ادبیات داستانی ایران

نویسندگان بسیاری در عرصه داستان نویسی امروز ایران قلم می زنند و , با برگزیدن سبكهای نگارشی متنوع , می كوشند تا خود را از دیگران متمایز سازند

روند تحول ادبیات معاصر ایران ، بارها ، به علتهای گوناگون اجتماعی – فرهنگی ، قطع شده و پس از یك دوره فترت با دیگر با حركتی تازه آغاز شده است . برای ارائه گزارشی به هم پیوسته از این تاریخ گسسته صد ساله ، نویسندگان را در سه نسل می توان دسته بندی كرد : پیشگامان ، نسل میانه ، نوخیزان ، آنچه ادبیات هر نسل را متفاوت با ادبیات نسل پیش می كند تغییر نحوه نگاه به زندگی و طرز تلقی از وظیفه ادبیات است . رد این تغییرات را می توان در رمانها و مجموعه داستانهای یك قرن اخیر از ۱۲۷۴ توا ۱۳۷۷ ش دنبال كرد .

● پیشگامان : از ۱۲۷۴ توا ۱۳۲۰ ش

از قصه های منظوم ادبیات متقدم از قبیل شاهنامه فردوسی و مثنوی مولوی كه بگذریم ، داستانهای منثور فراوانی داشته ایم از سمك عیار توا امیر ارسلان . اما برخلاف حكایت كوتاه كه جایگاه والایی در سنت ادبی ایران داشت ، این داستانها ی بلند هیچ گاه جدی گرفته نشدند و در حاشیه نظام ادبی مسلط ماندند و به ندرت به درجه "ادبی بودن" رسیدند .

اما تاثیر آنها را ، به هنگام دگردیسی حكایت بلند و سنتی ایرانی به رمان اروپایی احساس می كنیم.نخستین رمان نویسان ایرانی از نظر شكل بخشیدن به حوادث رمان حول محور « سفر » و شیوه شخصیت پردازی از داستانها ی بلند منثور تاثیر پذیرفته اند .

آثاری كه اینان نوشتند ثمره برخورد تجدد با جامعه ای سنتی است ؛ برخوردی كه موجد بحران نظام سیاسی و اجتماعی می شود و شكل گرفتن روشنفكرانی را در پی دارد كه ضوابط جدیدی برای اصلاح جامعه پیشنهاد می كنند .

در درون این تحولات اجتماعی و سیاسی است كه « شكلهای جدید ادبی و در درجه اول رمان رشد می كنند » . « رمان زاده بحرانی است كه بین شكلهای خلق شده برای دنیایی در شرف فروپاشی و نابودی ، و شكلهای تازه ای كه پاسخگوی وضع جدیدند » پدید می آید .

اما مهم ترین عواملی كه زمینه های مادی پیدایش رمان فارسی را فراهم آورد صنعت چاپ و مطبوعات بود . رجال اصلاح طلبی مانند عباس میرزا قاجار پس از شكست ایرانیان در جنگ با روسها به خود آمدند و دریافتند كه آینده كشور بستگی به دست یابی به علوم جدید دارد . به همین منظور محصلاتی به فرهنگ اعزام شدند . آنان در بازگشت به میهن ماشینهای چاپ را به ارمغان آوردند و اماكن پیدایش روزنامه ها و كتابها را فراهم ساختند . همچنین با ترجمه متون علمی تاریخی و ادبی ، دریچه تازه ای روبه جهان گشودند و دسترسی به متون تازه و شناخت فرهنگ غرب را آسان كردند .

چاپ با تكثیر آثار آنها از انحصار اشراف در آورد و به میان مردم برد . اما مهم ترین خدمت آن را باید در پیدایش مطبوعات دانست . مطبوعات ، با ساده كردن نثر در دگرگون سازی مفهوم ادبیات تاثیر گذاردند و به شكل گیری تفكر انتقادی یاری كردند . نشریاتی چون اختر ( چاپ استانبول ) و حبل المتین ( چاپ كلكته ) هم پایگاه و تكیه گاه نویسندگان نخستین متون داستانی جدید فارسی بودند و هم محلی برای تجربه كردن شیوه های تازه نگارش نویسنگانی چون دهخدا و جمال زاده نیز با نوشتن برای مطبوعات كار ادبی خود را آغاز كردند .

مطبوعات نثر را ساده و آماده به كار گرفته شدن در توصیفها و مكالمات كردند و مترجمان شكل تازه رمان را در معرض دید ایرانیان قرار دادند .

