پرخاشگری کلامی و بازتاب آن درآموزه های دینی و فرهنگی

امروزه پرخاشگری کلامی, یکی از معضلات جدی فرهنگی ما در تمامی سطوح جامعه است

امروزه پرخاشگری کلامی، یکی از معضلات جدی فرهنگی ما در تمامی سطوح جامعه است. از پایین‌ترین سطوح جامعه و برخوردهای روزمره مانند برخورد رانندگان خودرو در خیابان‌ها گرفته، تا لایه‌های بالاتر و برخوردهای اهالی سیاست که همه‌روزه در رسانه‌های گروهی تصویری و نوشتاری به اشاعه پرخاشگری می‌پردازند. در این مقاله سعی می‌شود بررسی جامع و کاملی از این معضل اجتماعی داشته باشیم...

● تعریف پرخاشگری در متون روان‌پزشکی

در کتاب روانشناسی هیلگارد، پرخاشگری به عنوان رفتاری تعریف شده که به قصد صدمه رساندن (جسمی یا زبانی) به فردی دیگر یا نابود کردن دارایی دیگران صورت می‌گیرد. در معیارهای معروف DSM-IV-TR اصطلاح پرخاشگری به طور اختصاصی تعریف نشده، ولی با عنوان رفتاری به قصد آسیب جسمی به دیگران بیان شده است. در حقیقت به پیامد کوتاه‌مدت پرخاشگری، یعنی ضرر رساندن به دیگران توجه شده است. در کتاب روان‌پزشکی «کاپلان و سدوک»

بسیاری از رفتارها با اینکه به آسیب جسمی منجر نمی‌شوند، ولی پرخاشگرانه محسوب شده‌اند. از جمله آنها پرخاشگری کلامی، اعمال زور، مچ‌گیری، ارعاب، سبک‌های مدیریتی که به پیامدهای روان‌شناختی زیانباری برای دیگران منجر می‌شوند.

همچنین طرد اجتماعی عمدی دیگران از مصادیق بارز پرخاشگری است و نباید تاثیر این رفتارها در عزت نفس، وضعیت اجتماعی و شادی عوامل دریافت‌کننده دست‌کم گرفته شود.

● خسارات پرخاشگری

اما فراتر از جنبه‌های شخصی، پرخاشگری در طول تاریخ و در جوامع مختلف موجب خسارت‌های گسترده و شاید غیرقابل جبرانی برای جامعه بشری شده است: در دهه ۱۹۷۰ چهار میلیون نفر کامبوجی توسط کامبوجی‌ها کشته شدند، در قرن بیستم ۸۰ تا ۱۰۰ میلیون نفر بر اثر خشونت کشته شدند؛ قتل عام‌ها و نسل کشی‌های سال‌های پیشین در آفریقا (روآندا)، نسل‌کشی‌های چندی پیش در اروپا (یوگسلاوی سابق، بوسنی)، درگیری مزمن اعراب و اسراییل و جنگ عراق و ایران. در کنار این فجایع و شاید بدتر از آن، خشونتی است که به صورت مستمر در جوامع در جریان است. به عنوان مثال، در آمریکا سالانه بیست‌هزار قتل، هفتصد‌هزار آزار و اذیت، ۲۰۰ ‌هزار تجاوز و ۵/۱ میلیون جرم خشونت بار رخ می‌دهد. در شکل صفحه ۴ نیز به طور واضح می‌توان مشاهده کرد که اهمیت پرخاشگری در بار بیماری‌ها در سال ۲۰۲۰ به صورت معنی‌داری افزایش خواهد یافت. مواردی همچون افسردگی، جنگ، خشونت و صدمه به خود به طور واضح با پرخاشگری در ارتباط هستند. باید توجه داشت که پرخاشگری عملی کور و بی‌هدف نیست. در عصری که سلاح هسته‌ای به صورت گسترده در دسترس است، حتی یک اقدام پرخاشگرانه نیز می‌تواند فاجعه به بار آورد. بسیاری اوقات پرخاشگری کلامی محرک و مقدمه پرخاشگری فیزیکی خطرناک می‌باشد.

