بیت الاحزان یك حقیقت فراموش ناشدنی

آیا اصلاً بیت الاحزان در حقیقت وجود دارد یا یك موضوع موهوم و خیالی بوده و بجز در لسان بعضی از خطبا و گویندگان وجود خارجی نداشته است

هر زائر شیعی، از هر نقطه دنیا كه وارد مدینه منوره می گردد، پس از زیارتِ قبر مطهر حضرت رسول ـ ص ـ و اقامه نماز در مسجد آن حضرت و پـس از زیــارت قـبـور پــاك ائـمه بقیع ـ علیهم السلام ـ و سایر قبور متعلق به اقوام و عشیره پیامبر اكرم ـ ص ـ عازم زیارت بیت الاحزان می شود، به این امید كــه اگـــر بـه قبر مطهر زهــــرای مرضیه ـ سلام الله علیها ـ دسترسی ندارد، آن حضرت را در محل دیگری كه به وی منتسب است زیارت كند و اگر نمی تواند كه صورت خود را به خاك قبر یگانه یادگار رسول خدا بگذارد و ضریح مقدس آن حضرت را با اشك دیده بشوید، حداقل در جایگاهی كه دخت گرامـــــی پیامبـــر ـ ص ـ پس از رحلت پدر بزرگوارش و در ایام آخر عمرش هر روز چند ساعت از وقت خویش را در آنجا به عبادت و گریه و ناله سپری نمود، نماز بخواند و به یاد اشك های آن حضرت اشك بریزد. اما اینك نه از چنین محلی خبری است و نه از بیت الأحزان در بقیع، اثری.

آیا اصلاً بیت الاحزان در حقیقت وجود دارد یا یك موضوع موهوم و خیالی بوده و بجز در لسان بعضی از خطبا و گویندگان وجود خارجی نداشته است؟!

در این مقاله برآنیم كه با مطالعات كم و ناقص خود، محل واقعی و تاریخ ساختمان بیت الاحزان را، تا آنجا كه از كتب حدیث و تاریخ به دست می آید و گفتار كسانی را كه در طول تاریخ و از قرن اول تا دوران تخریب، از نزدیك این بیت حزن را زیارت كرده و شاهد ساختمان آن بوده اند در اختیار خواننده ارجمند قرار دهیم تا معلوم شود كه بیت الأحزان یك واقعیت غیر قابل انكار و یك حقیقت فراموش نشدنی است، اگر چه ساختمان آن ویران گردیده و درگوشه بقیع، از بیت الاحزان اثری باقی نمانده است. منابع حدیثی و تاریخی متقن از محدثان، مورخان، نویسندگان معروف و دانشمندان مشهور از شیعه و اهل سنت در طول تاریخ آن را تأیید و تثبیت نموده اند كه اینك نمونه هایی از روایات و اعتراف مورخان را از نظر خوانندگان می گذرانیم.

● بیت الاحزان در منابع حدیثی

از جمله منابع حدیثی كه در آن از انگیزه به وجود آمدن بیت الاحزان سخن به میان آمده، خصــال شیـخ صدوق ـ ره ـ می باشد كه آن محدث بزرگ، در ضمن روایتی با اسناد از امام صادق ـ ع ـ نقل می كند:

«و اما فاطمهٔ فبكت علی رسول الله حتی تأذّی بها اهل المدینهٔ فقالوا لها قد آذیتنا بكثرهٔ بكائك فكانت تخرج الی المقابر...» (۱ )

صریح تر و روشن تر از روایت صدوق، گفتار فضه (خادمه حضرت زهـــرا ـ سلام الله علیها ـ) است كه مرحوم علامه مجلسی در ضمن بیان جریان مفصل شهادت حضرت زهرا از زبان فضه، چنین نقل می كند كه:

«ثـم انـه بنی لـها بیتاً فی البقیع نازهاً عن المدینه». (۲ )

«امیر مؤمنان ـ ع ـ برای فاطمه، در بقیع و در خارج مدینه، خیمه ای را بپا داشت كه آن حضرت به همراه حسنین بدانجا می آمد و پس از گریه طولانی به خانه اش مراجعت می نمود».

توضیح اینكه: بطوریكه در كتب لغت آمده است، «بیت» در لغت به معنای «محل و مسكن» است خواه به شكل چادر باشد یا خانه ای از خاك و گل (۳ )و بطوری كه در آینده نیز خواهیم دید، اولین بیت و مسكنی كه برای فاطمه زهرا در بقیع ساخته شده، بصورت چادر و خیمه بوده است.

