مهربانی را فراموش نکنیم

حمایت از پرندگان در روزهای سرد زمستان

شهر به عنوان مظهر تمدن بشری و زیستگاه انسان با اینکه ساخته دست بشر است، اما تنها متعلق به او نیست. ما در شهر با موجودات زنده یی روبه رو هستیم که نه تنها به عنوان جانوران موذی به حساب نمی آیند، بلکه مایه طراوت و شادابی ما در شهر و در حقیقت شکل دهنده تنوع زیستی در جامعه شهری هستند. شهرها با همه عناصر خود مثل ساختمان ها، انسان ها، درختان و جانوران به عنوان زیستگاهی تلقی می شوند که پرندگان به خوبی توانسته اند خود را با این ساختار جدید سازگار کنند، هرچند که شهر شرایطی متفاوت از زیستگاه طبیعی آنها دارد.

● زندگی پرندگان در اکوسیستم شهری

پرندگان شهری، گونه هایی از پرندگان را دربرمی گیرند که در زیستگاه های انسانی قادر به تولیدمثل و حیات باشند. در میان زیستگاه های گوناگون پرندگان در دنیا مناطق شهری کمترین تنوع گونه یی را به خود اختصاص داده است. جانورانی که در شهرها زندگی می کنند، از جمله پرندگان، با شرایط جدید زندگی و موقعیت های پراسترسی مواجه می شوند که به خصوص در شکل مزمن تاثیر نامطلوبی در آنها دارد.

بنابراین اگر این موجودات خود را با این استرس ها سازگار نکنند، از زندگی در شهر لطمه خواهند دید. محققان یک موسسه پرنده شناسی در آلمان با بررسی «توکای سیاه» نشان دادند پاسخ هورمونی (ترشح کورتیکواسترون) در برابر استرس تحمیل شده به پرنده یی که در شهر زندگی کرده است، کمتر از نوع غیرشهری آن و در نتیجه سازگاری نوع شهری نسبت به استرس بیشتر است. بسیاری از گونه ها زندگی همزیست واری را با انسان برگزیده اند. «توکای سیاه» اروپایی، «سار»، «گنجشک خانگی» و حتی «لک لک» ها از این دسته اند. به نظر می رسد پرندگان شهری به دلیل آب و هوای گرم تر شهرها و امکان یافتن غذا از منابع انسانی از زندگی در محیط شهری سود می برند؛ همچنین زندگی شهری تغییرات فیزیولوژیکی را در پرنده ها در جهت سازش با شرایط احتمالاً نامساعد زندگی در شهر پدید می آورد که برای ادامه حیات ضروری است.

پرندگان شهری اغلب در محیط پر سرو صدایی قرار می گیرند که ممکن است تاثیر آوازخوانی آنها را در جلب جفت یا تعیین قلمرو کم کند. نکته جالب آنکه قدرت آوازخوانی پرندگان در شهرهای بزرگ در مقایسه با انواع ساکن در جنگل ها و زیستگاه های طبیعی آنها متفاوت است و تحت تاثیر این اکوسیستم جدید ساخت بشر قرار می گیرد. بدین ترتیب که پرندگان شهرهای بزرگ در مقایسه با آنهایی که در مناطق روستایی یا نیمه شهری هستند، آوازی سریع تر و کوتاه تر می خوانند؛ به علاوه قابلیت آوازخوانی با فرکانس های بالاتر و با اصوات متنوع در پرندگان شهری بیشتر است. در یک پژوهش انجام شده توسط محققان دانشگاه لیدن هلند، با بررسی «چرخ ریسک» های ساکن در ۱۰ شهر بزرگ اروپایی شامل لندن، پاریس، آمستردام و پراک و مقایسه آواز آنها با «چرخ ریسک» های مناطق جنگلی، این یافته ها را مشخص کردند. متخصصان بر این باورند که پرندگان شهری به خاطر غلبه بر آلودگی های صوتی موجود در شهرها و افزایش شانس جفت یابی، به تولید اصوات متنوع و با فرکانس بالاتر سازگار شده اند تا بلکه بتوانند صدای خود را فراتر از صدای قطارها، هواپیماها و ترافیک شهری به گوش همنوعان خود برسانند. پرندگان نر از آواز خود نه تنها برای جلب جفت، بلکه برای مشخص کردن محدوده قلمروی خود استفاده می کنند؛ بنابراین اگر صدای آواز آنها توسط سایر نرها شنیده نشود، ممکن است در رویارویی مستقیم با هم قرار گرفته و امکان تولیدمثل از آنها سلب شود.