● پرخاشگری و جنسیت

Maccoboy & Jackline (۱۹۷۴) در تحلیل کلاسیک مطالعات تحقیقاتی ابراز داشت که مردها در تمام فرهنگ‌ها پرخاشگرتر از زن‌ها هستند. مردها از همان ابتدای زندگی، یعنی از دو سالگی پرخاشگرتر از زن‌ها هستند. پرخاشگری در بین انسان‌های مذکر و حیوانات نر از انسان‌های مؤنث و حیوانات ماده بیشتر است. Bjorquist, Osterman & Lagerspetz (۱۹۹۴) در مطالعه‌ای طولی، تفاوت جنسیتی خاصی در پرخاشگری کلامی کودکان هشت ساله ندیدند، اما زن‌ها در ۱۸ سالگی بیشتر از مردان پرخاشگری کلامی داشتند.Hyde (۲۰۰۴) & Mezulis (۲۰۰۱) معتقد است وقتی می‌گوییم مردان پرخاشگرتر از زن‌ها هستند، نباید عجولانه نتیجه بگیریم که پس همه مردها از همه زن‌ها پرخاشگرترند. گالاموس (۲۰۰۴) به این نکته اشاره کرد که تفاوت‌های جنسیتی در پرخاشگری فیزیکی از تفاوت‌های جنسیتی در پرخاشگری کلامی شدیدتر است. مطالعات اخیر به این نتیجه رسیده که پسامد خشونت خانگی که در آن یکی از همسران به دیگری صدمه می‌رساند، در مردان و زنان تقریباً مساوی‌ است. از طرف دیگر بررسی بستری شدگان دراز مدت بخش‌های روان‌پزشکی نشان می‌دهد که شیوع پرخاشگری در مردان و زنان تقریباً مساوی است.

● سبب‌شناسی پرخاشگری

▪ عوامل روان‌شناختی:

ـ دیدگاه فروید (Instinct theory): پرخاشگری عمدتاً از تغییر جهت غریزه خود تخریبگر مرگ از خود به سمت دیگران ریشه می‌گیرد.

ـ دیدگاه لورنز (Drive theory): پرخاشگری از سایق جنگ ریشه می‌گیرد که بین انسان و سایر موجودات مشترک است.

ـ رفتار یادگرفته: پرخاشگری عمدتاً نوعی رفتار اجتماعی آموخته شده است.

▪ عوامل اجتماعی

ـ ناکامی: ناکامی همواره به نوعی به پرخاشگری می‌انجامد و پرخاشگری همیشه از ناکامی ریشه می‌گیرد.

ـ تحریک مستقیم: اگر فرد مورد بدرفتاری جسمی و تمسخر کلامی قرار گیرد، اغلب اعمال پرخاشگرانه در وی برانگیخته می‌شود و اگر پرخاشگری آغاز شود، اغلب از الگوی تشدید بی‌امان پیروی می‌کند.

ـ تقویت و یادگیری مشاهده‌ای (خشونت تصویری: سینما، تلویزیون، کامپیوتر،...): آثار تجمیعی مشاهده خشونت به بروز خشونت در کودکان منجر می‌شود.

ـ عوامل محیطی: آلودگی هوا (گازهای بد بو....)، آلودگی صوتی (سروصدا....)، ازدحام (شلوغی، ترافیک...).

ـ عوامل موقعیتی: افزایش برانگیختگی فیزیولوژیک، برانگیختگی جنسی، درد.

ـ عوامل‌شناختی: انتظارات (انتظار نداشتن)، انصاف (بی‌عدالتی)، نیت (عمدی)، مسوولیت‌پذیری (آمر، عامل).

ـ عوامل زیستی: هورمون‌ها (اندروژن)، نوروترانسمیترها (Ach ،Ne منجر به تشدید وGABA، ۵HT منجر به مهار).

ـ داروها و مواد: (الکل، باربیتورات، ضداضطراب‌ها، افشانه‌ها).

ـ وابستگی به مواد شبه افیونی: محرک‌ها، کوکایین، توهم‌زاها، صدمه نوروآناتومی.

ـ وراثت:دوقلوها، شجره‌نامه‌ها، عوامل کروزومی (xyy ،low IQ).

