پوشش های رنگی از منظر دین

پاره ای روایت ها و سیره امامان معصوم ع که مطلقا بر استفاده از پوشش های زردرنگ دلالت دارند و نسبت به استفاده از چنین پوششی در زمان یا مکانی خاص ساکت اند

پژوهش در بحث «زیبایی شناسی پوشش از منظر اسلام» یکی از بایسته های به حق دنیای دین پژوهی است که امید است دین پژوهان حوزوی و دانشگاهی ما در آینده، در مسیر آن گام نهند و در این عرصه به تولید و توسعه بپردازند. مقاله زیر به گوشه ای از این جنبه مغفول و بایسته در عرصه دین شناسی انگشت می گذارد و در قلمرو آن دریچه ای می گشاید.

دین مبین اسلام، با توجه به آیات تکوینی خداوند در پهنه طبیعت و آیات تشریعی موجود در قرآن کریم، بهره گیری از پوشش های رنگی را جز در موارد ذیل مجاز دانسته است:

۱) پوشش های رنگینی که شعار و علامت دشمنان اسلام است. استفاده از این پوشش ها تا وقتی که ویژگی این گروه است، مجاز نیست.(۱)

۲) پوشش های رنگینی که موجب انگشت نما شدن فرد در نزد دیگران می شود (لباس شهرت).

۳) پوشش های رنگینی که اثر روحی نامطلوبی بر انسان یا اعمال عبادی او می گذارد.(۲)

۴) پوشش های رنگینی که برخلاف شؤونات اجتماعی اسلام و عرف مذهبی است. امام صادق(ع) خطاب به عبید بن زیاد فرمود: ایاک ان تزینّ إلاّ فی أحسن زیّ قومک؛(۳) «خود را تزیین مکن مگر مثل قوم خود.» و نیز فرمود: خیر لباس کل زمان، لباس اهله؛ «بهترین پوشش هر عصری لباس مردم همان زمان است.»(۴)

۵) پوشش های رنگین زن در عده وفات شوهر.

۶) پوشش های رنگین و جذاب زن و مرد برای نامحرمان.

۷) پوشش های رنگین مخصوص زنان از سوی مردان و بالعکس.(۵)

پس از اشاره کلی به نمونه هایی از پوشش های رنگی غیرمجاز از نظر اسلام، اکنون برای آگاهی بیشتر، روایت ها و دیدگاه فقیهان دین در این باره ـ به اجمال ـ بررسی می گردد.

● بررسی برخی پوشش های رنگی

▪ رنگ زرد

روایت ها و فتواهای موجود در این مسأله را می توان به دو بخش تقسیم کرد:

الف) پاره ای روایت ها و سیره امامان معصوم(ع) که مطلقا بر استفاده از پوشش های زردرنگ دلالت دارند و نسبت به استفاده از چنین پوششی در زمان یا مکانی خاص ساکت اند. امام باقر(ع) فرمود: «ما لباس های زرد و گلگون می پوشیم.»(۶) ابی الجارود گوید: امام باقر(ع) لباس زردرنگ می پوشید.(۷) در روایت دیگری آمده است که امام کاظم(ع) هنگامی که پدر گرامی اش زنده بود، لباس زرد به تن داشت.(۸) در حدیثی از حفص نقل شده که گفت: دیدم امام صادق(ع) در میان قبر و منبر پیامبر(ص) مشغول نماز بود و لباس زرد به تن داشت.(۹) زراره نیز گفته است: امام باقر(ع) را با جبّه و عمامه و ردایی زردرنگ دیدم که از منزل خارج می شد.(۱۰)

ب) بعضی روایات و سیره ائمه(ع) به همراه برخی فتاوای موجود که بهره گیری از پوشش زردرنگ را تنها در خانه و عروسی جایز شمرده اند. امام باقر(ع) فرمود: «ما لباس زرد را در منزل می پوشیم.»(۱۱) هم چنین امام باقر(ع) در مقابل شگفتی زراره از پوشش لباس زردرنگ به وسیله امام(ع)، فرمود: «من با زنی از قریش ازدواج کرده ام.»