تنها صدا نیست که پرندگان شهر را آزار می دهد، آلودگی هوا یکی از عوامل تهدیدکننده زندگی آنها در شهر است. استنشاق سرب موجود در هوای شهرها در پرندگان نیز همانند ما انسان ها عوارض گوارشی- عصبی ایجاد می کند که در طول عمر آنها تاثیرگذار است و حتی ممکن است کشنده باشد. علاوه بر اینها مواد شیمیایی از جمله سموم آفت کش که برای مبارزه با آفات و بیماری های گیاهان در فضای سبز شهری به کار می روند، می توانند برای پرندگان خطرآفرین باشند. هرچند امروزه سموم مورد استفاده در فضاهای شهری عمدتاً کم خطر هستند، اما سابقه تاثیر سوء این مواد بر سلامت پرندگان وجود دارد مثلاً در دهه های ۵۰ و ۶۰ میلادی در ایالات متحده امریکا برای درمان نوعی بیماری «نارون» در پارک ها از سمومی استفاده می شد که زندگی «سینه سرخ» هایی را که با لانه سازی در میان شاخ و برگ درختان زیبای نارون در شهرها رسیدن بهار را نوید می دادند، با تهدیدی جدی مواجه کرده بود. ماجرا از این قرار بود که هر روز پرنده های بی جان روی سنگفرش خیابان ها و پیاده روها دل دوستداران طبیعت را به درد می آورند. تحقیقات ثابت کرد علت این اتفاق خوردن کرم های خاکی مسموم شده با سموم آفت کش بود.

شاید برایتان جالب باشد که بدانید حتی وضعیت اجتماعی- اقتصادی شهرها و محله ها می تواند در زندگی و فراوانی گونه های بومی پرندگان منطقه تاثیرگذار باشد. در تحقیقی که در شهر ونکوور کانادا در این باره صورت گرفته است، مشخص شد در محله هایی که از نظر شرایط اجتماعی-اقتصادی در سطح بالاتری قرار دارند، فراوانی پرندگان نیز به طور محسوسی بیشتر از مناطق با وضع نابسامان است. بدون شک یکی از مهم ترین علل این پدیده تخصیص فضاهای شهری بیشتری به پارک و بوستان در محله های با شرایط بهتر است.

واقعیت این است که محیط شهری شرایط بسیار دشواری را نسبت به زیستگاه های طبیعی برای پرندگان دارد، بنابراین آنها باید قدرت سازگاری بالایی داشته باشند. امروزه موضوع سازگاری پرندگان با زیستگاه های مختلف به دلیل تغییرات جهانی آب و هوا، مداخله های انسان در سیاره زمین، از جمله گسترش شهرنشینی و تخریب جنگل ها اهمیت ویژه یی یافته است. متاسفانه یکی از هزینه هایی که ما انسان ها در قبال گسترش شهرها و زندگی شهرنشینی می پردازیم، نامناسب کردن محیط زیست برای زندگی گونه هایی از جانوران است اما با این حال جای بسی خوشبختی است که شهر ما تهران هنوز خانه گونه های متنوعی از پرندگان است.

از گونه های پرندگان رایج در شهرمان که بی شک همشهریان کوچک ما هستند، می توان به گونه هایی از خانواده هایی چون «کبوتریان»، «طوطیان»، «جغدیان»، «دم جنبانکیان»، «بلبل خرمایان»، «گنجشکیان»، «ساریان»، «کلاغیان» و «توکایان» اشاره کرد.