● بیت الاحزان از نظر علما و مورخان

عده ای از علمای بزرگ و شخصیت های علمی كه در تاریخ مدینه و یا درباره زیارت بقیع مطلبی نوشته اند، از بیت الأحزان نیز سخن گفته و وجود آن را تأیید و تثبیت نموده اند كه نظرات چند تن از آنان را به ترتیب تاریخ زندگی آنان، می آوریم:

۱ ـ ابن شبه نمیری ۱۷۳ ـ ۲۶۲

قدیمی ترین تاریخ موجود (۴) در باره مدینه منوره، تاریخ المدینه، تألیف ابوزید عمر بن شبه النمیری (۵ ) است. او كه یكی از شخصیّت های علمی و از فقها و محدثان مورد وثوق و از مورخان مورد اعتماد، نزد علما و دانشمندان اهل سنت است، در كتاب خود، آنجا كه آثار و قبور بقیع ـ موجودِ در زمان خودش ـ را معرفی می كند، چنین می نویسد:

«شخص موثق و مورد اعتمادی بر من نقل نمود مسجدی كه در طرف شرقی آن به جنازه اطفال نماز خوانده می شود، دراصل خیمه ای بوده برای زن سیاهی بنام «رقیه» (۶) كه به دستور حسین ابن علی ـ ع ـ در آنجا مـی نشست تـا از قبـر فاطمـه ـ ع ـ مراقبت كند زیرا قبر فاطمه را كسی بجز همان زن نمی شناخت. (۷ )

از این گفتارِ ابن شبه كه مشهود و مسموع خود را در مورد بیت الاحزان نقل نموده است، دو مطلبِ زیر بوضوح به دست می آید:

۱ ـ بیت الاحزان در دوران حسین بن علی ـ ع ـ یعنی تا سال ۶۱ هجری، مانند حال حیات حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ بصورت خیمه و چادر و محلی بوده است مشخص و معین و حسین بن علی ـ ع ـ بر حفظ آن عنایت و اهتمام داشته; بطوری كه یكی از بانوان و ارادتمندان حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ را مأموریت داده است، در این بیت و خیمه كه یادآورِ دورانِ حساس زندگی مادر بزرگوارش بوده، اقامت نموده و از آنجا حراست و نگهبانی كند و لابد براساس همین دید و اهتمام و به پیروی از روش آن حضرت، افرادی از اهل بیتِ عصمت پس از آن حضرت نیز همین روش را ادامه داده و خیمه را به ساختمان مبدّل نموده اند.

۲ ـ بیت الاحزان پس از این دوران و در اواخر قرن دوم و اوائل قرن سوم، دارای ساختمان بوده كه ابن شبه را وادار نموده است كمّ و كیف و انگیزه بوجود آمدن این ساختمان را از افراد خبیر و مطلع جویا شود و یكی از افراد مطلع و مورد وثوق نیز تا آنجا كه در این مورد اطلاع داشته با وی در میان گذاشته است و سابقه آنجا را كه زمانی بصورت خیمه بوده، بازگو نموده است و لیكن این خیمه دقیقاً در چه تاریخی و به وسیله چه كسی به ساختمان تبدیل شده، معلوم نیست.

● توجیه متناقض

و اما مطلب دیگری كه در ذیل این گفتار آمده است، اقامت آن زن در میان بیت الاحزان برای حفظ و مراقبت قبر حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ بوده است، تعلیلی است از سوی خودِ وی و توجیهی است متناقض و غیر قابل قبول; زیرا:

۱- اولاً خودِ ابن شبه در این كتاب، مانند عدّه دیگر از مورخان می گوید كه علی بن ابی طالب ـ ع ـ پیكر مطهر حضرت زهـرا ـ س ـ را شبانه و در داخل منزل خود دفن نمود; بنابراین، مراقبت از قبر آن حضرت در بقیع مفهومی ندارد.

و ثانیاً اگر قبر آن حضرت در بقیع واقع بوده و كسی بجز «رقیه» آن را نمی شناخته، باز هم مراقبت از قبرِ مجهول، معنا و مفهومی ندارد.

بهرحال با توجه به شرایط خاص و حساس آن روز، ابهام در پاسداری از بیت الاحزان و توجیهات مختلف در اقامت یك زن در داخل آن، مستبعد نیست.

