خاورمیانه منطقه طلایی انرژی جهان

با پیشرفت های پر سرعتی که در برخی اقتصادهای جهان رخ می دهد اهمیت نیاز به نفت و آن هم نفت خاورمیانه به شدت در حال لمس شدن است

در دوره کنونی تنها عنصری که از اقتصاد جدا شدنی نیست نفت نامیده می شود! برخی پیش بینی ها می گوید: از نقش انرژی در اقتصاد جهان به زودی کاسته خواهد شد، اما هیچ کس از این جریان نامطمئن اطمینان کامل ندارد. سبقت قیمت ها حتی برای عبور کردن از مرز ۱۰۰ دلاری هر بشکه نفت یک مصداقی واقعی است که تقاضا همچنان در حال افزایش است. سربرآوردن اقتصادهایی نوظهور در شرق آسیا طی سال های گذشته هرگونه احتمال کاهش سطح تقاضا را حداقل طی دو دهه آینده به حاشیه برده است. براساس تمام تحقیقاتی که در اغلب مؤسسات مطالعاتی انرژی جهان و براساس اطلاعات سازمان های بین المللی انجام شده است کماکان خاورمیانه و شمال آفریقا با بیشترین ذخایر انرژی نقشی راهبردی در جهان اقتصاد ایفا خواهند کرد؛ کما این که مسئله انرژی در دنیای امروز به طرز بی سابقه ای به نفت گره خورده است. اهمیت انرژی منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) بر کسی پوشیده نیست. خاورمیانه با پهنه نه چندان بزرگ خود ۴۰ درصد ذخایر نفتی جهان را به خود اختصاص داده است.

در این حال با پیشرفت های پر سرعتی که در برخی اقتصادهای جهان رخ می دهد اهمیت نیاز به نفت و آن هم نفت خاورمیانه به شدت در حال لمس شدن است. گرچه ادعاهایی از سوی برخی مصرف کنندگان بزرگ مبنی بر کاهش وابستگی، بازارهای نفت خام را اندکی با تغییر روبرو می کند اما واقعیت چیز دیگری است. جالب است بدانید از زمانی که ایالات متحده برای اولین بار در اوایل دهه ۱۹۷۰ به فکر کاهش وابستگی خود به منابع نفت خارجی - در قالب طرح استقلال - افتاد کارشناسان بسیاری وعده داده اند که این مسئله می تواند از ناحیه ذخایر نفت فراساحلی خارج از منطقه MENA (خاورمیانه و شمال آفریقا) و یا سایر منابع انرژی نظیر پیل های سوختی، اتانول، نفت پله سنگ، انرژی هسته ای، انرژی حاصل از گداخت هسته ای، انرژی زمین گرمایی، انرژی بیوماس، باد، صرفه جویی در مصرف انرژی و مجموعه ای از سایر منابع پیگیری شود.

اما تا به حال هیچ کدام از این وعده ها تحقق نیافته و هیچ گونه دگرگونی درتوازن اساسی عرضه انرژی جهان و هیچ کاهشی در وابستگی اقتصادی جهان به صادرات منطقه MENA رخ نداده است. درواقع با وجود ۳۰ سال تلاش برای یافتن جانشین برای صادرات و منابع انرژی MENA، برآورد سهم ذخایر منطقه MENA از کل ذخایر ثابت شده نفت جهان و پیش بینی وابستگی جهانی به صادرات رو به افزایش است.

در برآوردی که مؤسسه بریتیش پترولیوم (BP) در سال ۲۰۰۶ انجام داد معلوم شد که جهان دارای ۱۲۰۸ میلیارد بشکه ذخیره نفت خام است که ۷۶۸ میلیارد بشکه از آن (یعنی معادل ۶۳‎/۵ درصد) ذخایری است که درمنطقه خاورمیانه و شمال آفریقا نهفته است.

همه این موارد نشان می دهد که در آینده بسیار نزدیک تمام نیروهای بازار بر توسعه صادرات انرژی خاورمیانه و آفریقای شمالی حاکم خواهد شد.

لیکن باید گفت که منطقه MENA همواره صحنه بحران های داخلی و کشمکش های خارجی بوده است. در گذشته هم وقایع متعددی پیش آمده است که در آن بحران های داخلی و خارجی هم جریان صادرات انرژی MENA و هم توسعه ظرفیت های تولید و صادرات انرژی خاورمیانه را تحت تأثیر قرار داده است. امروز منطقه MENA با بی ثباتی روبه روست و دامنه وسیعی از نیروهای داخلی و خارجی وجود دارند که ممکن است با وجود نیازهای فزاینده ای که در جهان برای نفت رو به گسترش است تهدید عمده ای برای صادرات انرژی این منطقه باشد. قطعاً در صورت انجام نشدن سرمایه گذاری های لازم در شرایطی که حاشیه امنیتی ورود به عرصه نفت در این منطقه نامعلوم است امنیت عرضه جهانی و تداوم آن را در هاله ای از ابهام قرار خواهد داد.

