همبستگی اجتماعی , وفاق اسلامی و توسعه فرهنگی

همبستگی اجتماعی در واقع شاخصی برای شناخت میزان وحدت وانسجام گروه و جامعه است و بعبارتی کشش احساس تعلق و هم سرنوشتی بین اعضای گروه و جامعه را نشان می دهد

● مقدمه

اصطلاح همبستگی اجتماعی (social cohesion) برای نخستین بار توسط امیل دورکیم جامعه شناس فرانسوی مطرح شد. همبستگی اجتماعی در واقع شاخصی برای شناخت میزان وحدت وانسجام گروه و جامعه است و بعبارتی کشش (احساس تعلق و هم سرنوشتی) بین اعضای گروه و جامعه را نشان می دهد. دورکیم قایل به دو نوع همبستگی اجتماعی،مکانیکی و ارگانیکی در جوامع انسانی است که همبستگی مکانیکی در جوامع سنتی حکمفرماست.

قوم مداری و روابط انسانی عمیق،نظام سلسله مراتبی سنتی،تراکم اخلاقی،تقسیم کار ابتدایی،جمع گرایی و حاکمیت وجدان جمعی،تشابه نظام ارزشی؛هنجاری و سیطره روابط عاطفی و نظامهای عرفی از جمله ویژگی های جامعه سنتی است که در آن اشتراکات اجتماعی عامل وفاق در جامعه محسوب می شود و خانواده نظام خویشاوندی بر دیگر نظام های اجتماعی برتری دارد و بعبارتی اقتصاد،فرهنگ،دین وسیاست تابعی از نظام خویشاوندی است و اعضای جامعه از طریق آن الگوهای ارزشی – رفتاری خود را دریافت می کنند.

اما در جوامع نوین،همبستگی ارگانیکی جایگزین همبستگی مکانیکی می گردد و در چارچوب نیاز متقابل ،تعاملات اجتماعی شکل می گیرد.بدیهی است در چنین نظامی،تمایزات یا تفاوت های اجتماعی عامل استمرار و تداوم جوامع انسانی است زیرا در جوامع انسانی،تخصصی شدن و تقسیم کار اجتماعی نوین با اصل پذیرش تمایزات اجتماعی همراه است و به عبارتی تمایز اجتماعی موتور محرک جوامع انسانی است. از جمله مشخصات جامعه نوین می توان تراکم مادی، فردگرایی،عقل گرایی،قانون گرایی،تقسیم کار اجتماعی نوین،تکثر و تعدد نظام ارزشی – هنجاری و کمرنگ شدن روابط انسانی یاد کرد و در چنین نظامی،"دولت" یا نظام سیاسی نقش کانونی در جوامع انسانی پیدا می کنند و بعبارتی دیگر نظام اجتماعی،فرهنگی و اقتصادی بخش اعظم ارزش ها و الگوهای رفتاری خود را از آن اقتباس می نمایند.

بالاخره در جوامعی که در حال گذار از جامعه سنتی به نوین هستند به تعبیر دورکیم نوعی آنومی(Anomie) یا نابسامانی اجتماعی رخ می دهد و بعبارتی مرز قواعد و الگوهای رفتاری بهنجار و نابهنجار در جامعه کاملا مشخص نیست و همین امر زمینه گسترش رفتارهای انحرافی،جنبش های اعتراضی و کاهش مسئولیت پذیری اجتماعی فراهم می نماید و تا زمانی که این گذار سپری نشده،نوعی بحران و عدم تعادل در زندگی اجتماعی مشاهده می شود و در نتیجه اعضای جامعه به جای اینکه به منافع جمعی و دیگران بیندیشند،فقط منافع آنی- فردی مورد توجه قرار می دهند که در نتیجه آن آسیب های جدی به فرد- جامعه در بلند مدت وارد می شود.

● نقش دولت در همبستگی اجتماعی

همانطور که پیش از این اشاره شد، در جوامع مدرن که مردم وظایف و نقش های نامشابه ایفاء می کنند و در آنها وحدت و یکپارچگی ممکن است حاصل تفاوت و وابستگی متقابل باشد نه اشتراک جمعی و یکپارچگی معنوی و نمادین نقش محوری و انسجام بخش دولت بیشتر مطرح میشود اما علاوه براین وجود باورها و آیین گزارهای جمعی،نوای معنوی و عاطفی مشترکی که از رهگذر آنها ایجاد می شود در انسجام اجتماعی همه جوامع مؤثر است.

