جایگاه نیکوکاری و آثار آن در فرهنگ اسلامی

از جمله مفاهیم ارزشمندی که به عنوان یکی از اصول مورد توجه همه شریعت ها و سنت ها به ویژه اسلام در طول تاریخ بوده و در آموزه های دین اسلام نیز بسیار مورد توجه قرار گرفته و به آن سفارش شده است احسان و نیکوکاری در جامعه است

از جمله مفاهیم ارزشمندی که به عنوان یکی از اصول مورد توجه همه شریعت ها و سنت ها به ویژه اسلام در طول تاریخ بوده و در آموزه های دین اسلام نیز بسیار مورد توجه قرار گرفته و به آن سفارش شده است احسان و نیکوکاری در جامعه است.

احسان و نیکوکاری به جهت برانگیختن احساسات انسانی و لذات روحانی و رضای ربانی امریست شایسته و ارزشی که فطرت انسانها نیز با آن عجین و نسبت به آن تحسین کننده است. ولذا بررسی مفهوم احسان در کاربردهای متعدد آن، تصویر ارزش و جایگاه آنرا در نظام فکری و ارزشی اسلام به خوبی تبیین می سازد که چرا و چگونه این همه مورد اقبال اسلام و فرهنگ اسلامی قرار گرفته است.

احسان و نیکوکاری کارکردهای زیادی در عرصه های فردی، اجتماعی، فرهنگی، معنوی و... افراد دارد که مادر این مقاله درصدد پرداختن به آنها تحت موضوع و محور ضرورت و قانون حیات اجتماعی بشرهستیم .

الف- نیکوکاری چیست؟

واژه «احسان» به معنای انجام دادن کار نیک است که خداوند متعال مردم را به انجام دادن آن تشویق و ترغیب می کند و به طور عمده در آیاتی غالبا از نیکوکاران با واژه «محسنین» یاد می کند و به خوبی می ستاید و نیز به تبیین ویژگی های خاصشان می پردازد و آنها را در صراط هدایت و رستگاری می خواند و می فرماید: «اولئک علی هدی من ربهم و اولئک هم المفلحون»۱

بطور کلی احسان و نیکوکاری در آموزه های دینی به معنای انجام دادن کار نیک در ارتباط تنگاتنگ میان انسان با خدا و خدمت به دیگران بدون چشم داشت و انجام هرگونه کار شایسته است به طوریکه رضای خدا و خلق را در پی داشته باشد.(۲) و بنابر آنچه که از آیات قرآن کریم استفاده می شود. احسان و نیکوکاری، مصادیق فراوانی داشته و در شکل های مختلفی ظهور و بروز می کند که از جمله آنها: تحمل سختی ها و مشکلات، عفو و گذشت(۳) خیرخواهی، اجتناب از گناه، پرداخت زکات، و نیز هدیه دادن و انفاق به دیگران و بالاخره از همه مهمتر دستگیری و یاری نسبت به دیگران را از مصادیق نیکوکاری برمی شمرد.(۴) علاوه بر این برخی از مسایل را تحت عنوان موانع احسان مورد بررسی قرار می دهد تا همگان با شناخت آن موارد سعی در ساخت و ساز درونشان بپردازند تا بتوانند به مقام و جایگاه محسنین دست پیدا کنند.

ب- نیکوکاران واقعی چه کسانی اند؟

یکی از فضایل بزرگ انسانی، نیکوکاریست. نیکوکاران انسانهای مؤمن، دانا و شریفی هستند که توانستند موفق شوند بر موانع نفسانی از جمله حرص و بخل و کبر فائق آیند و با ایثار و از خودگذشتگی بستر همگرایی را در جامعه فراهم سازند. بی گمان احسان و نیکوکاری ویژه انسانهایی است که در مسیر هدایت قرار گرفته و کمال را از جانب خداوند می جویند. آیات بسیاری از قرآن، ایمان و عبودیت انسان را به عنوان عامل اصلی نیکوکاری و احسان در انسانها و از طرفی جزو تکالیف یک فرد مسلمان در قبال نوع بشر برشمرده تا در راه رفع حاجاتش بکوشد که از آن جمله می توان به آیات ۸۳ و ۸۵ سوره مائده و آیات ۸۰ تا ۱۲۲ سوره صافات اشاره کرد. در این باره روایت معروفی را با هم مرور می کنیم که: «ایما مسلم سمع رجلا ینادی یاللمسلمین و لا یجبه فلیس بمسلم...»(۵)