● انواع پرخاشگری

پرخاشگری تنها به درگیری فیزیکی محدود نمی‌شود. حتی در بسیاری از موارد یک درگیری کلامی موجب بروز پرخاشگری فیزیکی خواهد شد. در ادامه فهرست وار انواع پرخاشگری مرور می‌شود.

▪ فیزیکی:

الف) آسیب یدی (مشت و لگد)،

ب) آسیب ابزاری (چماق، کمربند، اسلحه).

ج) آسیب عاملی (توسط افراد تحریک‌شده).

▪ نوشتاری: مقاله، شعر، داستان، تحلیل، طنز، روزنامه، مجله، کتاب.

▪ تصویری: فیلم، سریال، کاریکاتور، عکس.

▪ علامتی: قهر، روی‌برگرداندن، ایما و اشاره، نگاه معنی‌دار.

▪ کلامی: حمله با نیت، به خود پنداره یا آسیب رساندن به تصویرخود فرد دیگر، که خصومت سرکوب شده، یادگیری اجتماعی واهانت، ازعوامل زمینه سازآن بوده و راهی برای جبران نقص در مهارت‌های بحث وگفتگو است.

▪ هرزه ‌گویی(فحاشی)،

▪ کنایه‌گویی(زخم‌زبان)،

▪ متلک‌گویی(تکه‌انداختن)،

▪ سخره‌گویی (طنز یا شوخی تحقیر‌آمیز)،

▪ پشت‌سر بدگویی(غیبت)،

▪ زیر لب‌گویی(غرولند)،

▪ ابزارگویی (بوق، شیپور، سوت، زنگ).

● کیفیت پرخاشگری کلامی

دو شیوه اصلی برای ادای پرخاشگری کلامی وجود دارد:

۱) مخاطب مستقیم

الف) دو نفری (با یا بدون حضور جمع)،

ب) تریبونی (تحریک از طریق جمع)،

ج) گروهی (تبعیت از جمع).

۲) مخاطب غیرمستقیم

الف) عمومی

ب) مماسی

▪ محتوای پرخاشگری کلامی

الف) جاهلی (فحاشی و بی‌نزاکتی)،

ب) معمولی (توهین، تحقیر و تمسخر)،

ج) علمایی (استدلالی)،

ـ این ایده قدیمی است (تحجر و تعصب)

ـ این ایده غیرمبنایی است (انحراف از اصول و استحاله)

● نتیجه پرخاشگری کلامی

الف) موجد آسیب روانی،

ب) تحقیر شخصیتی و ایجاد عامل زمینه‌ای برای اختلالات روان‌پزشکی،

ج) محرک آسیب جسمی (جراحت، قتل) از طریق تحریک پرخاشگری فیزیکی،

د) عامل انتقام گیری (بروز خشونت و انواع پرخاشگری و ایجاد دور تسلسل).

● بازتاب پرخاشگری کلامی در آموزه‌های ایران باستان

▪ زرتشت پیامبر(۶۰۰سال قبل از میلاد): پندار نیک، گفتار نیک، کردار نیک.

▪ کوروش کبیر(۵۲۹-۵۵۹ قبل از میلاد): «اینک که به یاری مزدا تاج سلطنت ایران،بابل وکشورهای چهار گانه را بر سر گذاشته‌ام، اعلام می‌کنم:

۱) تا روزی که زنده هستم و مزدا پادشاهی را به من ارمغان می‌کند، کیش و آیین و باورهای مردمانی را که من پادشاه آنها هستم گرامی بدارم ونگذارم که فرمانفرمایان و زیردستان من، کیش و آیین و دین و روش مردمان دیگر را پست بدارند و یا آنها را بیازارند.

۲) من که امروز افسر پادشاهی را بر سر نهاده‌ام تا روزی که زنده هستم و مزدا پادشاهی را به من عرضه کرده هرگز فرمانروایی خود را بر هیچ مردمانی به زور تحمیل نکنم و در پادشاهی من هر ملتی آزاد است که مرا به شاهی خود بپذیرد یا نپذیرد و هرگاه نخواهد، پادشاه ایران و بابل و کشورهای چهارگانه هستم و نخواهم گذاشت که کسی به دیگری ستم کند و اگر کسی ناتوان بود و بر او ستمی رفت، من از وی دفاع خواهم کرد و حق او را گرفته و به او پس خواهم داد و ستمکاران را به کیفر خواهم رساند.