بحث رمان نویسی در ایران اول بار به سال ۱۲۵۰ ش در نامه میرزا فتحعلی آخوندزاده به میرزا آقا تبریزی مطرح شد . او « فن رمان را متضمن فواید ملت و مرغوب طبایع خوانندگان » دانسته بود و به دو ویژگی رمان ، آموزندگی و سرگرم كنندگی ، اشاره كرده بود آن گاه مترجمان نخستین رمانهای اروپایی در عصر قاجار در مقدمه هایی كه بر ترجمه های خود نوشتند ، كوشیدند تا با تعریف نوع ادبی جدید رمامن آن را به نظام ادبی ایران وارد كنند .

ترجمه داستان تاریخی انتقادی آخوندزاده ( ۱۱۹۱ – ۱۲۵۷ ش ) موسوم به ستارگان فریب خورده حكایت یوسف شاه در ۱۲۵۳ ش فارسی منتشر شد . نویسنده از ورای داستانی كه در عصر صفوی رخ می دهد ، خرافه پرستی ، بی قانونی و ستم چیره بر ایران عصر قاجار را توصیف می كند و راه چاره را در تشكیل « مجلس مشورتی » ازدانایان ملت می داند.

اما هنوز شرایط برای آفرینش این نحوه بیان جدید ادبی ایران فراهم نشده بود و رمان در حد یك اندیشه وجود داشت. دو دهه گذشت ، تا اینكه در ۱۲۷۴ ش حاج زین العابدین مراغه ای ( ۱۲۱۸ – ۱۲۹۰ ش ) تاجر مشروطه خواه مقیم استانبول نخستین شبه رمان فارسی را با نام سیاحتنامه ابراهیم بیك نوشت . تجسم واقع گرایانه زندگی ایرانیان میهن پرستی عمیق و انتقاد از همه جوانب جامعه ایرانی ، جلد اول این رمان سه جلدی را به صورت نمونه گویایی از واقع گرایی پرشور در دوره مشروطه در آورده است .

مراغه ای نوع ادبی متعارف زمانه سفرنامه نویسی را به صورتی تخیلی برای بیان نظریات اجتماعی – سیاسی خود به كار گرفت . در پی او عبدالرحیم طالبوف ( ۱۲۱۳ – ۱۲۸۹ ش ) در مسالك المحسنین ( ۱۲۸۴ ش ) و میرزا حبیب اصفهانی ( ۱۲۵۱ – ۱۳۱۱ ق ) در ترجمه آزاد و خلاق خود از سرگذشت حاجی بابا ( ۱۲۸۴ ش ) اثر جیمز موریه (۱۷۸۰ – ۱۸۴۹ م ) نیز از نوع ادبی سفرنامه ای بهره گرفتند . ساخت سفرنامه ای شیوه مناسبی برای نشان دادن خصلتهای

« شخصیت دوران » به شمار می آید ؛ قهرمان داستان از عزلت به در می آید و بازگشت و گذار در پهنه جامعه نابهنجاریها را می بیند و با مقایسه آنها با نظام زندگی ممالك پیشرفته لزوم تغییر آنها را گوشزد می كند .

نویسندگان عصر مشروطه بیشتر به نقش اجتماعی ادبیات توجه داشتند و برای ساختار ادبی و زیبایی شناسی رمان اعتباری قائل نبودند . داستانهایشان به اقتضای شرایط انقلابی بیشتر از آنكه جنبه تخیلی داشته باشد نقد اجتماعی و خطابه در مدح عدالت و آزادی بود .

رمان فارسی حول درگیری قهرمان با نظام حاكم برجامعه شكل می گیرد و این ویژگی عصری است كه طبقه متوسط از وضع خود آگاه می شود ، مفهوم ملت اهمیت می یابد و به فردین انسانها توجه می شود . رمان در زمانه ورود فرد عادی به عرصه رویدادهای تاریخی و معنی یافتن هستی او یكی از مهم ترین گونه های ادبی را تشكیل می دهد .

« بنیاد زیبایی شناسی جامعه ما با این تحول به كلی زیر وروشده است ؛ یعنی از آن زیبا شناسی محدود و محلی كه روبه گذشته ها و حفظ سنتها داشت به زیبایی شناسی جهانی و نامحدود كه رو به جهان آینده ورویداهای غیر مترقبه وناشناخته دارد تغییر ماهیت داده است » در سالهای پس از مشروطیت شاهد پیدایش رمان تاریخی رمان اجتماعی و داستان كوتاه هستیم .