بنابراین ریشه و منشأ نیکوکاری را باید در ایمان حقیقی افراد جستجو کرد. زیرا تنها مؤمنان اند که با پذیرش خالقیت و ربوبیت الهی و نیز باور به روز رستاخیز و مسئله پاداش و کیفر در آخرت به احسان روی می آورند و به عنوان بنده خاص الهی در خدمت به دیگران می کوشند و از هیچ کوشش و تلاشی برای رفع نیازهای دیگران دست نمی کشند. و لذا مولا علی(ع) از آن بعنوان راس ایمان یاد می کند و می فرماید:«راس الایمان الاحسان الی الناس» (۶) و نیز آن را یکی از اوصاف متقین می شمرد و می فرماید: «خاص علی کل حسن» (۷) یعنی مؤمن بسوی هرکار خیر و نیکی شائق و شتابان است. و همچنین رسول مکرم اسلام(ص) دستگیری و یاری نسبت به دیگران و رفع حاجات مؤمنین را بعنوان شرط ایمان به خدا معرفی می کند و می فرماید: «ما آمن بالله و لا بمحمد و لابعلی من اذاتاه اخوه المؤمن فی حاجه لم یضحک فی وجهه فان کانت حاجته عنده سارع الی قضائها و ان لم یکن عنده تکلف من عند غیره حتی یقتضی له» (۸)

ایمان نیاورده به خدا و محمد و علی(ع) کسی که برادر مؤمنش از او کمک بخواهد و در توانش باشد اما با لبخند از او استقبال و اجابت نکند و یا اگر از عهده اش خارج است از طریق دیگران رفعش ننماید. بی گمان احسان و نیکوکاری خصلت انسان های مؤمنی است که در مسیر هدایت قرار گرفته و کمال را از ناحیه خداوند می جوید. چرا که انسان مؤمن همه مردم را از آن جهت که آفریده های الهی هستند برخوردار از کرامت و شرافت می داند و به حکم وظیفه شرعی و اخلاقی برخود فرض می داند که به خلق خدا نیکی نماید تا بدینوسیله شرایط مناسبی برای دست یابی به هدایت الهی و رشد و تکامل از برای خود و دیگران و ایجاد مسیر جهت سعادت جامعه فراهم سازد و دست کمک و یاری دیگرانی که به سوی ایشان دراز شده را بفشارد و به آنان یاری و مدد رساند و از نعمت های به دست آمده و خدادادی در راه خدا انفاق کند و از هر توان و نیرویی که خداوند عطایش نمود در راستای تکامل فردی و اجتماعی بهره گیرد و در نتیجه به آرامش و سکونت واقعی و ذاتی خود که امر معهود الهی است دست یابد. چنانکه مولا علی(ع) فرمود: «البر ما سکنت الیه نفسک و اطمان الیه قلبک» (۹) نیکوکاری آن است که نفست با انجام آن آرام گیرد و قلبت بدان اطمینان یابد.

بنابراین شرط دستیابی به توفیق خدمت به خلق و نیکوکاری درحق انسان ها ایمان واقعی و دوری از خصلت های ناپسند همچون خود برتربینی است. که به حکم قرآن مانع اصلی نیکوکاری بشر محسوب می شود (۱۰) و این خصلت در نیروهای خدوم هلال احمر که وجودشان را وقف خدمت گذاری و حتی نثارجان در راه آسایش و نجات مردم کردند به چشم نمی خورد.

ج- نیکوکاری یک ضرورت و قانون حیات اجتماعی

انسان موجودی همگراست. ارسطو همگرایی انسان را در طبیعت اجتماع گرایش جست وجو می کند و او را موجودی مدنی باطبع می داند و علامه طباطبایی(ره) با توجه به آیات و آموزه های قرآنی، ریشه و خاستگاه گرایش به اجتماع را در روح همگرایی انسان در استخدام بشر می داند و با استناد به آیه ۳۲ سوره زخرف که می فرماید: «ورفعنا بعضهم فوق بعض درجات لیتخذ بعضهم بعضا سخریا»

براین باور است که ملاک همگرایی و اجتماعی بودن بشر در به خدمت گرفتن و به تسخیر درآوردن دیگران است که این لازمه قرار گرفتن در گروه های اجتماعی افراد است.

بنابراین اجتماع گرایی جز و طبیعت بشر است که مستلزماتی را هم دربرمی گیرد در بیان ارزش و اعتبار و اهمیت احسان و نیکوکاری از نظر اجتماعی همین بس که پایه های استوار خانواده ها به عنوان بنیادی ترین حوزه اجتماعی بر آن بنا نهاده شده اجتماع هم برای استقرار و استحکام خود به احسان و نیکوکاری وابسته و نیازمند است. چنانکه مولی علی(ع) آن را میزان ارزشگذاری فرد می داند و می فرماید:

«قدر کل امری ما یحسنه» (۱۱) یعنی: منزلت هر شخص باندازه کارهای خیریست که انجام می دهد.