۲ ـ فتوای امام غزالی بر استحباب خواندن نماز در بیت الاحزان

امام ابومحمد غزالی ۴۵۰ ـ ۵۰۵ كه یكی شخصیت های معروف و از علما و دانشمندان اهل سنت است، در ضمن بیان وظایف زایران مدینه منوره و كسانی كه به زیارت بقیع مشرف می شوند می گوید: «مستحب است كه زائران، هر روز صبح، پس از زیارت قبر حضرت رسول ـ ص ـ در بقیع حضور بهم رسانند و قبور پیشوایان دینی و صحابه را كه در آنجا مدفون هستند زیارت كنند». سپس می گوید: «و مستحب است در مسجد فاطمه ـ علیها سلام ـ نیز نماز بخوانند». (و یستحب ان یخرج كل یوم الی البقیع بعدالسلام علی رسول الله ... و یصلی فی مسجد فاطمه رضی الله عنها). ( ۸ )

۳ ـ ابن جبیر، جهانگرد معروف و دانشمند اسلامی ۵۴۰ ـ ۶۱۴

سومین كسی كه بیت الأحزان را از نزدیك زیارت و در باره آن سخن گفته است، رحاله و جهانگرد معروف اسلامی ابوالحسین احمد بن جبیر اندلسی ( ۹) است. او كه در ماه محرم سال ۵۸۰ هـ . ق. وارد مدینه شده و بقیع را زیارت نموده است، می گوید: «و در كنار قبّه عباسیه، خانه ای قرار گرفته است كه به فاطمه دختر رسول خدا ـ ص ـ منتسب می باشد، می گویند این همان خانه ایست كه فاطمه زهرا به آنجا می آمد و در آنجا اقامت و حزن و اندوه خود را در مرگ پدر بزرگوارش ابراز می نمود». (۱۰)

۴ ـ سمهودی(۱۱) ۸۴۴ ـ ۹۱۱

چهارمین شخصیت و مورخی كه وجود بیت الأحزان را تأیید و تثبیت نموده است; مقتدا و پیشوای مورخان، نورالدین علی بن احمد سمهودی مصری است; شخصیتی كه پس از وی هیچ مورخ ونویسنده ای در باره مدینه كتابی ننوشته و هیچ گوینده و خطیبی، از تاریخ مدینه سخن نگفته، مگر اینكه به گفته او استناد جسته و از كتاب «وفاءالوفا» استمداد نموده است. او می گوید:

«والمشهور ببیت الحزن انما هو الموضع المعروف بمسجد فاطمهٔ فی قبلهٔ مشهد الحسن و العباس».

«مشهور در بیت الاحزان، همان محلی است كه به مسجد فاطمه معروف و در طرف قبله حرم (امام) حسن و (جناب) عباس واقع گردیده است».

آنگاه می گوید: «واظنه فی موضع بیت علی بن ابی طالب الذی كان اتخذه بالبقیع و فیه الیوم هیأهٔ قبور». (۱۲)

«و به عقیده من، این بیت الأحزان در محل همان بیت و مسكنی است كه علی بن ابی طالب ـ ع ـ آن را در بقیع آماده ساخت». و اضافه می كند كه فعلاً در میان آن، شكل چند قبر نیز موجود است.

محمد صادق نجمی

پــاورقــی هــا

۱ ـ خصال ابواب الخمسه ـ وسائل الشیعه، ج ۲ ، ص ۹۲۲ ، باب ۸۷ از ابواب دفن.

۲ ـ بحارالانوار، ج ۴۳ ، ص ۱۷۷ .

۳ ـ البیت المسكن سواء كان من شعر او مدر ـ اقرب الموارد.

۴ ـ قدیمی تر از این كتاب، تاریخ المدینهٔ ابن زباله است كه وی در سال ۱۹۹ در قید حیات بوده و در كتاب هائی كه تا قرن دهم در تاریخ مدینه تألیف گردیده، از جمله در وفاءالوفا، از تاریخ ابن زباله مطالب فراوان نقل شده است ولی متأسفانه از این كتاب در قرن های اخیر خبری نیست.