از مجموع این دو دسته روایت می توان چنین نتیجه گرفت که اگر بنا بر بعضی گزارش ها، اهل بیت عصمت(ع) از لباس های زرد در محیط بیرون بهره می گرفته اند، شاید به این دلیل بوده که عرف مذهبی آن زمان، چنین پوششی را برای رهبران جامعه بد نمی دانسته است. اما در عصر حاضر، ظاهرا چنین پوشش هایی برای بسیاری از افراد ـ به ویژه رهبران دینی ـ مناسب نیست. به همین دلیل، عده ای از فقها(۱۲) به استناد برخی روایات، بهره گیری از لباس زرد را در غیر مجلس عروسی مکروه دانسته اند. بنابراین، می توان گفت که بهره گیری از رنگ زرد، حداقل در منزل و عروسی جایز و حتی مستحب می باشد.

آن چه گفته شد، درباره لباس زرد بود. اما درباره نعلین(۱۳) زرد، روایاتی(۱۴) به چشم می خورد که ضمن بیان فواید نعلین زرد بر پوشیدن آن سفارش کرده و مضرات نعلین سیاه را نیز برشمرده است.

▪ رنگ سرخ

در نظر اسلام، استفاده از پوشش های قرمز به خودی خود اشکال ندارد، مگر آن که عرف مذهبی آن را ناپسند بشمارد. هم چنان که عرف مذهبی این دوران، استفاده از چنین پوششی را در لباس های رویی مردان و زنان در ملأ عام سبک، زننده و مهیج می انگارد. در چنین صورتی، حکم جواز به کراهت یا حرمت تغییر خواهد یافت و شاید با عنایت به همین نکته است که غالب روایت ها(۱۵) و فتاوای(۱۶) موجود در این زمینه، استفاده از انواع رنگ های قرمز را جز در عروسی(۱۷) و برای دلخوشی همسر،(۱۸) مکروه شمرده اند. این روایات و فتاوا به چند دسته تقسیم می گردند:

گروهی استفاده از انواع رنگ های قرمز را در همه جا مکروه می دانند. امام صادق(ع) از پدران گرامی اش نقل فرموده که رسول خدا(ص) استفاده از لباس سرخ رنگ را مکروه می دانست.(۱۹) در روایت دیگری از آن حضرت آمده که فرمود: از رنگ قرمز برحذر باشید، چون محبوب ترین زینت در نظر شیطان است.(۲۰)

دسته ای پوشیدن لباس قرمز رنگ را در نماز مکروه می شمرند. امام باقر(ع) فرموده:... با تن پوش سرخ تیره نماز نخوانید.(۲۱) شیخ یوسف بحرانی با توجه به روایات و سیره اهل بیت(ع) گوید: پوشیدن لباس های قرمز و زرد سیر و زعفرانی و کلاً رنگ های تند در غیر نماز جایز است.(۲۲)

برخی کراهت را مقید به رنگ قرمز تند کرده اند. مرحوم نراقی بعد از نقل روایت مالک بن عین گوید: از این روایت کراهت لباس قرمز سیر در غیر نماز هم دانسته می شود. حدیث مرسل ابن ابی عمیر که بهره گیری از رنگ قرمز سیر را جز در عروسی ناپسند شمرده، نیز بر این مطلب دلالت می کند.(۲۳)

پاره ای روایات بر کراهت استفاده از لباس سرخ رنگ در بیرون از خانه دلالت دارند. امام صادق(ع) فرمود: رسول خدا(ص) رواندازی سرخ رنگ داشت و آن را میان خانواده خویش می پوشید... .(۲۴)

با مطالعه و دقت در روایت ها و فتواهایی که درباره رنگ قرمز صادر شده است، نمونه هایی مشاهده می گردد که در آن ها استفاده از پوشش های رنگی، یا غیرمجاز و حرام شمرده شده یا بهتر است ترک گردد. استفاده از لباس های رنگین ـ به ویژه قرمز ـ در نماز، در زمان عده وفات، بر خلاف عرف مذهبی و لباس شهرت پاره ای از این نمونه ها است.

