اولین همه پرسی انقلاب

اولین همه پرسی در ایران پس از انقلاب اسلامی بسیاری از ناظران مسائل ایران را مبهوت و افكار عمومی جهان را تحت تاثیر قرار داد زیرا این گونه القا می شد كه شكل حكومت آینده ایران براساس اجبارهای دینی و قدرت متمركز روحانیون رهبری كننده انقلاب تعیین خواهد شد

اولین همه‌پرسی در ایران پس از انقلاب اسلامی بسیاری از ناظران مسائل ایران را مبهوت و افكار عمومی جهان را تحت‌تاثیر قرار داد زیرا این‌گونه القا می‌شد كه شكل حكومت آینده ایران براساس اجبارهای دینی و قدرت متمركز روحانیون رهبری‌كننده انقلاب تعیین خواهد شد و اگرچه مردم انقلاب اسلامی را به راه انداخته‌اند، اسلام به‌عنوان یك ایدئولوژی دینی سهمی برای مشاركت سیاسی مردم قائل نخواهد بود. اما رفراندوم دوازدهم فروردین سال ۱۳۵۸ یكی از كم‌نظیرترین نمونه‌های مشاركت سیاسی آرام و مترقی تاریخ قلمداد گردید و راه هرگونه مداخله‌جویی خارجیان و فتنه‌انگیزی داخلی را به‌روی دشمنان بست. در مقاله زیر ماجرای این رویداد تاریخی را مرور خواهید كرد.

تمامی نظریه‌های مربوط به حكومتهای مردم‌سالار، تلاش می‌كنند هرچه‌بیشتر مردم را در عرصه تعیین سرنوشت و پیشبرد امور مشاركت دهند. درواقع مطلوب آنها این است كه اراده عموم به‌صورت مستقیم در تصمیم‌گیریها و جریانات مهم كشور نقش داشته باشد. از جمله راهكارهایی كه در‌این‌راستا به‌كار گرفته می‌شود، رفراندوم یا همه‌پرسی است. همه‌پرسی، به معنی مراجعه به آرای عمومی مردم، در مواردی همچون تعیین نوع نظام، وضع قانون اساسی و...، جریان می‌یابد.

در ایران برای نخستین‌بار و به دنبال انقلاب مشروطه، نظام پادشاهی مشروطه كه حق حاكمیت مردم را تاحدودی به رسمیت شناخته بود، استقرار یافت. در این نظام حق تعیین سرنوشت و مشاركت مردم تاحدودی شناخته شد و در قانون‌اساسی مشروطه و متمم آن، پاره‌ای سازوكارها و مجاری تعیین گردید، اما سازوكار همه‌پرسی به‌عنوان تنها راه مراجعه به آرای عمومی و مشاركت مردم در متون قانون مزبور مسكوت ماند و تا پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷ این سكوت تداوم داشت. در این دوران طولانی‌مدت، تنها در دو مورد، یكی در دوره نخست‌وزیری دكتر مصدق و درخصوص امكان انحلال مجلس هفدهم و دیگری در بهمن ۱۳۴۱ درخصوص اصلاحات شاه، رفراندوم برگزار گردید. اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تعیین نوع نظام كه تحقق آرمانها و اهداف خود را در قالب دین اسلام در كانون توجه خود قرار داده است، تاكنون گامهای موثر و مهمی دراین‌راستا برداشته شده‌اند. یكی از این اهداف، دستیابی به حداكثر میزان مشاركت مردم در حاكمیت بر سرنوشت خود می‌باشد كه هیچگاه تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی تحقق پیدا نكرد. معماران نظام جمهوری اسلامی به‌منظور فراهم‌كردن زمینه‌های مشاركت مردم در تاثیرگذاری بر سرنوشت خود، در اولین اقدام، تعیین نوع نظام و حكومت را به مردم واگذار نمودند و به رای عمومی گذاشتند. در همه‌پرسی تعیین نوع نظام، مردم ایران در یك شركت گسترده، با اكثریت قاطع به نظام جمهوری اسلامی رای دادند.