۵ ـ ابوزید عمر بن شبه نمیری فقیه و محدث و مورخ نامی در سال ۱۷۳ متولد و در سال ۲۶۲ وفات نموده است. در شرح حال ابن شبه چنین نوشته اند، او شخصی است ادیب، فقیه، مورخ، صادق و دقیق، عالم به آثار، ناقل اخبار و صاحب تألیفات بسیار و... ـ ابن ندیم از وی ۱۸ كتاب معرفی می كند. در شرح حال او به فهرست ابن ندیم وفیات الاعیان، تاریخ بغداد، تهذیب الأسماء و اللغات، تذكرهٔ الحفاظ و لسان المیزان مراجعه شود. تـاریخ ابـن شبه برای اولین بار در سال ۱۳۹۹ هـ . با تحقیق فهیم محمد شلتوت در چهار جزء و ۱۳۹۶ صفحه در عربستان سعودی چاپ و اخیراً در قم افست گردید. قسمت مهم جلد سوم و چهارم این كتاب به شرح زندگانی و حوادث دوران خلافت عثمان اختصاص یافته است كه دلیل هواداری و علاقه شدید او به عثمان است.

۶ ـ ابن حجر عسقلانی (در اصابهٔ) ج ۳ ، ص ۳۰۵ با استناد به همین مطلب این بانو را نیز در ردیف سایر زنان، یكی از صحابه رسول خدا معرفی نموده است.

۷ ـ واخبرنی خبر ثقهٔ قال یقال ان المسجد الذی یصلی جنبه شرقیاً علی جنائز الصبیان كان خیمهٔ لامرئهٔ سوداء یقال لها رقیهٔ كان جعلها هناك حسین بن علی ـ ع ـ تبصر قبر فاطمه ـ علیهاالسلام ـ و كان لایعرف قبر فاطمه رضی الله عنها غیرها. تــاریـخ المدینه ج ۱ ، ص ۱۰۶.

۸ ـ احیاءالعلوم، ج ۱ ، ص ۲۶۰ .

۹ ـ ابن جبیر از علمای اندلس و در علم فقه و شعر و نویسندگی از بارزترین دانشمندان دوران خویش و از معروفترین و قدیمی ترین جهانگردان اسلامی است، او رحله و سیاحتنامه خود را چنین نامیده است: «تذكرهٔ بالاخبار عن اتفاقات الأسفار» این كتاب قبلاً در لیدن و اخیراً در بیروت چاپ شده است.

در شرح حال ابن جبیر، رجوع شود به دائرهٔ المعارف اسلامی، ج ۳ ، ص ۲۰۴ ـ ۲۰۷ و مقدمه رحله، چاپ لبنان والكنی و الألقاب، ج ۱ ، ص ۲۳۲ .

۱۰ ـ ویلی هذه القبهٔ العباسیهٔ بیت ینسب لفاطمه بنت الرسول ـ ص ـ یقال انه الذی آوَتْ الیه والتزمت فیه الحزن علی مـــوت ابیها المصطفی ـ ص ـ رحله ابن جبیر چاپ لیدن، صفحه ۱۹۶ و چاپ دارالكتب اللبنانی صفحه ۱۴۴ .

۱۱ ـ علما و دانشمندان سمهودی را چنین معرفی نموده اند: «الشیخ نورالدین علی بن احمد سمهودی مصری شافعی، شخصیت دانشمند و مفتی مدینه، مدرس و مورخ این شهر، پیشوا و مقتدای مورخان. سلسله نسبش به حسن مثنی فرزند امـام مـجتبـی ـ ع ـ منتهی می شود. او به سال ۸۴۴ در سمهود مصر متولد و پس از تحصیلات و حفظ نمودن قرآن و نیل به مدارج علمی، در فنون مختلف از سال ۸۷۳ در مدینه منوره متوطن و از اساتید بزرگ حرم شریف نبوی ـ ص ـ گردید. وی در تاریخ مدینه منوره سه كتاب نوشته است كه یكی مفصل و جامع الأطراف بنام «اقتفاء الوفا باخبار دارالمصطفی» است كه در حادثه آتش سوزی مسجد نبوی در ماه رمضان سال ۸۸۶ هـ از بین رفته است. دومی «وفاءالوفا باخبار دارالمصطفی» كتابی است كه به قول خودِ سمهودی به درخواست كسی كه «طاعته غنم و مخالفته غرم» مطالب كتاب قبلی را در این كتاب تلخیص نموده است، ولی در عین حال دارای گسترده ترین و دقیقترین مطالب در تاریخ مدینه می باشد كه در هیچ یك از منابع دیگر نمی توان به دست آورد. این كتاب در دو جلد و در ۱۴۳۵ صفحه چاپ شده است. و سوّمی «خلاصهٔ الوفا» است و مطالب «وفاءالوفا» را در این كتاب تلخیص نموده و این كتاب نیز چاپ شده است. سمهودی دارای تألیفات متعدد دیگری نیز می باشد. وفات وی در سال ۹۱۱ هـ در مدینه واقع گردید. در شرح حال او به شذرات الذهب، اعلام زركلی، والكنی و الالقاب مراجعه شود.