۳) من تا روزی که پادشاه هستم نخواهم گذاشت کسی مال و اموال دیگری را با زور و با هر روش نادرست دیگری از او بدون پرداخت ارزش واقعی آن بگیرد.

۴) من اعلام می‌کنم که هر کس آزاد است هر دین و آیینی را که میل دارد، برگزیند و در هر جا که می‌خواهد سکونت نماید و به هرگونه که معتقد است، عبادت کند و معتقدات خود را به جا آورد و هر کسب و کاری را که می‌خواهد، انتخاب نماید، تنها به شرطی که حق کسی را پایمال ننماید و زیانی به حقوق دیگران وارد نسازد.

۵) من اعلام می‌کنم هرکس پاسخگوی اعمال خود می‌باشد. هیچ کس را نباید به انگیزه اینکه یکی از بستگانش خلاف کرده است، مجازات کرد و اگر کسی از دودمان یا خانواده‌ای خلاف کرد تنها همان کس به کیفر برسد و با دیگر مردمان و خانواده کاری نیست.

۶) تاروزی که زنده هستم نخواهم گذاشت مردان وزنان را به نام برده وکنیز وبا نام‌های دیگر بفروشند واین رسم زندگی باید از گیتی رخت بربندد.

از مزدا می‌خواهم که مرا در تعهداتی که نسبت به ملت‌های ایران و ممالک چهارگانه گرفته‌ام پیروز گرداند.

● بازتاب پرخاشگری کلامی درآموزه‌های قرآنی

در قرآن به کرات توصیه به پرهیز و خشونت و پیگیری مهربانی در رفتار و گفتار شده است. در ادامه، نمونه‌هایی از آیات قرآن که در این مورد نازل شده است را با هم مرور می‌کنیم.

۱) سفارش به گفتار نرم و ملایم: (اکنون) تو و برادرت با آیات من بروید، و در یاد من کوتاهی نکنید! (۴۲) بسوی فرعون بروید؛ که طغیان کرده است! (۴۳) اما بنرمی با او سخن بگویید؛ شاید متذکر شود، یا (از خدا) بترسد! (۴۴) سوره طه.

۲) سفارش به گفتار نیکو و زیبا: (به یاد آورید) زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را پرستش نکنید؛ و به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان نیکی کنید؛ و به مردم نیک بگویید؛ نماز را برپا دارید؛ و زکات بدهید. سپس (با اینکه پیمان بسته بودید) همه شما -جز عده کمی- سرپیچی کردید؛ و (از وفای به پیمان خود) روی‏گردان شدید. (۸۳) سوره بقره.

۳) سفارش به عمل وگفتار پسندیده وخوب:

اطاعت و سخن سنجیده برای آنان بهتر است؛ و اگر هنگامی که فرمان جهاد قطعی می‏شود به خدا راست گویند (و از در صدق و صفا درآیند) برای آنها بهتر می‏باشد! (۲۱) سوره محمد (ص).

۴) سفارش به گفتار استوار و صواب: ای کسانی که ایمان آورده‏اید! تقوای الهی پیشه کنید و سخن حق بگویید... (۷۰) تا خدا کارهای شما را اصلاح کند و گناهانتان را بیامرزد؛ و هر کس اطاعت خدا و رسولش کند، به رستگاری (و پیروزی) عظیمی دست یافته است! (۷۱) سوره احزاب

فلیتَّقو الله ولیقولوا قولاً سدیداً (۹) سوره نساء.

۵) سفارش به گفتار رسا و روان( در برابر منافقین): اولیک الَّذینَ یَعلَمُ اللهُ ما فی قلوبِهِم فَأعرِض عنهُم و عِظهُم و قُل لَهُم فی انفُسِهِم قولاً بلیغاً (۶۳) سوره نساء.

۶) سفارش به گفتار بزرگوارانه و کریمانه

(با والدین): و پروردگارت فرمان داده: جز او را نپرستید! و به پدر و مادر نیکی کنید! هرگاه یکی از آن دو، یا هر دوی آنها، نزد تو به سن پیری رسند، کمترین اهانتی به آنها روا مدار! و بر آنها فریاد مزن! و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو! (۲۳) سوره أسراء.