فرهنگ و وسایل ارتباط چمعی در ارتباط با دولت ملی می تواند هم در تقویت و هم در کاهش وحدت اجتماعی مؤثر باشد به عنوان نمونه بهره گیری از زبان پارسی در کتب درسی،تشکیل حلقه انسانی در تأیید بهره مندی از انرژی هسته ای و نشان دادن آن در وسایل ارتباط جمعی یا بهره گیری از مناسبت ها همچون ماه مبارک رمضان،محرم ونوروز برای افزایش همبستگی اجتماعی بالاخره تحریک احساسات و عواطف عمومی در هنگام بحران،جنگ و بلایای طبیعی از جمله روشهای تقویت وحدت اجتماعی از سوی رسانه ها به شمار می رود.

گسترش اینترنت،ماهواره ها،مدگرایی، ازخود بیگانگی و تضعیف هویت های اجتماعی پیشین و بالاخره الگوگیری ارزشی – رفتاری از دیگران از جمله مصداق های کاهش وحدت اجتماعی در جامعه محسوب می شود.

● مفهوم همبستگی اجتماعی و توسعه فرهنگی در کشورهای اسلامی

ریشه لغوی واژه فرهنگ در فارسی به معنای سرچشمه و منشاء است و چنان که می دانیم این واژه در زبان ما، معادلculture انگلیسی و یا cultiteurفرانسه است که این واژه در این دو زبان نیز به معنی کشتکار و پرورش دهنده است.

توجه به ریشه فرهنگ از این رو مفید است که نشان می دهد، فرهنگ ریشه دار است و از رفتارها و عادات ملت یا مردم سرچشمه می گیرد و به تدریج پرورده شده و تعمیم پیدا می کند،لذا هر گونه تحولی در مقوله فرهنگ نیاز به "زمان" دارد و به همین جهت در جوامع فعلی، رسیدن به توسعه فرهنگی با سه شاخص تولیدات علمی، هزینه فرهنگی و فرصت فرهنگی سنجیده می شود که در صورت داشتن یک برنامه فرهنگی مستمر، توسعه فرهنگی میسر است و دین به عنوان عمیق ترین،حقیقی ترین و ماندگارترین امری است که می تواند در وفاق جمعی درونی جامعه و یا شکل گیری امت اسلامی مؤثر باشد.آیه مبارک « ان الله لا یغیر مابقوم حتی یغیر و اما بانفسهم» در واقع شاهد قرآنی است بر این معنا که هر تغییر اجتماعی،لاجرم به یک تحول انفسی مبتنی است و تا این امر انفسی و درونی اتفاق نیفتد، وفاق اجتماعی ممکن نیست.

● نقش وسایل ارتباط جمعی و یکپارچگی اجتماعی

رسانه چاپ ارتباط نزدیکی با یکپارچه سازی توده های مردم در جوامع ملی از رهگذر ارتقاء مشارکت سیاسی داشته است.این رویداد از رهگذر ایجاد انجمن هایی از طریق خوانندگان که از طریق متون مشترکی که می خوانند با یکدیگر مرتبط می شوند و بنیان های لازم را برای آگاهی ملی فراهم آورد و از طریق اشاعه اخبار بازار و امور مملکت،مردم محلی را به دنیاهای بزرگتر مربوط ساختند و زمینه های شکل گیری دولت های ملی را در جوامع نوین بوجود آورده اند. همچنین رادیو و تلویزیون نیز بواسطه کارکرد همگون سازی افراد مختلف با فرهنگ مدنی مشترک در جهت یکپارچگی اجتماعی مؤثر بوده اند.

به هر حال اعتقاد براین است که جوامع نوین بسوی یکدستی بیشتر پیش می رود و در این امر وسایل ارتباط جمعی نقش اساسی بر عهده دارند.

● نقش وسایل ارتباط جمعی در وفاق اسلامی

نقش رسانه ها و تشکیل مجامع اسلامی در اتحاد اسلامی نام گذاری سال ۸۶ سال اتحاد ملی و انسجام اسلامی رسالت سنگینی متوجه نخبگان و دولت مردان در این میان تحلیل نقش رسانه ها و مردم است .

کارکرد دوگانه رسانه می تواند داشته باشد یعنی رسانه ها از یک سو می توانند همگام با نظام و به دفاع منطقی از سیاست های کلان و با ارزش گذاری و ارزش سازی القای پیام و برجسته سازی نسبت به مشروعیت پخش به سیاست های نظام در راه تثبیت اتحاد ملی گام بردارند و در حلقه ای استوار با رساندن پیام های دست اندر کاران دیپلماسی کشور به کلیه ملل و افکار عمومی ، زمینه های انسجام ملل اسلامی را نیز فراهم سازند .

تحت چنین شرایطی رسانه ها به دلیل نقش خاصی در انتقال اطلاعات و ارتباطات در تمامی حوزه های سیاسی مذهبی فرهنگی اجتماعی اقتصادی و... ایفا می کنند می توانند در راستای گردش اطلاعات و حجم اطلاعات تزریق شده به جامعه میزان درجه اتحاد ملی را افزایش دهند و با اگاهی بخش سیاسی عمومی و همبستگی ملل اسلامی وابعاد داخلی و خارجی و تقویت ملی و انسجام اسلامی مبادرت ورزند .

