گفت و گوی سازها

یكی از فرمهای رایج موسیقیایی كه در طی تحول موسیقی كلاسیك در اروپا تا حد بسیار زیادی مورد توجه آهنگسازان بزرگ بوده, فرم «كنسرتو» Concerto است

البته ارائه تعریفی دقیق از كنسرتو در یك مقاله كوتاه قطعاً امكان پذیر نیست، اما شرح مختصری از این فرم را تا جایی كه بتواند در جایگاه مقدمه یك خبر موسیقایی، راهگشا و مفید باشد، ارائه خواهیم كرد:

كنسرتو به طور كلی به قطعه موسیقی ای اطلاق می شود كه در آن سازهای اجرا كننده در دست كم دو موضع متقابل یا متعامل قرار گیرند.

بدین شكل كه این دو موضع در طول اجرای قطعه به شكلی، داد و ستدی موسیقایی انجام می دهند. در اغلب آثار «كنسرتو» یكی از دو موضع مورد بحث تنها از یك ساز تنها «سولو» تشكیل یافته اند و در مقابل، موضع دیگر، متشكل از تقریباً یك اركستر كامل است. به عبارتی دیگر، در این نمونه، یك اركستر در كنار یك ساز تكنواز به اجرای موسیقی می پردازند. تعامل بین این دو می تواند حالتی سؤال و جواب گونه داشته باشد، یا بدین شكل كه یكی از این دو گروه بخش اصلی موسیقی را اجرا كند، در حالی كه گروه دیگر به همراهی آن می پردازد. تركیبهای دیگری نیز در شیوه تعامل دو گروه سازی كه یك كنسرتو را اجرا می كنند، می توان متصور شد كه البته ذكرشان در این فرصت، چندان ضروری نیست.

حال اگر ساز تك نواز در یك اثر كنسرتو، یك ویولن باشد، آن قطعه موسیقی، كنسرتو ویولن خوانده می شود؛ به همین صورت اگر ساز تك نواز یك پیانو باشد، بدان معنی است كه فرم موسیقی مذكور یك كنسرتو پیانو است.

در میان مصنفانی كه به تصنیف آثار كنسرتو پرداخته اند، «ویوالدی» و «موتسارت» تقریباً از دیگران پركارتر بوده اند، اما تعدادی دیگر از آهنگسازان موسیقی كلاسیك نیز بوده اند كه به رغم ساختن اندك قطعاتی در این فرم، سهم بسزایی در تكامل آن داشته اند. از میان این تصنیف گران می توان به باخ، بتهوون، مندلسون، برامس، شومان و بسیاری دیگر اشاره كرد. یكی از مرسوم ترین اشكال فرم كنسرتو، در واقع كنسرتو پیانو ( Piano Concerto ) است. ساز پیانو با ویژگی های منحصر به فرد خود چه از لحاظ گستره صوتی و چه از منظر صدادهی و انعطاف پذیری، بسیار مورد توجه آهنگسازان بوده و شاهكارهای بسیاری برای اجرا توسط آن نوشته شده است؛ من جمله آثار بی شماری به فرم كنسرتو پیانو!