▪ رنگ سبز

اسلام رنگ سبز را ستوده و برخی فقها آن را پس از لباس سفید و زرد از بهترین پوشش ها دانسته اند. بررسی روایت های موجود در این زمینه، نشان دهنده آن است که استفاده از پوشش های سبزرنگ، سیره و روش خاندان نبوت و امامت بوده است.(۲۵)

▪ رنگ سفید

لباس سفید بهترین رنگ در نظر اسلام است. امام باقر(ع) به نقل از پیامبر(ص) فرمود: هیچ رنگی در لباس هایتان بهتر از سفید نیست. از چنین لباسی استفاده کنید و مردگان خویش را با پوشش سفید کفن کنید.(۲۶)

برخی محققان درباره مزیت پوشش سفید گفته اند: «از نظر روانی پوشاک سفید مانند نور و روشنایی، اثر محرک عمومی در انسان داشته و از عوامل مؤثر در ایجاد بهجت... بوده و مفرح و دلگشاست... . لباس سفید به جهت این که کمتر از تمام رنگ های دیگر نور جذب کرده و قسمت اعظم تشعشعات وارده از محیط و از جمله اشعه مادون قرمزِ موجود در نور آفتاب را که خاصیت گرمازایی دارد، منعکس ساخته و از خود دفع می نماید، وسیله طبیعی و سالمی است در مبارزه با گرمای فصلی و منطقه ای... لباس سفید سبب می شود که قسمت اعظم اشعه نورانی محیط ـ به خصوص در روز ـ منعکس شود و شخص در محیط خود، روشنایی بیشتری را احساس نماید. [این امر] خالی از اثرات محرک عمومی در هیجانات موزون روحی و انبساط خاطر نبوده و اثری مفرح و دلگشا دارد.»(۲۷)

منابع فقهی ما، پوشیدن لباس سفید را در نماز و در هر حالی مستحب شمرده اند.(۲۸) البته اگر عرف مذهبی استفاده از پوشش سفید را برای دختران و بانوان در انظار عمومی ناپسند و مهیج بداند ـ هم چنان که امروزه نیز چنین است ـ استفاده از آن برای زنان صحیح نبوده، طبق عنوان یا عناوین ثانوی ـ مثل ایجاد فتنه و فساد ـ حکم حرمت بر آن مترتب می گردد.

▪ رنگ سیاه

روایات موجود در این زمینه، غالبا استفاده از پوشش های سیاه را نهی کرده اند.(۲۹) شماری از این روایات، پوشش سیاه را به این دلیل که لباس اهل جهنم و علامت عباسیان بوده است، مکروه شمرده اند.(۳۰)

با توجه به این نکته باید گفت که شباهت به کفار و مشرکان، در هر عصری تفاوت پیدا می کند. مثلاً در این دوران استفاده از کراوات، پاپیون، صلیب و نظایر آن از مصادیق شباهت به کفار است. بنابراین نهی حدیث شامل آن ها نیز می شود.

▪ پوشش سیاه در نماز

استفاده از پوشش سیاه در حال نماز برای زن و مرد مکروه است.(۳۱) حتی بر پایه روایتی بهره گیری از شب کلاه سیاه در حال نماز نامطلوب است. مردی از امام صادق(ع) پرسید: آیا می توانم با شب کلاه سیاه نماز بخوانم؟ حضرت فرمود: خیر! زیرا سیاه، رنگ لباس دوزخیان است.(۳۲)

▪ پوشش سیاه در اعمال حج و عمره

بر اساس روایتی، امام صادق(ع) بهره گیری از لباس سیاه را در احرام نهی کرد(۳۳) و به استناد همین روایت، برخی فقها به حرمت و بعضی به کراهت احرام در لباس سیاه حکم کرده اند.(۳۴)

اگرچه از دیدگاه اسلام، پوشش سیاه در هر حالی ـ عبادات و غیر آن ـ مکروه است، اما نمونه هایی وجود دارد که از این قانون کلی استثنا شده و استفاده از پوشش سیاه در آن ها مجاز شمرده شده است. این نمونه ها عبارتند از:

الف) کفش، عبا و عمامه

روایات موجود، پوشیدن کفش، عبا و عمامه سیاه را جایز دانسته و در این بین، اگرچه به کراهت نعلین سیاه تأکید ورزیده اند، پوشیدن کفش سیاه را پسندیده و آن را پیروی از سنت شمرده اند.(۳۵)

بر اساس روایتی، امام باقر(ع) کفش سفید و قرمز را از پوشش های جباران و پادشاهان برشمرده و پوشیدن آن را ناپسند دانسته است.(۳۶) آن چه از ظاهر این روایت استنباط می شود این است که: چون در آن زمان، جباران و حاکمان ستمگر کفش سفید و قرمز می پوشیدند، استفاده از آن برای مسلمانان به دلیل پرهیز از شباهت به کفار و دشمنان اسلام ناپسند دانسته شده است. بنابراین، اگر در زمانی چنین سیره ای در میان حکام گردنکش و جباران معمول نباشد، استفاده از کفش سفید یا قرمز در صورتی که مخالف عرف مذهبی نباشد، بی اشکال خواهد بود.