برگزاری این رفراندوم به پیام تاریخی حضرت امام به بازرگان برای تصدی پست نخست‌وزیری ــ كه انجام آن را یكی از وظایف مهم وی قلمداد كرده بود ــ برمی‌گردد. امام‌خمینی(ره) در ابتدا درخصوص رفراندوم دوازدهم فروردین فرمودند كه این رفراندوم لازم و ضروری نیست زیرا مردم با راهپیماییها و حضور مستمر و جدی خود در راستای فروپاشی نظام شاهنشاهی، درواقع رای خود را داده‌اند اما بعدا فرمودند كه جهت جوابگو‌بودن در برابر پاره‌ای سوالات و كسب اعتماد و مشروعیت لازم، نیاز به انجام آن احساس می‌گردد.[i]

پس‌ازآنكه انجام رفراندوم ضروری و واجب شمرده شد، بر سر نام و عنوان آن اختلافات بروز كرد.

در شعارهای مردمی تظاهرات روزهای آخرین حیات رژیم شاه، یعنی مقارن تحولات عملیاتی نهضت اسلامی، شعار «استقلال، آزادی، حكومت اسلامی» و بعدا «جمهوری اسلامی» كاملا جا افتاده بود و قاعدتا می‌بایست بلافاصله پس از سقوط رژیم شاه، جمهوری اسلامی اعلام می‌شد، اما به‌هرحال اكثریت برای بار دوم به تعیین نوع نظام از راه همه‌پرسی رضایت دادند و این مساله به‌خودی‌خود تكاپوی شدید نیروهای سیاسی را در پی داشت.[ii]

در وهله اول، پیشنهادهای مختلفی مطرح گردید. تقریبا تمام نیروهای سیاسی ــ به استثنای معدود سلطنت‌طلبانی كه در جامعه جایی نداشتند ــ با نفی حكومت سلطنتی و روی‌‌كارآمدن حكومتی در شكل جمهوری اسلامی موافق بودند. اما این نیروها درعین‌حال درخصوص نوع این جمهوری با یكدیگر اختلاف‌نظر داشتند. گروهی به‌نام نهضت رادیكال (انشعابی از جبهه ملی) در آستانه تشكیل كنگره خود، تشكیل حكومت جمهوری (جمهوری صرف) را خواستار شد.[iii] نظر دوم، تشكیل جمهوری دموكراتیك ایران بود كه از سوی كانون نویسندگان، حزب ناسیونال دموكراتیك ایران و احزاب كُرد بیان گردید. نظر سوم مبنی بر تشكیل جمهوری دموكراتیك اسلامی را نیز نهضت آزادی مطرح كرد و چهارمین نظر متعلق به افراد خواهان تشكیل جمهوری خلق یا جمهوری فدراتیو خلقهای ایران بود. دیدگاه اخیر اغلب از سوی گروههای چپ‌گرایی مطرح می‌شد كه در آن مقطع زمانی معتقد به پنهان‌كاری نبودند. اما برخی گروههای چپ‌گرا مانند حزب كمونیست ایران و حزب توده، از پیشنهاد «جمهوری اسلامی نه یك كلمه كم، نه یك كلمه زیاد» كه از سوی امام‌خمینی(ره) مطرح شده بود، پشتیبانی كردند. افرادی نیز به‌طورمنفرد تشكیل «حكومت جمهوری ملی اسلامی ایران»، و «جمهوری دموكراتیك سوسیالیستی» را خواستار شدند.[iv] حامیان پنجمین دیدگاه مدعی بودند هیچ حكومتی، اعم از جمهوری و غیرجمهوری، جز حكومت امام معصوم(ع) نمی‌تواند اسلامی باشد و نباید حكومتی اسلامی در زمان غیبت امام زمان(عج) تشكیل گردد.[v] در ششمین دیدگاه، به پیروی از نظریه‌ حكومت اسلامی در عصر غیبت (مطرح‌شده به‌طور رسمی در سال ۱۳۴۷.ش در كتاب حكومت اسلامی، ولایت فقیه) و به نمایندگی از نیروهای مذهبی كه در اكثریت بودند، «جمهوری اسلامی نه یك كلمه كم و نه یك كلمه زیاد» مطرح شد.[vi]

