نان به نرخ روز خور نباشیم

صبر در فرهنگ اسلامی جایگاهی بس رفیع, به بلندای «رأس ایمان» دارد و بدون آن اثری از ایمان باقی نخواهد ماند

صبر در فرهنگ اسلامی جایگاهی بس رفیع، به بلندای «رأس ایمان» دارد و بدون آن اثری از ایمان باقی نخواهد ماند. این بدان جهت است که از نظر دین اسلام، تکامل تنها در ایمان و اندیشه نیست که جایگاه آن قلب یا مغز معرفی شود و بتوان آن را در گوشه‌ای از کلیسا یا در کنج خلوتی و در ساعاتی خاص، به دست آورد- آنگونه که بعضی مکاتب می‌پندارند- بلکه‌این مسیر علاوه بر ایمان و اندیشه، در سایه سار عمل و حرکت به دست می‌آید.

در سیر به سوی سرچشمه‌های استعداد انسانی، موانعی پیش روی مسافران کوی دوست قرار می‌گیرد که برداشتنش محتاج «صبر» است. صبری که در این مسیر قرینِ «بصیرت» گردد و با هرگونه انگیزه منحرف کننده، مقابله کند. این سخن روشن می‌کند که تفاوت دریافت صحیح از روایات با برداشت غلطِ نابصیران از صبر، از زمین تا آسمان است (به اندازه تفاوت ماهِ من تا ماه گردان)!بی بصیرتان ناشکیب، این طور نیست که همیشه وارد معرکه شده و لباس باطل بپوشند، بلکه کم کاری هنگام تمرینِ صبر، آنها را به انتخابی سلامت آمیز یعنی نیمکت نشینی در سواحل دریای پرتلاطم زندگی کشانده است. سراغ این گونه افراد جبان را در کسانی بگیرید که نه تنها در میدان عمل و عرصه اندیشه همت جانبازی و شجاعت فهمیدن ندارند که برای زنده ماندن یا لحظه‌ای گرسنه نماندن؛ سعی می‌کنند نان را به نرخ روز تهیه کنند! اینان را می‌توان همان «قاعدین» دانست که به بهانه عدم شناخت کافی یا ضعف در صبر و استقامت لازم، از همراهی با امام خویش کوتاهی می‌کنند. همان ابوموسی‌ها(نامه ۶۳) که گرچه امام علی علیه‌السلام را بر حق می‌دانستند، اما... قیام‌های جهادگرانه را صرفاً محض دشمنان کافر می‌انگاشتند!امام علیه‌السلام درباره آنان فرمود: این افراد اگر چه باطل را یاری نکردند اما باعث خذلان و ریختن آبروی حق شدند.

(خَذَلوا الحَقَّ وَ لَم یَنصروا البَاطلَ). ساحل نشینانی که دریا را هماره آرام پنداشته و در سایه سار آن می‌آرامند، کاش می‌دانستند که‌این سکونت و قرار، روایی و پایانی دارد؛ اصلاً دنیا سرابی پیچیده به آزمون‌های پست و بلند است و کسی که‌این را نفهمد چقدر غافل! اگر دریای این دنیا توفانی شود و امواج خود را به ساحل رساند، کار به جایی می‌رسد که «جایگاه»ها و «پایگاه»ها و «خاستگاه»ها تغییر می‌یابد و سواره و پیاده، وارونه ... و مولای عزیزتر از جانمان چه فاخر می‌گوید:«والَّذی بَعَثَه بالحَقّ لَتبَلبَلنَّ بَلبَلَهً وَ لَتغَربَلنَّ غَربَلَهً وَ لَتسَاطنَّ سَوطَ القدر حَتَّی یَعودَ أسفَلکم أعلَاکم وَ أعلَاکم أسفَلَکم وَ لَیَسبقَنَّ سَابقونَ کَانوا قَصَّروا وَ لَیقَصّرَنَّ سَبَّاقونَ کَانوا»قسم به کسی که او [پیامبر] را برانگیخت، قطعاً مورد آزمایش سختی واقع می‌شوید، حتماً غربال سختی خواهید شد و یقیناً مانند محتویات دیگ جوشان بالا و پایین خواهید رفت (یا از دست روزگار تازیانه خواهید خورد)تا اینکه کسانی که بالا نشسته اند پایین بیایند و کسانی که پایین نگه داشته شده اند بالا بروند و سابقین که در حقشان کوتاهی شده به جایگاه خویش برگردند و کسانی که بی‌جهت بزرگ شده اند کوچک گردند. بر پایه سنت آزمون و بلا، و به تعبیر امام علیه‌السلام «غرباله شدن» می‌توان نتیجه گرفت که دریافت و برداشت نادرست برخی افراد، از توصیه امام علی علیه‌السلام مبنی بر آنکه «کن فی الفتنَه کَابن اللَّبون لَا ظَهرٌ فَیرکَبَ وَ لَا ضَرعٌ فَیحلَبَ»، آن ها را پی راحتی و بی‌دردی سقوط افکن روانه می‌کند و سوگمندانه، هم دشمنان را بر خرِ مراد سوار نموده و هم شیرشان برای ارمغان مرگ می‌تراوشد.

غافل از آنکه، این اندرز نه دستاویزی برای همراهی باطل و پایمالی حق که هشداری زیرکانه در جلوگیری از جهالت و امداد به فتنه گران می‌نماید. شاید اکنون فهم این مهم آسان نماید که کلام حضرت [هر کس ما اهل بیت علیه‌السلام را دوست دارد باید برای فقر و بلا آماده باشد]، به منظور ایجاد آمادگی برای چنین مصیبت‌های غیراختیاری است. مصیبت‌های اختیاری به مثابه پادزهری عمل می‌کنند که شخصیت آدمی را در مصاف با مشکلات غیراختیاری بیمه و ضمانت خواهد کرد و توصیه به صبر (و عادت کردن به آن) که در سفارش‌های ائمه صادقین علیه‌السلام نسبت به صحابه و تابعین به صورت چشمگیر مورد تأکید واقع شده است، در همین راستا قابل تفسیر می‌باشد. چنین صبری، از میوه‌های یقین است؛ صبر در شوره زار پیکار حقیقت و بطلان )که تا حدودی به حوزه اختیار آدمی وابسته است)، تعالی روح، تکامل ایمان، نیرومندی اراده و ذخیره نشاط و طراوت را به سوغات می‌آورد و شک و یأس و ترس مواقع سخت را به چوبه دار می‌سپارد تا حرکت و تلاش و جهاد و مبارزه امان و سامان یابد.

اینجاست که مفهوم «غرق شدن در مصیبت‌های اختیاری» و ترک «ساحل‌نشینی» معنا پیدا می‌کند زیرا جا ماندن از کشتی‌های نجات را به همراه دارد.شاید بهترین تعریف پیرامون شکیبایی ورزیدن از این جنس یعنی صبر بر مصیبت را در گفتار کسی بتوان یافت که خود مظهر بارز آن باشد: صبر در برابر مصیبت، یعنی قبول مصیبت به خاطر عدم بازگشت از میانه راه می‌باشد و این است که عَلَم شیعه بودن را جز کسانی که اهل بصیرت و صبر و عالم به مواضع حقند، نتوانند به دوش کشند: وَ لَا یَحمل هَذَا العَلَمَ إلَّا أهل البَصَر وَ الصَّبر وَ العلم بمَوَاضع الحَقّ.

محمد قربانی مقدم

بصیرت در نهج البلاغه