۷) سفارش به گفتار سهل و آسان( در مواجهه با اسراف کنندگان): و هرگاه از آنان ( مستمندان) روی برتابی، و انتظار رحمت پروردگارت را داشته باشی (تا گشایشی در کارت پدید آید و به آنها کمک کنی)، با گفتار نرم و آمیخته با لطف با آنها سخن بگو! (۲۸) سوره أسراء.

۸) سفارش به گفتار سالم و بدون عیب: بر آنها سلام (و درود الهی) است؛ این سخنی است از سوی پروردگاری مهربان! (۵۸) سوره یس.

هرگاه کسانی که به آیات ما ایمان دارند نزد تو آیند، به آنها بگو: «سلام بر شما پروردگارتان، رحمت را بر خود فرض کرده؛ هر کس از شما کار بدی از روی نادانی کند، سپس توبه و اصلاح (و جبران) نماید، (مشمول رحمت خدا می‏شود چرا که) او آمرزنده مهربان است.» (۵۴) سوره انعام.

۹) پرهیز از دروغگویی: وای بر هر دروغگوی گنهکار... (۷) سوره جاثیه.

۱۰) پرهیز از عیب‌جویی و طعنه زدن (بدگویی): وای بر هر عیبجوی مسخره‏کننده‏ای! (۱) سوره همزة.

۱۱) پرهیز از عیب‌جویی سرسختانه و سخن چینی: و از کسی که بسیار سوگند یاد می‏کند و پست است اطاعت مکن، (۱۰) کسی که بسیار عیبجوست و به سخن چینی آمد و شد می‏کند، (۱۱) سوره قلم

۱۲) پرهیز از بیهودگی و ناروایی: و آنها که از لغو و بیهودگی روی‏گردانند؛ (۳) سوره مؤمنون. و کسانی که هرگاه آیات پروردگارشان به آنان گوشزد شود، کر و کور روی آن نمی‌افتند. (۷۳) سوره فرقان.

۱۳) پرهیز از فریاد زدن با گفتار زشت: خداوند دوست ندارد کسی با سخنان خود، بدیها(ی دیگران) را اظهار کند؛ مگر آن کس که مورد ستم واقع شده باشد. خداوند، شنوا و داناست. (۱۴۸)سوره نساء.

۱۴) پرهیز از استهزاء، عیب جویی، بد لقب دادن: ای کسانی که ایمان آورده‏اید! نباید گروهی از مردان شما گروه دیگر را مسخره کنند، شاید آنها از اینها بهتر باشند؛ و نه زنانی زنان دیگر را، شاید آنان بهتر از اینان باشند؛ و یکدیگر را مورد طعن و عیبجویی قرار ندهید و با القاب زشت و ناپسند یکدیگر را یاد نکنید، بسیار بد است که بر کسی پس از ایمان نام کفرآمیز بگذارید؛ و آنها که توبه نکنند، ظالم و ستمگرند! (۱۱) سوره حجرات.

۱۵) پرهیز از سوء ظن، تجسس وغیبت: ای کسانی که ایمان آورده‏اید! از بسیاری از گمان‌ها بپرهیزید، چرا که بعضی از گمانها گناه است؛ و هرگز (در کار دیگران) تجسس نکنید؛ و هیچ یک از شما دیگری را غیبت نکند، آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟! (به یقین) همه شما از این امر کراهت دارید؛ تقوای الهی پیشه کنید که خداوند توبه‏پذیر و مهربان است! (۱۲) سوره حجرات.

۱۶) پرهیز از دشنام به کافران: (به معبود) کسانی که غیر خدا را می‏خوانند دشنام ندهید، مبادا آنها (نیز) از روی (ظلم و) جهل، خدا را دشنام دهند! این چنین برای هر امتی عملشان را زینت دادیم سپس بازگشت همه آنان به سوی پروردگارشان است؛ و آنها را از آنچه عمل می‏کردند، آگاه می‏سازد (و پاداش و کیفر می‏دهد). (۱۰۸) سوره انعام.

۱۷) برخورد سلام با جاهلان: بندگان (خاص خداوند) رحمان، کسانی هستند که با آرامش و بی‏تکبر بر زمین راه می‏روند؛ و هنگامی که جاهلان آنها را مخاطب سازند (و سخنان نابخردانه گویند)، به آنها سلام می‏گویند (و با بی‏اعتنایی و بزرگواری می‏گذرند)؛ (۶۳) سوره فرقان.