تاریخ نفت بخصوص در دهه ۷۰ که شوک نفتی عجیبی دامنگیر بازار شد نشان داد که خصوصاً نمی توان از وقفه صادرات نفت خلیج فارس چشم پوشی کرد. تحریم های نفتی سال های ۱۹۷۴-۱۹۷۳ افزایش گسترده ای در قیمت های نفت ایجاد کرد و هزینه های انرژی اقتصاد جهانی را به طرز بی سابقه ای تغییر شکل داد؛ آنجا بود که اولین بار وابستگی به انرژی به یک مسئله عمده استراتژیک تبدیل شد و هر از گاه ممکن است در هر نقطه از جهان به ویژه خاورمیانه و خلیج فارس تاریخ دیگری به وقوع بپیوندد.

آژانس بین المللی انرژی با یک قاعده سرانگشتی محاسبه جالبی درخصوص وقفه های عرضه انرژی انجام داده است. به باور این سازمان برآورد شده است که به ازای قطع روزانه یک میلیون بشکه نفت، قیمت های آن بین ۳ تا ۵ دلار به ازای هر بشکه افزایش یابد. جالب تر این که با این اتفاق ، نرخ رشد تولید ناخالص داخلی ایالات متحده بین ۳ دهم تا ۵ دهم درصد مطلق کاهش خواهد یافت.

البته باید گفت بی ثباتی داخلی سیاسی و اقتصادی درست به همان اندازه بی ثباتی های امنیتی و نظامی باعث ایجاد مشکلات در عرضه انرژی می شود.

با این حال باید گفت که اثر نفت روز به روز در حال پررنگ تر شدن است. آمارها نشان می دهد با وجود این که صادرات انرژی منطقه MENAافزایش یافته است ولی درآمدهای صادراتی حاصل از آن جوابگوی نیازهای کشورهای خاورمیانه با آن رشد بالای جمعیتی و اقتصادهایی که تنوع محصول در آنها کم است نمی باشند. نوسانات شدید بین کاهش شدید قیمت های نفت و رونق نفتی به بدتر شدن وضعیت دامن می زنند؛ این نوسانات در سال های رونق موجب بی توجهی به اصلاحات اقتصادی می شوند و در سال های ورشکستگی توان اعمال اصلاحات را به لحاظ اقتصادی از دولت ها سلب می کنند تا از نظر سیاسی آن را غیرممکن سازند.

از گذشته های دور مشکلات اقتصادی و مالی منطقه براساس اتکای بیش از حد به درآمد نفت، سوء مدیریت اقتصادی، رشد شدید جمعیت، سوء مدیریت مخارج دولتی و ناموفق بودن دولت های منطقه در بودجه بندی واقع گرایانه را به بار آورده است. به هر ترتیب آینده انرژی در خاورمیانه و شمال آفریقا و همچنین روندهای عرضه و تقاضای جهانی تا حدود زیادی کاملاً معلوم است. تقاضای آینده برای صادرات نفت و گاز، قیمت های آینده صادرات و جریان درآمدی ناشر از آن به این منطقه بویژه خلیج فارس از موارد قابل توجه است.

این در حالی است که این منطقه نیز که ایران در سکوی اول آن قرار دارد از لحاظ ذخایر گاز هم بی نظیر است؛ به گونه ای که می توان براساس تحقیقات جهانی گفت، آینده اقتصاد جهان به گاز و LNG وابسته خواهد بود. به عبارتی در صورتی که برخی معادلات سیاسی در صحنه اقتصاد منطقه خاورمیانه رخت بربندد می توان متصور بودکه این ناحیه از نقشه جهان یک جغرافیای قدرت است.

ایالات متحده به عنوان یک بازیگر عمده در بازار نفت (بزرگترین تولید کننده و مصرف کننده) به تجربه دریافته است که شانس حکومت بوش در مطرح کردن سیاستی که بتواند وابستگی استراتژیک ایالات متحده به صادرات انرژی MENA را به طور قابل توجهی کاهش دهد بیش از حکومت کارتر یا فورد نیست و این موضوع در مورد بقیه کشورهای عضو OECD و تقریباً تمام کشورهای آسیا هم صدق می کند. هر چند نگرانی کشورهای تولید کننده خاورمیانه از اقتصادی شدن سوخت های جایگزین نیز با افزایش بهای نفت جدیت بیشتری یافته است.

امروز نفت به بخش جدایی ناپذیر از تمدن صنعتی تبدیل شده به گونه ای که هیچ یک از تمدن های صنعتی قادر نیستند بدون نفت به حیات خود ادامه دهند.برخی از مجموع موارد مطرح شده فوق بخشی از فصول کتاب چشم انداز انرژی در خاورمیانه و امنیت اقتصادی جمهوری اسلامی ایران است که بر نقش و اهمیت منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا در امنیت بخشیدن به عرضه جهانی نفت خام و درآینده نزدیک انرژی گاز حکایت دارد. منطقه ای که می تواند توازن ساز اقتصادی کوچک و بزرگ جهان باشد. این کتاب به همت مؤسسه تدبیر اقتصاد در ۴۳۴ صفحه به چاپ رسیده است که منبعی مؤثر در تحقیقات انرژی به شمار می رود.

کیوان سرافرازی