اما در اینجا باید به قطعه به خصوصی در این ژانر، اشاره ای ویژه داشته باشیم، یعنی كنسرتو پیانو شماره ۳ اثر سرگئی راخمانینف. راخمانینف آهنگساز بزرگ روس كه خود پیانیست سرشناسی بود، و امروزه از او به عنوان یكی از بزرگترین نوازندگان سده بیستم یاد می شود، چهار اثر به فرم كنسرتو پیانو تصنیف كرده است. از میان این چهار اثر، كنسرتو پیانو شماره ۲ به لحاظ معیارهای موسیقایی، اثری است كه جزو شاهكارهای بی بدیل موسیقی رمانتیك متأخر محسوب می شود و جزو محبوب ترین آثار موسیقی دوستان به شمار می رود. در كنار این قطعه، كنسرتو پیانو شماره ۳ نیز از لحاظ شهرت با كنسرتو پیانو شماره ۲ همطراز است اما دلیل شهرت این اثر از راخمانینف، صرفاً ملاحظات موسیقایی صرف نیست، بلكه دشواری اجرای این قطعه، یعنی كنسرتو پیانو شماره ،۳ آن را به نماد یك قطعه خوفناك برای نوازندگان بدل كرده است. میزان دشواری اجرای این اثر طولانی كه مدت اجرای آن به طور متوسط حدود چهل دقیقه به درازا می كشد، تا بدانجا است كه چندی پیش فیلمی براساس همین قطعه به نام «شاین» ساخته شد و هنرپیشه نقش اول مرد نیز در این فیلم به دریافت جایزه اسكار نایل شد. این فیلم زندگی واقعی یك پیانیست تقریباً مشهور استرالیایی به نام دیوید هلفگات را به تصویر می كشد؛ او در كودكی به تشویق خانواده و مخصوصاً پدرش به فراگیری نواختن پیانو پرداخت. پدرش كه در عین حال مردی سختگیر بود همواره آرزو داشت تا پسرش در آینده به پیانیست مشهوری بدل شود. آرزوی پدر به مرور زمان حالت بیمارگونه ای به خود گرفت. آرزوی او به این خلاصه شد كه پسرش روزی بتواند كنسرتو پیانو شماره ۳ راخمانینف، این قطعه وحشتناك، را بنوازد. بدین شكل فرزند را به شدت زیر فشار تمرین پیانو و نیز كنترل پدرانه قرار داد. فرزند پس از سالیان توانست آرزوی پدر را برآورده كند و با موفقیت این كنسرتو پیانوی شاهكار ولی به واقع دشوار را تك نوازی كند به این قیمت كه او زیر فشار روانی كه پدر، تنها از روی محبت، به وی تحمیل كرده بود و نیز زیر فشار دشواری و تمرین اجرای كنسرتو پیانوی شماره ۳ راخمانینف، ناگهان پس از اجرا، دچار حمله ای عصبی شد و چندی بعد در حالی از بیمارستان مرخص شد كه درصد قابل توجهی از مخیله خود را از دست داده و به فردی نیمه دیوانه بدل گشته بود.

جدا از وقایع و داستان فیلم »شاین»، كنسرتو پیانو شماره ۳ راخمانینف به قطعه ای تبدیل شده است كه بسیاری از پیانیستهای برجسته امروزی برای نشان دادن توان نوازندگی خود، با آن دست و پنجه نرم می كنند. گویی توفیق در اجرای این اثر نه فقط موفقیتی فردی، بلكه افتخاری ملی محسوب می شود. در اغلب مسابقات معتبر نوازندگی پیانو در سراسر جهان، خیلی به ندرت اتفاق می افتد كه در مرحله فینال دست كم یكی از شركت كنندگان، برای نشان دادن توان نوازندگی خود، این كنسرتو را اجرا نكند. خود راخمانینف پس از اتمام تصنیف اثرش، آن را به «ولادیمیر هوروویتس» پیانیست نامدار روس داد تا افتخار نخستین اجرای آن را به وی اعطا كند و آن طور كه از نقل قولها استنباط می شود، هوروویتس در اجرای این قطعه كاملاً سربلند بیرون آمده است. البته ما این اقبال را داریم كه اجرای این اثر خیره كننده را كه توسط خود راخمانینف در سال ۱۹۳۹ ضبط شده است، از طریق سی دی گوش كنیم. به رغم قدیمی بودن این اجرا، شاید بتوان نفیس ترین دانست اش.

هفته پیش مصادف با اواسط سپتامبر سال ،۲۰۰۵ پیانیست سرشناس روس، یه فیم برونف مان، این كنسرتو را طی كنسرتی به همراه اركستر سمفونیك كلیولند نواخت كه ظاهراً بسیار مورد توجه منتقدین و موسیقی شناسان قرار گرفته است. برونف مان در سال ۱۹۵۸ در اتحاد جماهیر شوروی متولد شد و از كودكی نواختن پیانو را آغاز كرد و تاكنون رسیتالهای بی شماری در سراسر جهان اجرا كرده است. او از ابتدای فعالیت حرفه ای خویش توجه ویژه ای به اجرای آثار آهنگسازان هموطنش داشته و اجرای قطعات ایشان را همواره در اولویت قرار داده است. یكی از معتبرترین اجراهایی كه از مجموعه سوناتهای پروكوفیف تاكنون صورت گرفته، به همت و توسط برونف مان بوده است. در برنامه كاری این پیانیست، اجرای آثار موسیقی مجلسی جایگاه ویژه ای به خود اختصاص داده است كه وی طی آنها به تفسیر آثار این ژانر كه متأسفانه از سوی بسیاری از تك نوازان سرشناس نادیده گرفته می شود، می پردازد.

طی برنامه های زمان بندی شده، برونف مان، اجرای كنسرتو پیانو شماره ۳ راخمانینف را به همراه اركسترهای دیگر نقاط جهان، تكرار خواهد كرد.

بابك بزرگ زاده