علاوه بر گونه های نامبرده انواعی از پرندگان مهاجر در فصول مهاجرت (یعنی بهار و پاییز) در مسیر مهاجرت خود برای مدت محدودی مهمان ما هستند که اگر کمی تیزبین باشید، آنها را در حال پرواز یا در حال پریدن از یک شاخه به شاخه دیگر (به خصوص در برخی از پارک های شهر مثل جمشیدیه و قیطریه) خواهید دید. این گونه ها شامل «ابیا»، «سسک»، «پرستو»، «سهره جنگلی»، «صعوه» و غیره هستند.

در میان سه عامل مهم که در به خطر افتادن گونه ها نقش دارند، یعنی گسترش شهرنشینی، کشاورزی و تقابل با گونه های غیربومی، عامل اول بیشترین تاثیر را دارد. فرآیند شهرنشینی می تواند مستقیماً حیات گونه های بومی را با تغییر زیستگاه طبیعی آنها تهدید کند، به علاوه مناطق شهری در دنیا روند رو به افزایش داشته و پیش بینی می شود تا سال ۲۰۳۰ میلادی میزان زندگی شهری از ۴۹ درصد حال حاضر به تقریباً ۶۱ درصد برسد. در ایالات متحده مدت هاست که تا ۸۰ درصد جمعیت در مناطق شهری و نیمه شهری سکونت دارند. توسعه شهرنشینی و علاقه مندی مردم به زندگی شهری در کشورهای در حال توسعه به دلایل اجتماعی-اقتصادی مختلف با سرعتی بیشتر از کشورهای پیشرفته صورت می گیرد.

بنابراین تا سال ۲۰۳۰، جمعیت انسانی شهرنشین با تغییر وسیع زیستگاه های طبیعی جانوران در وضعیت «فقر بیولوژیک» قرار خواهد گرفت. این اصطلاح شرایطی را توصیف می کند که تنوع گونه های جانوری بومی ساکن در شهرها به حد بسیار پایینی رسیده باشد.

تحقیقات در زمینه پرنده های شهری در دنیا در دهه های اخیر افزایش یافته است و نتایج حاکی از آن است که با رشد شهرها، جمعیت پرندگان شهری یکنواخت تر و از تنوع گونه یی آن کاسته می شود. فراوانی و تنوع گونه های پرندگان در شهرها بی شک به میزان فضای سبز، سطح پوشش گیاهی و حتی تنوع گونه های درختان موجود در شهر وابسته است.

در روزگاری که انسان شهری روزبه روز بیشتر به سمت ماشینی شدن پیش می رود و در پی گسترش بی رویه شهر، بسیاری از مناطق پردرخت به اجبار به ساختمان و خیابان و بزرگراه تبدیل می شوند و از سطح سبز و پرطراوت شهر به طور عجیبی کاسته می شود، بجاست به پرندگان این همشهریان کوچک ولی باصفا که سختی های زندگی شهری را برایمان قابل تحمل تر می کنند و طراوت را برای ما به ارمغان می آورند، نیز بیندیشیم.

یادمان نرود که پرندگان در زمستان بیشتر به حمایت ما نیاز دارند، پس حداقل با قرار دادن مقداری غذا برای آنها می توانیم به یادشان باشیم، هرچند شاید این تنها کاری باشد که ما شهروندان می توانیم برایشان انجام دهیم. اما سازمان ها و نهادها باید حمایت خود را از این هم نشینان دوست داشتنی ما بیشتر کنند.

سازمان حفاظت از محیط زیست به همراهی شهرداری تهران و سازمان های غیردولتی متعددی که در زمینه محیط زیست فعالند، می توانند با شناسایی مناطق اصلی زندگی پرندگان تهران (به خصوص گونه هایی چون «طوطی طوق صورتی»، «توکا»ها و سایر گونه هایی که برای حفظ جمعیت خود به حمایت بیشتری نیاز دارند)، تخمین جمعیت آنها و فراهم سازی منابع غذایی اضافی و حتی قرار دادن آشیانه های مصنوعی برای آنها در حفظ جمعیت این پرندگان و در حقیقت حفظ ذخایر بیولوژیک تهران نقش مهمی ایفا کنند.

دکتر سارا میرزایی

متخصص بیماری های پرندگان