امام‌خمینی(ره) شدیدا با نظریه دموكراتیك اسلامی به مخالفت برخاست و آن را نشانی از نفوذ و نماد غرب‌زدگی به حساب آورد. ایشان فرمودند فقط «جمهوری اسلامی» نه یك كلمه زیاد و نه یك كلمه كم. امام‌خمینی در مصاحبه‌ با حامد الگار، به سیاستهای دولت موقت در القاكردن مفهوم دموكراتیك حمله كرد و فرمود: «تا توانستند راجع به جمهوری اسلامی مخالفت كردند، مثلا [می‌گفتند] جمهوری باشد، اسلام می‌خواهیم چه كنیم [یا] جمهوری دموكراتیك باشد، اسلامش نباشد. آخرش كه آن خوب‌خوبهایشان كه درست و خوب صحبت می‌كند، می‌گفت: جمهوری اسلامی دموكراتیك. ملت ما این را قبول نكرده گفتند آنچه ما می‌فهمیم. اسلام را می‌فهمیم و جمهوری را هم می‌فهمیم [كه] چیست اما دموكراتیكی كه در طول تاریخ پیراهنش را عوض كرده است، هر وقت به یك معنی [بوده] الان هم این دموكراتیك در غرب یك معنی دارد و در شرق یك معنی دیگر است... آن دموكراتیك را حتی پهلوی اسلام هم بگذارید، ما قبول نداریم. علاوه‌براین من این را در یكی از حرفهایم گفتم، این‌كه ما قبول نداریم، برای‌ این‌ [است] كه این اهانت به اسلام است. شما این را پهلویش می‌گذارید معنایش این است كه اسلام دموكراتیك [نیست] و حال‌آنكه از همه دموكراسی‌ها بالاتر است... .»[vii]

امام در پیام دیگری كه در چهارم فروردین ۱۳۵۸ پخش گردید، صراحتا اعلام كردند كه شما ملت ایران در انتخاب نوع حكومت آزاد هستید، یعنی می‌توانید به هر نظام مورد دلخواه رای دهید اما خود من به جمهوری اسلامی رای می‌دهم.[viii]

شهید مطهری نیز اعتقادی به اضافه‌نمودن این مفهوم نداشت و صراحتا می‌گفت: «... در عبارت جمهوری دموكراتیك اسلامی، كلمه دموكراتیك حشو و زاید است...»[ix]

رضا بسطامی

پی‌نوشت‌ها

[i] ــ صحیفه نور، جلد ۵، تهران، مركز مدارك فرهنگی انقلاب اسلامی، ۱۳۶۱، ص۱۴۷

[ii] ــ غلامرضا خواجه‌سروی، رقابت سیاسی و ثبات سیاسی در جمهوری اسلامی ایران، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۲، ص۲۳۳

[iii] ــ روزنامه اطلاعات، شماره ۱۵۸۰۲، ۱۶/۱۲/۱۳۵۷، ص۸

[iv] ــ غلامرضا خواجه‌سروی، همان، صص۲۳۴ــ۲۳۳

[v] ــ عباسعلی عمیدزنجانی، مبانی فقهی كلیات قانون‌اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران، بی‌تا، ص۱۰۴

[vi] ــ روزنامه اطلاعات، شماره ۱۵۷۰۸، ۲۲/۱۲/۱۳۵۷، ص۲

[vii] ــ در جستجوی راه از كلام امام، دفتر یازدهم، نشر امیركبیر، تهران، ۱۳۶۴، ص۱۷۵

[viii] ــ صحیفه نور، همان، ص۲۰۷

[ix] ــ مرتضی مطهری، پیروان انقلاب اسلامی، تهران، نشر دفتر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۰، ص۷۸

[x] ــ خیرالله اسماعیلی، دولت موقت، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۰، ص۱۱۲

[xi] ــ روزنامه اطلاعات، شماره ۱۵۸۱۶، ۶/۱/۱۳۵۸، ص۲

[xii] ــ همان، شماره ۱۵۸۰۶، ۲۱/۱۲/۱۳۵۷، ص۲

[xiii] ــ غلامرضا خواجه‌سروی، همان، صص۲۳۸ــ۲۳۷

[xiv] ــ روزنامه اطلاعات، شماره ۱۵۷۹۸، ۱۲/۱۲/۱۳۵۷، ص۷

[xv] ــ غلامرضا خواجه‌سروی، همان، ص۲۴۰

[xvi] ــ روزنامه اطلاعات، شماره ۱۵۸۱۶، ۸/۱/۱۳۵۸، صص۸ــ۱

[xvii] ــ همان، ص۸

[xviii] ــ همان، شماره ۱۵۸۱۷، ۹/۱/۱۳۵۸، ص۲

[xix] ــ خیرالله اسماعیلی، همان، ص۱۱۳

[xx] ــ مهدی بازرگان، انقلاب ایران در دو حركت، تهران، نهضت آزادی ایران، ۱۳۶۲، ص۱۷۶

---