نکته دیگری که در پسند یا ناپسند بودن استفاده از کفش رنگین مؤثر است، توجه به اوضاع جوی و اقلیمی است. بنا به روایتی، امام صادق(ع) پوشیدن کفش قرمز را به دلیل آن که با گِل و باران سازگارتر است، منحصرا در سفر جایز دانسته و در غیرسفر بر پوشیدن کفش سیاه تأکید فرموده است.(۳۷)

ب) تقیه و ضرورت(۳۸)

خفقان شدیدی که در دوران ائمه نسبت به شیعیان وجود داشت، پیشوایان دینی را بر آن داشت تا خود و طرفدارانشان را ملزم به تقیه ـ حتی در رنگ لباس ها ـ نمایند.

داود رقّی گوید: شیعیان مکرر از امام صادق(ع) در باره لباس سیاه می پرسیدند تا آن که روزی دیدند آن حضرت سر تا پا سیاه پوشیده است. هم جبه ایشان سیاه بود و هم شب کلاه و کفششان، حتی دیدم که امام جایی از کفش را شکافت و فرمود: «بدانید که پنبه اش هم سیاه رنگ است». سپس امام(ع) تکه ای از لایه میانی آن را بیرون آورد و نشان داد و فرمود: قلبت را سپید و نورانی کن و هر چه می خواهی بپوش.(۳۹)

شیخ صدوق پس از نقل این حدیث گفته است: چون امام در نزد دشمنان متهم شده بود که به رنگ سیاه توجهی نمی کند، در صدد بر آمد این اتهام را [با چنین پوششی] بزداید.

حذیفهٔ بن منصور گوید: نزد امام صادق(ع) در حیره بودم که پیک منصور عباسی از راه رسید و از امام خواست پیش خلیفه برود. امام(ع) یک بارانی که طرفی از آن سیاه و طرف دیگرش سفید بود پوشید و فرمود: من این بارانی را می پوشم، اما می دانم لباس اهل جهنم است.(۴۰)

ج) عزاداری

فقهای امامیه به استناد برخی روایت ها، استفاده از پوشش سیاه را در عزای سیدالشهدا(ع)، سایر ائمه(ع) و حتی مؤمنان جایز دانسته و آن را از موارد حرمت یا کراهت پوشش سیاه استثنا کرده اند.(۴۱)

د) عرف مذهبی

اگر عرف مذهبی استفاده از پوشش سیاه را روا بشمارد، ظاهرا حکم کراهت برداشته می شود، زیرا برخی روایات، مناسب ترین پوشش را منوط به نظر عرف دانسته اند؛(۴۲) مثلاً چادر مشکی از نظر عرف این زمان، بهترین حجاب برای بانوان و متناسب با شخصیت آنان شناخته شده است.

نویسنده: محمد - اصغری نژاد

پی نوشت:

۱. الحدائق الناضرهٔ، ج ۷، ص ۱۱۶.

۲. عروهٔ الوثقی، سیدمحمدکاظم طباطبائی، ج ۱، ص ۵۷۲.

۳. وسایل الشیعه، ج ۳، ص ۳۴۲.

۴. همان.

۵. ممکن است موارد منع دیگری نیز به حکم اولی وجود داشته باشد که نگارنده از آن ها بی اطلاع است، اما موارد منع به حکم ثانوی به موارد فوق محدود نمی شود که آرایش زن برای محارم خویش به قصد فساد از آن جمله است.

۶. ر.ک: وسائل الشیعه، ج ۳، ص ۳۵۸ ـ ۳۵۹.

۷. همان.

۸. ر.ک: کافی، ج ۱، ص ۳۰۸.

