شیخ مفید و توجه به شبهات و مقتضیات زمان

شیخ مفید از اندیشمندان قرن چهارم هجری بود و دوران زندگی او مصادف با ریاست عضد الدوله دیلمی و شکوفایی بغداد می باشد و همین مسئله سبب گردید تا شیخ احاطه کاملی به علوم عصر خود از …

شیخ مفید از اندیشمندان قرن چهارم هجری بود و دوران زندگی او مصادف با ریاست عضد الدوله دیلمی و شکوفایی بغداد می باشد و همین مسئله سبب گردید تا شیخ احاطه کاملی به علوم عصر خود از جمله علوم جدلی داشته باشد و در زمینه فقهی نیز زعامت و رهبری شیعه را به دست آورد. وی در این عصر از معدود افرادی بود که برای تمامی مسائل شیعه پاسخ اساسی و مهمی را در دست داشت زیرا شیخ با اطلاع از ادیان ،مذاهب و شبهات مطرح در این عصر و با احاطه کامل در مطرح کردن آنها و ارائه این شبهات بدون دخل و تصرف همواره به طور عقلی و جدلی بر خورد می کرد لذا اندیشه وی هرگز در سطح نقلی باقی نمانده و همواره پویایی لازم را دارا بود. علاوه بر این به دلیل ارتباط ایشان با امام زمان و توجه خاصی که به شبهات مردم و مقتضیات زمان داشته باشد به نوعی توانست اندیشه و سیاست شیعی را که در زمان حکومت خلفا در خفا باقی مانده بود را رشد داده و به شکوفایی برساند .

شیخ به رهیافت معتزله که از طریق خاندان نوبختی وارد شیعه شده بود نیروی تازه ای بخشید و بدین سان با ابن بابویه معلم خود و سخنگوی اصلی مکتب قم به مخالفت برخاست . مقایسه الاعتقادات ابن بابویه و تصحیح الاعتقاد شیخ مفید تفاوت در مبانی روش شناختی استاد و شاگرد و بنابر این شیوه فقاهتی در مکتب قم و بغداد را نشان می دهد روش تعقلی شیخ مفید و استفاده از موازنه اصول فقه در تبیین فقه امامیه بسیار بارز است.

شیخ در اندیشه خود همواره بحث ارتباط خلفا و اشاعره را مطرح ساخته و به نزدیکی فرمانروایان و اشاعره تاکید می ورزید و با احاطه کامل به احادیث مختلف بی پایه و اساس بودن مدعیات اشاعره را روشن و آشکار ساخته و بسیاری از مباحث نادرست آنها را با بحث و جدل کنار زد .

محور اندیشه سیاسی شیخ مفید اصل امامت است و این مسئله در نظر شیخ مفید جایگاه حکومت و فرد حکومت شونده را مشخص می کند . نص ،عصمت و عدالت و علم به عنوان شرایط امامت بعد از آن مطرح می شوند و شیخ مفید مسئولیت های امام را در موارد زیر خلاصه می کند .

۱) جمع آوری و صرف زکات در مصارف ویژه آن

۲ ) تعیین مقدار جزیه

۳ ) عقد قرارداد وخراج

۴ ) مالکیت انفال و خمس

۵ ۷۸۲;) اجرای حدود و قصاص و...

در ادامه شیخ جایگاه سیاسی فقیه را در دوران غیبت مشخص می کند و دیدگاه نویی از فقه در اندیشه سیاسی شیعه ایجاد می کند که مبتنی بر استدلات عقلی است و کتابی نیز در مورد اصول فقه در این زمینه از خود به جای می گذارد و با این کار راه را برای فقهی پویا که پاسخ امور حادث شده و امور سیاسی را داشته باشد باز می کند .وی علاوه بر این در مورد اختیارات و عملکرد فقیه دیدگاههای تازه تری را ارائه می دهد. در زمان وی اکثرا معتقد بودند که خمس و سهم امام را در زمان غیبت باید پنهان و یا در راه سادات خرج نمود، ولی شیخ معتقد بود حقوق مالی به اختیار نواب خاص و در عدم حضور آنها در اختیار فقیه قرار می گیرد و فقاهت مورد اطمینان بودن در تولیت امور زکات و حقوق مالی را کافی می دانست و فقیه را مجاز در تصرف آن طبق مصلحتی که خود تشخیص می دهد می داند ولی خمس وحداقل سهم امام را متعلق به خود امام می دانست .

بنابر این شیخ مفید مسئولیت های فقیه را به ترتیب جمع آوری زکات و پرداخت آن به مستحق ،اجرای حدود در صورت امکان ،مسئولیت قضاوت و ایجاد اجتماعات مذهبی در دوران غیبت می داند.

منابع

قدرت ،دانش و مشروعیت در اسلام ،فیرحی ،نشر سمت۱۳۸۰

دوره های تاریخی تدوین وتحول فقه شیعه،احمد کاظمی، مجله تحقیقات اسلامی سال پنجم شماره۱.