از سوی دیگررسانه ها قادرند در جهت عکس قدم بردارند و علیه منافع ملی اتحاد ملی گام برداشته و با طرح موضوعات خاصی درجامعه نه تنها شکاف های اجتماعی را درکشور بارز نمایند بلکه مبحث اتحاد ملی را به مباحث غیر اصولی و حاشیه ای تقلیل نمایند و موجب کاهش همبستگی اجتماعی در کشورهای اسلامی شوند.

همبستگی درجهان اسلام می تواند به طرق زیر انجام گیرد:

▪ همبستگی و انسجام فرهنگی : اشتراک کلی در ارزش های فرهنگی و شیوه های رفتاری

▪ همبستگی و انسجام اجتماعی

▪ همبستگی و انسجام اقتصادی

▪ همبستگی و انسجام سیاسی بین احزاب و گرو ههای سیاسی کارگزاران رسانه ها و رهبران اجتماعی

از طرف دیگر توسعه و گسترش تکنولوژی ها و فن آوری های نوین ارتباطی و اطلاعاتی توسط کشورهای غربی در بین جوانان و اقشار وسیع از کشورهای اسلامی خطر به فراموش سپردن هویت و یا تحت الشعاع قرار گرفتن فرهنگ و ارزش های مشترک اسلامی را بطور جدی مطرح کرده است. از طرف دیگر دیپلماسی رسانه ای غرب از طریق برچسب زدن به کشورهای اسلامی و انگاره سازی ذهنی به دنبال القای تصاویر منفی از کشورهای اسلامی هستند که رسیدن به اقتدار اسلامی مستلزم پیشنهادات وراهکارهای رسانه ای زیر است:

۱) تدوین استراتژی رسانه ای

۲) استفاده از قدرت نرم افزار ی برای بستر سازی فرهنگ اسلامی

۳) پذیرفتن اصل تنوع پذیری

۴) سنجش سطح نیازهای داخلی با روش های اسلامی درجهت همگرایی

۵) تقویت و غنای رسانه ها و تدوین برنامه های جذاب و پرمخاطب

۶) توجه ویژه به نقش رسانه درهمبستگی اجتماعی در جهت استراتژی ارتقاء سطح آگاهی عمومی.

۷) گسترش شبکه های ماهواره ای و ایجاد تقویت کانال های ماهواره ای مشترک اسلامی برای انتقال پیام های اسلامی مشترک بین سایر ملل اسلامی با تاکید و بر اصول مشترک اسلامی.

۸)ـ ارسال اطلاعات به دنیای غرب و شرق از طریق افزایش پهنای باند اینترنتی و گسترش کانال های تصویری

و ارائه تصویر صحیح از جهت اسلام و همبستگی بین سایر ملل اسلامی .

۹) به وجود آوردن شرایط اجماع بین نخبگان و روحانیون کشورهای اسلامی با برگزاری کنفرانس های مجامع

مذهبی با پوشش خبری درسطح جهانی تأثیر گذارند.

http://pr-so.blogfa.com/

منابع و مآخذ:

گیدنز؛انتونی؛ترجمه منوچهر صبوری،" جامعه شناسی"،نشر نی.

فرد رو ودیگران،"جامعه وفرهنگ"،مجموعه مقالات جلد پنجم،انتشارات آرون.

ساروخانی؛باقر،"دائرة المعارف علوم اجتماعی"،انتشارات کیهان.

چلبی؛مسعود،"تحلیل اجتماعی در فضای کنش"،نشرنی.

دورینگ؛سایمن؛ترجمه مشیرزاده،"مطالعات فرهنگی"،انتشارات مؤسسه فرهنگی و هنری آینده پویان.

مندارس؛هنری،ترجمه باقر پرهام،"مبانی جامعه شناسی"،انتشارات امیرکبیر.

فصلنامه اندیشه و برنامه ریزی،شماره ۱۵ و۱۶،سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان تهران،زمستان ۸۴.

عبداللهی،محمد،"مفهوم توسعه اجتماعی"،مجله توسعه اجتماعی،اسفند۱۳۸۲.

سایت اینترنتی، مجموعه مقالات شهید آوینی،"وفاق اجتماعی".

سایت اینترنتی، پیمان فروزش،"طرق همبستگی اسلامی"، خلاصه سخنرانی ها، حوزه‌ علمیه‌ دارالعلوم زاهدان.

سایت اینترنتی،حجت الاسلام اعرافی،" همبستگی درونی ضرورتی برای دستیابی به عزت و اقتدار است"، اولین خبر.

سایت اینترنتی، قومیتها و هویت فرهنگی ـ سیاسی ایران؛ایسکانیوز.