● رمان تاریخی

نوع مطرح ادبی سالهای شكست انقلاب مشروطه و جستجوی منجیهای پرقدرت برای برقراری امنیت اجتماعی است نویسنده رویگردان از ناملایمات زمانه عظمت را در شكوه برباد رفته ایران باستان جستجو می كند . رمان تاریخی ریشه در كار فكری كسانی دارد كه در مسیر جریان به خود آیی ناشی از انقلاب مشروطه در جهت كشف تاریخ ملی كوشیدند .

از جمله این كسان میرزا آقا خان كرمانی ( ۱۲۷۰ – ۱۳۱۴ ق ) است كه تاریخ ایران باستان را با نام آیینه سكندری ( ۱۲۸۵ ش ) نوشت . كوششهای مترجمان رمانهای اروپایی مانند محمد طاهر میرزا مترجم رمانهای الكساندر دوما را نیز نباید نادیده گرفت .

« ترجمه بعضی از این گونه رمانها رشته تازه ای از ادبیات تاریخی اروپا را شناساند و اتفاقا ًَ با مذاق مردم ما خوب جور در می آمد » نویسندگان رمانهای تاریخی در بند افسانه های تاریخی و ادبیات گذشته بودند و به جای تصویر واقع گرایانه یك دوره مشخص از تاریخ به عنوان زمینه ماجراهای مهیج عشقی ورزمی استفاده می كردند . نخستین رمان از این نوع را محمد باقر میرزا خسروی ( ۱۲۲۶ – ۱۲۹۸ ش ) با نام شمس و طغرا ( ۱۲۸۷ ش ) در سه جلد درباره هجوم مغولان به ایران نوشت موسی نثری ( ۱۲۶۰ – ۱۳۳۲ ش ) در رمان عشق و سلطنت ( ۱۲۹۵ ش ) به فتوحات كوروش پرداخت . میرزا حسن خان بدیع ( ۱۲۵۱ – ۱۳۱۶ ش ) نیز سرگذشت كوروش را دسمایه رمانی با نام داستان باستان ( ۱۲۹۹ ش ) كرد .

میرزا عبدالحسین صنعتی زاده كرمانی ( ۱۲۷۵ – ۱۳۵۲ ش ) رمان دامگستران یا انتقامخواهان مزدك ( ۱۲۹۹ و ۱۳۰۴ ش ) را درباره آخرین سالهای سلطنت ساسانیان و درگیریهای آنان با مزدكیان و اعراب نوشت . از دیگر آثار او مانی نقاش ( ۱۳۰۵ ش ) و سلحشور ( ۱۳۱۲ ش ) است . حیدر علی كمالی ( ۱۲۴۸ – ۱۳۱۵ ش ) رمانهای موجوزتر و رمانتیك تری نوشت .

او در مظالم تركان خاتون ( ۱۳۰۶ ش ) حمله مغول به ایران را تصویر كرد و در لازیكا (۱۳۱۰ ش ) توصیفی به فارسی سره از جنگهای ایرانیان و رومیان ارائه داد . در میان نویسندگان رمانهای تاریخی كار علی اصغر رحیم زاده صفوی ( ۱۲۷۳ – ۱۳۳۸ ش ) به سبب وارد كردن نوعی افسانه علمی در رمان تاریخی قابل ذكر است : شهربانو ( ۱۳۱۰ ش ) نادرشاه ( ۱۳۱۰ ش ) محمد حسین ركن زاده ( ۱۲۷۸ – ۱۳۵۲ ش ) در دلیران تنگستانی ( ۱۳۱۰ ش ) به مضمونی معاصر پرداخت و مبارزات مردم جنوب با استعمارگران انگلیسی را وصف كرد .

گرایشهای ملی گرایانه كه از حمایت حكومت رضاشاه نیز برخوردار بود ، آن چنان گسترشی یافت كه حتی نویسندگانی از قبیل صادق هدایت و بزرگ علوی را نیز به نوشتن داستانهای تاریخی ترغیب كرد . از دیگر رمانهای تاریخی این دوره می توان به آثار زیر اشاره كرد : پهلوان زند ( ۱۳۱۲ ش ) نوشته علی شیراز پورپرتو معروف به شین پرتو ( ۱۲۸۶ – ۱۳۷۶ ش ) عشق و ادب ( ۱۳۱۳ ش ) ، اثر میرزا محمد علی خان آزاد ( ۱۲۵۸ – ۱۳۲۴ ش ) ، یعقوب لیث ( ۱۳۱۵ ش ) ، به قلم یحیی قریب ، پیامبر ( ۱۳۱۶ ش ) ، اثر زین العابدین رهنما ( ۱۲۷۲ – ۱۳۶۸ ش ) آشیانه عقاب ( ۱۳۱۸ ش ) ، نوشته زین العبدین مؤتمن ( متولد ۱۲۹۳ ش )

