شبیه‏سازی حیوانات را ممنوع دانسته‏اند. به گزارش روزنامه پاكستانی دیلی تایمز، در گفتگویی كه كلیسای كاتولیك لاهور تشكیل دادْ، ندیم جان شاكر گفت كه بنیاد اخلاق ما كتاب مقدس است و «كلیسا حتی مخالف شبیه‏سازی حیوانی است.»(۹) از این استثنا كه بگذریم، كلیسای كاتولیك شبیه‏سازی گیاهی و حیوانی را مجاز می‏شمارد و اساسا این بحث را چندان پیش نمی‏كشد، زیرا از نظرش این مسئله با اصول و مبانی آیین كاتولیك منافاتی ندارد؛ اما آنچه كه مشكلی جدی برای اخلاق و كلام آیین كاتولیك بوده، شبیه‏سازی انسانی است.

۲) شبیه‏سازی درمانی و انسانی در جایی كه موضوع و سوژه، شبیه‏سازی انسان است و این تكنیك درباره انسان به كار بسته می‏شود، بر اساس هدف از این كار، شبیه‏سازی به دو نوع تقسیم می‏شود: شبیه‏سازی درمانی(۱۰) یا غیر موّلد و شبیه‏سازی انسانی(۱۱) یا شبیه‏سازی موّلد.(۱۲) تفاوت این دو نوع، در نوع تكنیك به كار رفته نیست، بلكه در هدف از انجام آن است. در شبیه‏سازی درمانی، پس از تركیب تخمك خالی از هسته با هسته سلول و تشكیل رویان، طی زمانی اندك این رویان نابود و از سلول بنیادی آن استفاده می‏گردد، حال آن‏كه در شبیه‏سازی انسانی، پس از تشكیل رویان، آن را در رحم می‏گذارند تا جنین شكل گرفته و نوزادی زاده شود. این تقسیم‏بندی امروزه در مجامع علمی پذیرفته شده و در متون مختلف به آن اشاره می‏شود.(۱۳)

عمده نقض و ابرام‏ها نیز درباره شبیه‏سازی انسانی است نه درمانی و برخی از كشورها مانند انگلستان، شبیه‏سازی درمانی را مجاز شمرده‏اند؛ مشروط به آن‏كه رویان شكل‏گرفته حداكثر تا چهارده روزگی نابود شود. بنابراین، ماهیت این دو نوع شبیه‏سازی تفاوتی ندارد، بلكه تفاوت اصلی در آن است كه در نوع درمانی، روند شبیه‏سازی در میانه كار متوقف می‏شود.

اسناد و منابع كاتولیكی غالبا به این دو نوع تقسیم اشاره كرده، از آن بحث می‏كنند.(۱۴)

البته گاه در منابع كاتولیكی از تقسیم‏بندی دیگری نام برده می‏شود؛ برای مثال در یكی از اسناد واتیكان با عنوان «یادداشت‏هایی درباره شبیه‏سازی» شبیه‏سازی با توجه به هدف آن به چهار نوع تقسیم شده است: شبیه‏سازی «مولّد» با هدف به دست‏آوردن فردی مشابه دهنده هسته سلول جسمی؛ شبیه‏سازی «درمانی» برای به دست آوردن رویانی ایمن از بیماری‏های میتوكندریا یا كروموزومی از طریق انتقال هسته تخمك به تخمك دیگری و سپس باروری آن؛ شبیه‏سازی «تولیدی» برای به دست آوردن اعضای مورد نیاز بدن و شبیه‏سازی با هدف «تجربی» برای توسعه آفاق دانش.(۱۵) با این همه، تقسیم‏بندی معروف و جا افتاده در این مورد همان تقسیم‏بندی دوگانه به انسانی و درمانی یا مولد و غیرمولد است.این تقسیم‏بندی‏به‏دلایل خاصی‏پذیرفته‏شده و كلیسای‏كاتولیك نیز بخشی از تلاش‏خود را صرف بحث درباره‏این تقسیم‏بندی‏و نقد آن‏كرده كه‏شایسته بررسی‏است.

۳) حكم شبیه‏سازی درمانی

بر خلاف رواج این تعبیر در مجامع علمی و عمومی، آیین كاتولیك با این تقسیم‏بندی و با این تعبیر سرسختانه مخالفت می‏كند و نه تنها از نظر اخلاقی شبیه‏سازی انسانی و شبیه‏سازی درمانی را مشمول یك حكم می‏داند، بلكه شبیه‏سازی درمانی را غیر اخلاقی‏تر می‏شمارد. از نظر آیین كاتولیك، تعبیر «درمانی» تعبیری علمی نیست، بلكه راهزن است و حقیقت را می‏پوشاند. در فرایند شبیه‏سازی انسانی، همین كه عمل تركیب میان تخمك فاقد هسته و هسته سلول جسمی انجام شد، موجود زنده‏ای شكل می‏گیرد كه از همه حقوق انسانی از جمله حق حیات كه اساسی‏ترین حق است، بر خوردار می‏شود. از این منظر، شبیه‏سازی به اصطلاح درمانی(۱۶) كه در آن رویان‏ها آفریده (یا «تولیدشده») و پس از استفاده از سلول بنیادی آنها نابود می‏شوند، عملی است مبتنی بر نگاه سودگرایانه به اخلاق زیستی.(۱۷) پاپ ژان پل دوم در پیامی به كنگره بین المللی پیوند عضو، ضمن تأیید این تكنولوژی و دفاع از ارزش آن، مخالفت خود را با تكنیك‏هایی كه كرامت و ارزش فرد را نقض می‏كند، ابراز داشت و خواستار كنار گذاشتن آنها شد. وی در ادامه پیام خود گفت: «من مشخصا به تلاش‏هایی در شبیه‏سازی انسانی با این نگرش كه اعضایی برای پیوند به دست آورند، می‏اندیشم. این تكنیك‏ها تا زمانی كه مستلزم به دست آوردن و نابود كردن رویان‏های انسانی است، اخلاقا ناپذیرفتنی است، اگرچه هدف مورد نظر آنها فی‏نفسه خوب باشد.»(۱۸) مخالفت او با اصل پیوند عضو نیست، بلكه اتفاقی است كه در این فرایند برای رویان یا جنین رخ می‏دهد. وی در این پیام اهدای عضو و نجات جان بیماران را یكی از تجلیات نوع‏دوستی معرفی می‏كند و در این مورد به رساله معروف خود به نام «انجیل حیات»(۱۹) (۲۰) ارجاع می‏دهد. در بند شماره ۸۶ آن رساله چنین آمده است: «مشخصا نمونه قابل ستایش این قبیل رفتارها، اهدای عضو است كه به گونه‏ای اخلاقا مقبول انجام گیرد.»(۲۱) سازمان كشیشان مدافع حیات(۲۲) تقسیم‏بندی رایج میان شبیه‏سازی درمانی و شبیه‏سازی انسانی را نادرست و نامعتبر دانسته، آن را فاقد مبنایی مقبول می‏داند، زیرا در هر دو مورد جنینی شكل گرفته و از آن بهره برداری می‏شود.(۲۳) در متون مختلف، این پرسش مطرح می‏شود كه «آیا تفاوتی میان شبیه‏سازی درمانی و شبیه‏سازی مولّد وجود دارد؟»، پاسخ آن نیز منفی است با توضیحی مفصل در این باره.(۲۴)

نویسنده:حسن اسلامی

منبع:مجله هفت آسمان،شماره ۲۷

---