۱۸) رئوف و رحیم‌بودن رسول خدا (ص): به یقین، رسولی از خود شما بسویتان آمد که رنجهای شما بر او سخت است؛ و اصرار بر هدایت شما دارد؛ و نسبت به مؤمنان، رئوف و مهربان است! (۱۲۸) اگر آنها (از حق) روی بگردانند، (نگران مباش!) بگو: «خداوند مرا کفایت می‏کند؛ هیچ معبودی جز او نیست؛ بر او توکل کردم؛ و او صاحب عرش بزرگ است!» (۱۲۹) سوره توبه.

۱۹) نرم‌خویی رسول خدا (ص) و دستور به مشورت کردن: به (برکت) رحمت الهی، در برابر آنان ( مردم) نرم (و مهربان) شدی! و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو، پراکنده می‏شدند. پس آنها را ببخش و برای آنها آمرزش بطلب! و در کارها، با آنان مشورت کن! اما هنگامی که تصمیم گرفتی، (قاطع باش! و) بر خدا توکل کن! زیرا خداوند متوکلان را دوست دارد. (۱۵۹) سوره آل‌عمران.

۲۰) معرفی اخلاق عظیم برای رسول خدا (ص): و تو اخلاق عظیم و برجسته‏ای داری! (۴) سوره قلم.

● بازتاب پرخاشگری کلامی درآموزه‌های روایی

۱) عن جعفرابن محمد(ع) عن آبایه(ع) فی وصیّةِ النبی(ع) لِعلیٍّ(ع) قال: یا علیٌ افضلُ الجهادِ مَن اصبحَ لا یَهُمُّ بظلمِ احدٍ یا علیُ من خافَ الناسُ لسانَهُ فهو مِن اهلِ النارِ یا علیُ شرُّ الناسِ مَن أکرَمَهُ الناسُ إتِقاءَ فُحشِهِ و شرِّه ِیا علیُ شرُّالناسِ مَن باعَ آخرتَهُ بدنیاهُ و شرٌّ منه مَن باع َآخرتَهُ بدنیا غیرِه (روایت ۶۸۶ از کتاب جهاد با نفس،شیخ حرّعاملی).

۲) عن ابی عبدالله(ع) قال:إنَّ اللهَ یُحِبُّ الحیِیَّ الحلیمَ الغنیَّ المُتَعَفِّفَ ألا و إنَّ اللهَ یُبغِضُ الفاحشَ البَذیءَ السّایلَ المُلحِفَ (روایت ۶۸۴ از کتاب جهادبانفس، شیخ حرّعاملی).

● بازتاب پرخاشگری کلامی درآموزه‌های فرهنگی

۱) حکیم ابوا لقاسم فردوسی:

ستون خرد بردباری بود

چو تندی کند تن به خواری بود

خردمند باید دل پادشا

که تیزی وتندی نیارد بها

بیا تا جهان را به بد نسپریم

به کوشش همه دست نیکی بریم

۲) حکیم نظامی گنجوی:

به تندی به غارت برم کشورت

به خواهش دهم کشور دیگرت

بیارام وتندی رها کن ز دست

که الماس ازریز باید شکست

۳) مولانا جلال‌الدین محمد بلخی:

این کند از امر و او بهر ستیز

بر سر استیزه ‌رویان خاک ریز

۴) لسان‌الغیب ‌حافظ شیرازی:

آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرف است

با دوستان مروت، با دشمنان مدارا

۵) شیخ مصلح‌الدین سعدی شیرازی:

بنی‌آدم اعضای یک پیکرند

که در آفرینش ز یک گوهرند

چو گرمی برآید به نرمی و هوش

به تندی و خشم و درشتی مکوش

چو کاری برآید به لطف و خوشی

چه حاجت به تندی و گردن‌ کشی

۶) ملک‌الشعرای بهار:

مکرر امتحان کردم که بهر زندگی‌ کردن

به است از تندی و آشفتگی، نرمی و آرامی

● راه‌های کاهش پرخاشگری کلامی

به صورت کلی ۳ راه برای کنترل پرخاشگری توصیه شده است:

۱) تقویت مهارت‌های ارتباطی،

۲) تقویت مهارت‌های بحث وگفتگو و

۳) تقویت مهارت‌های مدیریت سازنده تعارض.