● رمان اجتماعی :

نوع ادبی دیگری كه سالهای ۱۳۰۰ ش پدید آمد رمان اجتماعی است . این نوع رمان از نظر ساختار تفاوت چندانی با رمان تاریخی ندارد و تنها به دلیل پرداختن به ماجراها و شخصیتهای معاصر از آنها متمایز می شود . شخصیتهای معاصری از قبیل كارمندان و زنان بر صحنه ظاهر می شوند و ماجراهای غم انگیزی را از سر می گذارنند كه نشانه ای از دشوارییهای زندگی شهری در آستانه ورود جامعه به « روزگار نو » است . رمان تهران مخوف ( ۱۳۰۳ ش ) نوشته مرتضی مشفق كاظمی ( ۱۲۸۱ – ۱۳۵۶ ش ) ، اثری راهگشا در این زمینه بود . نویسنده ، ضمن بازگویی داستان عشق ناكام پسری فقیر به دختری اشرافی ( تصویرهای روشنی از وضع محلات ، قهوه خانه ها ، شیره گشتخانه ها ، اماكن فساد ، راهها و چاپارخانه های عرض راه ، مسافرت با گاری و درشكه و واگن شهری ، لباسها و اندیشه ها در دوران كودتای ۱۲۹۹ ش به دست می دهد ) .

مشفق كاظمی ، كه از پایه گذاران انجمن تجددخواه « ایران جوان » ( ۱۳۰۱ ش ) بود ، توجه خاصی به وضع اسفناك زنان از طریق تصویر كردن روسی خانه ها ، نشان داد . نویسندگان متعددی از سبك ادبی و شیوه برخورد او با « مسئله زن » تقلید كردند كه از میان آنان كار احمد علی خداداده تیموری در رمانهای روز سیاه كارگر ( ۱۳۰۵ ش ) و روز سیاه رعیت ( ۱۳۰۶ ش ) ارزش بیشتری دارد . او كوشید تا بر اساس مشاهدات خویش ، و نه الگو برداری از رمانهای احساساتی ، تصویری عینی از زندگی زنان روستایی و شهرستانی ، در سالهای جابه جایی حكومت قاجار به حكومت پهلوی ، ارائه كند .

منابع :

آخوندزاده ، فتحعلی ، تمثیلات ، به كوشش باقر مؤمنی ، تهران ۱۳۴۹ ش ؛ آدمیت ، فریدون ، اندیشه های میرزا آقا خان كرمانی ، تهران ، ۱۳۵۷ ش ، آرین پور ، یحیی ، از صبا تا نیما ، تهران ، ۱۳۵۰ ش ، بالایی ، كریستف ، پیدایش رمان فارسی ، ترجمه مهوش قویمی و نسرین خطاط ، تهرا ، ۱۳۷۷ ش ، چراغی ، رحیم ، « سندی از داستان نویسی ایران پیش از سید محمد علی جمال زاده » هنر و پژوهش ، تهران ، ۱۳۷۷ ش ؛ حداد ، حسین « نگاه آماری به قصه های جنگ » ، ادبیات داستانی ، ش ۲۴ ، مهر ۱۳۷۳ ش ؛ حق شناس ، علی محمد ، « رمان و عصر جدید در ایران » ، نگاه نو ، ش ۲۹ ، تهران ، ۱۳۷۵ ش ، دستغیب ، عبدالعلی ، « وضعیت رمان فارسی » ، ادبیات داستانی ، ش ۴۶ ، بهار ۱۳۷۷ ش ، سپانلو ، محمد علی ، نویسندگان پیشرو ایران ، تهران ، ۱۳۶۲ ش ، مصباحی پور ایرانیان ، جمشید ، واقعیت اجتماعی و جهان داستان ، تهران ، ۱۳۵۸ ش ) موذنی ، علی ، مجموعه مقالات سمینار بررسی رمان جنگ ، تهران ، ۱۳۷۳ ش ؛ میرعابدینی ، حسن ، صد سال داستان نویسی ایران ، تهران ، ۱۳۷۷ ش .

حسن میر عابدینی

برگرفته از: دانشنامه زبان و ادب فارسی

---