یک افغانستان مدرن

لوسیانو آدامز ترجمه ی شیرین برق نورد

نقد زیر را لوسیانو آدامز در جولای ۲۰۰۹ و هنگام نمایش فیلم ” ستاره افغان ” در نیویورک برای سایت ایدا ) www.documentary.org) نوشته است.“ستارۀ افغان”، برنامه ای تلویزیونی همانند مسابقۀ “قهرمان پاپ” یا ” Pop Idol” انگلیس است. در مستندی با همین نام، ما به ۹ شرکت کنندۀ نهایی مسابقۀ سال ۲۰۰۸ می پیوندیم و بر روی دو زن، ستاره و لیما و دو مرد، حامد و رفیع متمرکز می شویم.
ما مشخصا شاهد دو کاراکتر زن این فیلم هستیم: ستاره که با احساس می خواند و در آخرین اجرای خود حتی می رقصد. حرکتی که زندگی او را به خطر می اندازد. لیما موسیقی سنتی می خواند، اما ظاهرش او را تهدید به مرگ می کند. چهار نفر نهایی این مسابقه، از قبایل متفاوت افغان هستند اما درخواست همۀ آنها وحدت افغانستان است. دوربین، شاهد خانواده هایی است که این مسابقه را تماشا می کنند. در فیلم، نقطه نظرات مردم خیابان ها را می شنویم و با ستاره که عصبی و کلافه شده است به خانه بازمی گردیم. در افغانستان، خواندن، بیانی برای آزادی است.
با توجه به همگرایی پر التهاب دموکراسی، مدرنیته و فرهنگ پاپ در افغانستان، کشوری آسیب پذیر از وقایع پس از جنگ، “ستارۀ افغان” مستندی قوی و مهیج مبتنی بر مشاهده گری دقیق و روایات انسانی باور پذیر است. این فیلم که اولین فیلم بلند کارگردان انگلیسی آن، هاوانا مارکینگ است دست به خلق تصویر نادری از جامعه ای در حال گذار و غیر قابل پیش بینی می زند و تاکنون موفق به دریافت دو جایزۀ بهترین مستند از نگاه تماشاگران و بهترین کارگردانی فیلم مستند در جشنوارۀ فیلم ساندنس سال ۲۰۰۹ شده است. کشاکش های حاصل شده در فیلم که همگی آشکارا جلوی دوربین قرار گرفته اند، عناصری هستند که نهایتا، فیلم را در جایگاهی فراتر از چارچوب های تعریف شدۀ خود قرار می دهد.
با همکاری تولیدکنندگان افغانی این فیلم، سعد محسنی و جاهد محسنی، مارکینگ، چهار رقیب نهایی این برنامۀ محبوب افغانستان را در فصل سوم این مسابقه دنبال می کند. همانند مسابقۀ  تلویزیونی “قهرمان آمریکایی” ( American Idol)، در این مسابقه نیز بینندگان می توانند به کاندیداهای خود، از طریق اس ام اس رای بدهند. برای بسیاری از افغان ها – به گفتۀ برنامۀ توسعۀ سازمان ملل متحد، در حدود ۶۸ درصد کسانی که زیر ۲۵ سال هستند – این اولین نشانه های دموکراسی در افغانستان است.به همه، از زنان و مردان گرفته تا کودکان و سالمندان، پشتون ها و هزاره ها  این اجازه داده می شود تا با یک تلفن همراه نظر خود را در تعیین نتیجۀ این مسابقه – حتی در دامنۀ محدود خود – ابراز کنند. به نظر می رسد که این برنامه، شدت مرز تفاوت ها را در افغانستان نرم تر و سلسله مراتب سنتی را کم رنگ تر می سازد.
در حالیکه یک شرکت کننده بعنوان قهرمان بی چون و چرای این مسابقه ظاهر می شود، موسیقی اولین موضوع فیلم می گردد و قهرمانان و فیلمسازان این مستند بطور یکسان از ما می خواهند تا آنها را آنطور که هستند ببینیم: قدرتمند، قابل تغییر و انکار ناپذیر.
پس از چندین دهه جنگ داخلی، ظلم و ستم و تحمل بار سنگین عقب ماندگی و فقر، مردم افغانستان به وضوح تشنۀ ابراز احساسات و تغییر خود هستند. اما تنها طی چند سال از ممنوعیت موسیقی، تلویزیون و رقص در دوران طالبان نمایش بی دفاع فرهنگ سازی افراد مشهور در قالبی مثل برنامۀ ستارۀ افغان، محدودیت های این که این جامعه تا چه حد مشتاق تغییر است را می آزماید. چیزی که شکاف های سطح یک افغانستان “جدید” را آشکار می سازد.
چهار شخصیت این فیلم، رفیع (۱۹ ساله از مزار شریف)، حامد (تعلیم دیدۀ موسیقی کلاسیک از یک گروه آسیب دیدۀ قومی هزاره)، لیما (۲۵ ساله از قندهار، منطقه ای به شدت محافظه کار) و ستاره (۲۱ ساله از هرات) هر کدام داستانهای منحصر به فردی دارند که مسائل گسترده تری را پیش روی ما می گذارد.