۹. ر.ک: حلیهٔ المتقین، ص ۷.

۱۰. همان.

۱۱. ر.ک وسائل الشیعه، ج ۳، ص ۳۵۸.

۱۲. جامع عباسی، ص ۳۴۷.

۱۳. البته مقصود نعلین عربی است، زیرا نعلین هایی که امروزه می پوشند، ظاهرا نوعی کفش به حساب می آیند که حکم دیگری دارند.

۱۴. کافی، ج ۶، ص ۴۶۵.

۱۵. برای اطلاع از مضمون این روایات ر.ک: دعائم الاسلام به نقل از سنن النبی(ص)، علاّمه طباطبایی، ص ۱۳۳؛ نهج الفصاحهٔ، ترجمه پاینده، ص ۱۹۸.

۱۶. برای آگاهی از دیدگاه این فقیهان ر.ک: جامع عباسی، ص ۳۴۷؛ مرأهٔ الکمال، ص ۵۸؛ مستند الشیعه، ج ۱، ص ۲۹۶.

۱۷. حلیهٔ المتقین، ص ۱۵.

۱۸. کافی، ج ۶، ص ۴۴۷.

۱۹. دعائم الاسلام، ص ۱۳۳.

۲۰. نهج الفصاحه، ص ۱۹۸.

۲۱. کافی، ج ۶، ص ۴۴۷.

۲۲. الحدائق الناضرهٔ، ج ۷، ص ۱۱۸ و ۱۱۹.

۲۳. مستند الشیعهٔ، ج ۱، ص ۲۹۶.

۲۴. سنن النبی(ص)، ص ۱۳۴.

۲۵. برای آگاهی بیشتر از این روایات ر.ک: سنن النبی(ص)، ترجمه فقهی، ص ۱۲۰؛ المحجهٔ البیضاء، ج ۴، ص ۱۴۰؛ من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۳۳۵؛ بحارالانوار، ج ۳۹، ص ۱۳۱ و ج ۱۹، ص ۵۱؛ نجم الثاقب، ص ۱۸ و ۲۳.

۲۶. وسائل الشیعه، ج ۳، ص ۳۵۶؛ مکارم الاخلاق، ص ۱۰۴؛ هم چنین برای مطالعه روایات دیگری که در این باره گزارش شده است، ر.ک: المحجهٔ البیضاء، ج ۴، ص ۱۴۰.

۲۷. آیین بهزیستی اسلام، ج ۲، ص ۸۸ و ۸۹.

۲۸. عروهٔ الوثقی، ج ۱، ص ۵۷۴؛ جامع عباسی، ص ۳۴۶.

۲۹. برای آگاهی بیشتر از مضمون این روایت ها ر.ک: الحدائق الناضرهٔ، ج ۷، ص ۱۱۶؛ مستند الشیعه، ج ۱، ص ۲۹۵؛ کافی، ج ۶، ص ۴۴۹.

۳۰. مرآهٔ الکمال، ص ۵۹.

۳۱. عروهٔ الوثقی، ج ۱، ص ۵۷۲.

۳۲. وسائل الشیعه، ج ۳، ص ۲۸۰ و ۲۸۱.

۳۳. کافی، ج ۴، ص ۳۴۱.

۳۴. همان.

۳۵. برای اطلاع از مضمون روایت هایی که در این باره گزارش شده است، ر.ک: کافی، ج ۶، ص ۴۴۹؛ وافی، ج ۵، ص ۳۹۱ و ۳۹۲.

۳۶. کافی، ج ۶، ص ۴۶۷.

۳۷. همان.

۳۸. اگرچه «تقیه» نوعی «ضرورت» است، ولی این دو مفهوم مترادف نیستند؛ زیرا در بسیاری مواقع ضرورت هست ولی تقیه صادق نیست؛ بنابراین رابطه میان این دو مفهوم عموم و خصوص مطلق است.

۳۹. وسایل الشیعه، ج ۳، ص ۲۸۰.

۴۰. کافی، ج ۶، ص ۴۴۹.

۴۱. مرآهٔ الکمال، ج ۱، ص ۸۵؛ الحدائق الناضرهٔ، ج ۷، ص ۱۱۸.

۴۲. وسایل الشیعه، ج ۳، ص ۳۴۲.