توصیه‌های Ranser,S,A. (۲۰۰۶) برای محافظت در برابر پرخاشگری به شرح زیر است: ۱/۳-اجتناب ازبرقراری ارتباط با افرادی که پرخاشگری کلامی دارند ۲/۳-رعایت ادب ونزاکت در برخوردها ۳/۳- تعریف مشکل مورد بحث وتنازع ۴/۳-‌شناخت مواردی که یک بحث سازنده را به بحث مخرب تبدیل می‌کند ۵/۳- بحث وگفتمان بدون عصبانی شدن و پرخاشگری ۶/۳- آگاهی از موقعیت‌ها ورفتارهایی که پرخاشگری کلامی را تحریک می‌کند ۷/۳- توقف بحث وجدل وترک موقعیت.

● نامطلوبی وضع موجود

با توجه به سابقه زرین و دیرین در قوم ایرانی و سرزمین ایران، اینجانب به‌عنوان یک معلم کوچک در عرصه‌ سلامت روان و دوستدار ایران و علاقه‌مند به اسلام، نمی‌توانم ناخرسندی و تأسف خود را از شیوع قابل توجه پرخاشگری کلامی در شرایط محیطی و اجتماعی کشورمان ابراز ننمایم. به قول حکیم سنایی غزنوی:

مسلمانی کنون اسمی است بر عرفی و عاداتی دریغا! کو مسلمانی؟ دریغا! کو مسلمانی؟

امیدواریم تمامی صاحبان تأثیر و نفوذ کلام از قبیل رهبران‌اجتماعی، سیاسی، دینی و فرهنگی، روحانیان، اساتید و معلمان، پزشکان و روان‌پزشکان، روان‌شناسان و جامعه‌‌شناسان، اصحاب رسانه تصویری، گفتاری و نوشتاری، والدین و همه دست‌اندرکاران و آحاد تأثیرگذار کشور برای پالایش این آفت(پرخاشگری کلامی) از فرهنگ عمومی و آرایش آن به گفتار نرم، نیکو، سالم و شایسته اقدام‌ کارشناسی و برنامه‌ریری‌شده مستمری را به منصه ظهور برسانند.

● دعا، همگام با پیامبرِ صحبت‌کننده با خدا

حضرت موسی(ع) پس از دریافت ماموریت رفتن به سوی فرعون از جانب خدا:

قالَ َربِ الشّرح لی صَدری(۲۵) وَیَسِّرلی اَمری(۲۶) وَاحلُل عُقدهًَ مِن ِلسانی(۲۷) یَفقَهوا قولی(۲۸) سوره طه.

موسی(ع) گفت: «پروردگارا دل مرا برایم گشاده دار. کارم را بر من آسان کن. گره از زبانم بگشا تا سخنم را دریابند.

● رابطه پرخاشگری و اختلالات روان‌پزشکی

ارتباط پرخاشگری با برخی از اختلالات روانپزشکی شناخته شده است:

۱) عقب‌ماندگی ذهنی

۲) اختلال کاهش تمرکز / بیش‌فعالی

۳) اختلال سلوک

۴) اختلالات شناختی

۴/۱) دلیریوم

۴/۲) دمانس

۵) اختلالات سایکوتیک

۵/۱) اسکیزوفرنی

۵/۲) اختلالات سایکوتیک به شیوه دیگر مشخص نشده

۶) اختلالات خلقی

۶/۱) اختلال خلق وابسته به GMC

۶/۲) اختلالات خلقی وابسته به مواد

۷) اختلالات تهاجمی متناوب

۸) اختلالات انطباقی همراه اختلال سلوک

۹) اختلال شخصیت

۹/۱) اختلال شخصیت پارانویید

۹/۲) اختلال شخصیت ضداجتماعی

۹/۳) اختلال شخصیت مرزی

۹/۴) اختلال شخصیت خودشیفته

۱۰) شرایط محور ۵؛ رفتار ضداجتماعی کودکان، جوانان و یا بزرگسالان