۱۲ ـ وفاءالوفا، ج ۳ ، ص ۹۱۸ .

۱۳ـ در طول تاریخ تعداد زیادی از جهانگردان غربی در قیافه مسلمانان و در زی حجاج وارد مكه و مدینه گردیده اند و اكثر آنان نیز كه از نویسندگان بوده اند، توانسته اند مشاهدات و برداشت های خود را به صورت كتاب و سفرنامه در اختیار دیگران قرار دهند، گرچه بعضی از این نوشته ها و برداشت ها توأم با مطالب خلاف واقع و نادرست و همراه با اغراض و تعصّب است، ولی در عین حال، می توان مطالب و نكات ارزشمند و پربها نیز از آنها بدست آورد كه یكی از جهانگردان همان «ریچارد بورتون» انگلیسی است كه در سال ۱۸۵۳ میلادی به صورت یك مسلمان افغانی به نام «عبدالله» به مكه و مدینه مسافرت كرده و در تمام مراسم حج شركت و از همه اماكن و بقاع متبرّكه دیدن نموده و به همه جزئیات پرداخته است و سفرنامه خود را در دو جلد بزرگ منتشر ساخته است. موسوعهٔ العتبات المقدسه، ج ۳، ص ۲۶۰ .

۱۴ ـ موسوعهٔ العتبات المقدسه، ج ۳، ص ۲۸۵ .

۱۵ ـ فرهاد میرزا معتمدالسلطنه متوفای ۱۳۰۵ هـ در میان شاهزادگان قاجار، از نظر علمی دارای شخصیت بارزی است كه از وی شش جلد كتاب، در فنون مختلف به جای مانده از جمله آنها «قمقام ذخار» در مقتل و «هدایهٔ السبیل» كه سفرنامه حجِ اوست و هر دو كتاب در موضوع خود در زبان فارسی از بهترین كتاب ها به شمار می رود.

۱۶ ـ هدایهٔ السبیل چاپ مطبوعاتی علمی تهران، ص ۱۴۱ .

۱۷ـ ابراهیم رفعت پاشا، در سال ۱۳۱۸ ق فرمانده نگهبانان محمل مصری و در سال ۱۳۲۰ و ۲۱ و ۲۵ به عنوان امیرالحاج از طرف خدیو مصر به حج مشرف شده و خاطرات خود را به نام مرآت الحرمین نگارش نموده است. این كتاب به نوبه خود یكی از كتاب های سودمند كه در دو جلد در مصر چاپ و در اولین سال پیروزی انقلاب اسلامی در قم افست شده است.

۱۸ ـ مرآت الحرمین، ج ۱ ، ص ۴۲۶ .

۱۹ ـ خاطرات مكه ـ چاپخــانه حیدری تهران، ص ۱۲۹ .

۲۰ ـ علاّمه بزرگوار و شخصیت مجاهد و احیاگر شیعه در شام و لبنان. مرحوم سیدشرف الدین مستغنی از تعریف و بالاتر از توصیف است كه خدمات ارزنده و ضداستعماری و آثار ارزشمند و علمی او مانند: «النص و الاجتهاد» و «المراجعات» و ده ها كتاب دیگر، شاهد مجاهدات و دلیل بر عظمت شأن و علوّ مقام علمی و سعه اطلاعات وی می باشد.

۲۱ ـ الــنــص والاجتهاد، باتـحقیق ابـومـجتبی، ص ۳۰۲ .

۲۲ ـ آقای شیخ محمد علی عمروی شخصیت علمی و روحانی، از اهالی مدینه است كه پس از تكمیل تحصیلات خود در حوزه علمیه نجف به مدینه مراجعت و تربیت و سرپرستی شیعیان مدینه و اطراف آن را به عهده گرفته است.

---