دستیابی به شهرت برای دو شرکت کنندۀ جوان مرد علی رغم تمامی تفاوت هایشان در میزان جدیت، خودستایی و فروغ بی دوام، نیمۀ تاریکی نیز وجود دارد. اما لیما و ستاره، دو زن از سه زنی که از میان ۲۰۰۰ شرکت کنندۀ این مسابقه باقی مانده اند، در معرض خطری به مراتب بزرگتر قرار دارند. خطری که تنها با جسارت در به معرض نمایش گذاردن خود با آن مواجه اند.
داستان فیلم، خود را وابسته به اوجی لحظه ای می کند که به نظر می رسد برای غربیهایی که با تفسیرهای عقب مانده از اخلاق اسلامی ناآشنا هستند جالب نیست اما خود به تنهایی، به خوبی یک فیلم داستانی است. ستاره در لباسی سنتی، آرایش کرده با موهایی پوشیده با آنکه عصبی است در نمایش تلویزیونی اش، خود را بی اعتنا و مقاوم نشان می دهد. او که از بازداشتن احساساتش جلوگیری می کند، بدنش را به تدریج همراه با صدایش تکان می دهد بطوریکه قدمهای رقص معتدل و آرامش، حالتی بداهه پیدا می کنند. وقتی روسری اش می افتد او آن را سر جایش نمی گذارد.
در پشت صحنه، رقیبان مردش وحشت زده با صدایی خفه می پرسند: چرا او می رقصد؟ سکوتی وهم انگیز بین صداهایی که با هم تلاقی می کنند حکمفرما می شود. وقتی اختلاف نظرها شدت می گیرد و اشکال جدیدی پیدا می کنند، عملکرد بی اعتنا گر ستاره جهت و لحن فیلم را تغییر می دهد.
در خیابان ها، محکومیت ستاره تنها به سالمندان سنتی خلاصه نمی شود. در صحنه ای دلسرد کننده، مردی جوان در حالیکه نگاهی قاطعانه به دوربین می اندازد، اعلام می کند که ستاره می بایست بواسطۀ تخلفاتی که انجام داده است کشته شود. این خوانندۀ جوان که زندگیش در خطر است، مجبور می شود تا خود را پنهان کند. این در حالی است که تمام مردم کشورش همچنان تحت تاثیر اجرای موسیقی او هستند. رهبران مذهبی به سرعت خود را وارد بحث می کنند و دولت را تحت فشار قرار می دهند که رقص را ممنوع کرده و پیشنهاد ” تنها، صدا و سیمای اسلامی” را می دهند.
وهم و احساس سرکوب و ترس قابل لمس است، اما به ظاهر، موجی از امید و بی اعتنایی نیز وجود دارد.
میزبان مهربان و رئیس تشریفات این برنامه، داوود صدیقی، در حالیکه گویی امواج طالبان را با ضربۀ انگشتانش دور می سازد، از شرکت کنندگان این مسابقه – چه آنها که می رقصند و چه آنها که نه – بعنوان شخصیت هایی که می تواند با آنها فرهنگ بهتری را شکل دهد یاد می کند. متاسفانه برای صدیقی نیز همان مسایل و مشکلات تمام نشدنی ای  که داستان فیلم را بسیار غنی کرده است، عواقب جدی ای را رقم می زند. او ظاهرا افغانستان را به قصد پناهندگی به آمریکا هم زمان با نمایش این  فیلم در جشنوارۀ ساندنس ترک می کند.
در پایان، ۱۱ میلیون نفر (یک سوم جمعیت افغانستان) برای تماشای فینالیست این مسابقه، در خانه ها، میوه فروشی ها، قهوه خانه ها و پادگان های نظامی دور هم جمع می شوند. با وجود آینده ای نا معلوم، این برنامه بواسطۀ بیداری چیزی در مخاطبانش خود را در بافت فرهنگی جامعه به طرزی عمیق جا داده است.
مستند ستارۀ افغان، مطالعه در تضادها را برای ما ممکن می سازد و ما را به تفسیری از درگیری های ظاهری شکل دهندۀ یک افغانستان مدرن می رساند. برای لحظه ای کوتاه، لنز دوربین مارکینگ قبل از اینکه ما را غرق در سوالاتی بیشمار کند متوجه بخشهایی از این درگیری ها می سازد.
شناسنامه فیلم :
کارگردان: هاوانا مارکینگ
بازیگران: ستاره حسین زاده، رفیع نائب زاده، لیما سحر، حامد سخی زاده
فیلمبرداری: فیل استبینگ
موسیقی متن: سایمون راسل
تدوین: اش ینکینز
سایت فیلم ” ستاره افغان ” :
http://www.zeitgeistfilms.com/afghanstar
منبع :
http://www.documentary.org/content/catch-rising-star-talent-afghani-style
این مطلب اولین بار در سایت "و مستند" منتشر شده و برای تجدید انتشار به انسان شناسی و فرهنگ ارایه شده است.