بنابراین اجتماع بدون ایجاد عناصر و مؤلفه های همگرایی، نوع دوستی، کمک و تعاون، گذشت و عفو، رعایت قوانین و محافظت بر آن نه پدیدار می شود و نه پایدار می ماند و لذا اگر بیشتر مردم از این خصوصیات بهره مند و برخوردار نباشند، نه تنها واگرایی اجتماعی رخ می دهد بلکه موجبات فروپاشی اجتماعی، تضاد و جنگ و در نهایت نابودی جامعه فراهم می آید.

در همه شرایع آسمانی، قوانینی در اجتماع به دو شکل اخلاقی و حقوقی در جهت تقویت بنیادهای اجتماعی صادر شده که عموما برپایه اصول ارزشی و گرایش روحی و عاطفی افراد آن جامعه وضع و پایه گذاری شده است. بیش از همه در منابع اسلامی احسان حوزه بسیار وسیع و گسترده ای دارد که آیات و روایات فراوانی را بعنوان شاهد بیان ومعیار کلام در این خصوص می توان ذکر نمود و در چارچوب مباحث فقهی، عرفانی و کلامی مورد بررسی قرار داد. در مجموع احسان بصورت یک مفهوم بنیادین و پردامنه ای در بعد اخلاق اسلامی بکار رفته که به جای خود در بعد حقوقی هم اجمالا جای بحث و بررسی دارد. اسلام عزیز در راستای تحقق بخشیدن به آرمانهای اجتماعی و انسانی برنامه هایی را در ابعاد حقوقی و اخلاقی ارائه کرده که نیاز جامعه بشریت در استمرار حیات در بعد مادی و معنوی به آنها بسته است. و درست به همین جهت و در همین راستا قوانین اجتماعی را وضع نموده تا ابعاد ارتباطی و نیاز افراد جامعه را نسبت به یکدیگر تعریف کند بر این اساس قوانین حقوقی را بعنوان وظیفه بر عهده افراد جامعه گذاشته و قوانین اخلاقی مثل یاری کردن به دیگران و یا محبت و گذشت نسبت به افراد و... را بعنوان شرط بقاء و دوام اجتماع قرار داده که هر کدامشان از جهاتی مورد نیاز و لازمه اجتماع محسوب می شوند و هیچ نظام اجتماعی از آن فارغ و بی نیاز نتواند بود. زیرا اگر افراد جامعه تابع این قوانین نباشند یعنی صرفا قوانین وضعی اجتماع را مورد توجه قرار دهند اما مثلا به یکدیگر احسان و نیکی نکنند دیگر نیرو و قوت و یا انگیزه و رمقی برای حفظ و پیشرفت جامعه باقی نمی ماند و در نتیجه موجبات نابودی جامعه فراهم می آید. از حیث همین وابستگی که بین افراد اجتماع وجود دارد و بنابر دیدگاه قرآن احسان به دیگران در حقیقت احسان به خود است که خداوند متعال فرمود: «ان احسنتم احسنتم لانفسکم»(۱۲)؛ زیرا انسان در این فرآیند به نیازهای روحی و معنوی خود پاسخ می دهد و در واقع خود را در کنار اجتماع و تالیف با قلوب از نقص به کمال می رساند و در کنار آن به خواسته های حیاتی و مادی خود نیز دست می یابد.

اهمیت این موضوع یعنی همان احسان و نیکوکاری چندانست که مولی علی(ع) آنرا از برای مردم عادی جامعه در کنار تکلیف عدالت پروری حاکمان در جامعه تعریف و مورد تاکید قرار می دهد و می فرماید: «علیکم بالاحسان الی العباد و العدل فی البلاد»(۱۳) یعنی: بر شما باد احسان کردن به بندگان و دادگستری در بلاد.

د- آثار نیکوکاری

همانطور که در مباحث مطرح شده و آیات مذکور از اهمیت و ابعاد گسترده موضوع احسان و نیکوکاری در جامعه بیان شد این خصلت مهم اخلاقی اجتماعی از آثار و نتایج فراوانی برخوردار است که در کنار همه مطالب فوق به گوشه های دیگری از آن با ذکر روایات مربوطه اشاره می کنیم:

۱- رضایت خدا و پیغمبر(ص)

پیامبر(ص) فرمود: «هر که شاد کند دل مؤمنی را مرا شاد کرده و هر که مرا شاد کند خدا را شاد کرد و محبوبترین اعمال نزد خدا شاد کردن دل مؤمن است.»(۱۴)

۲- رستگاری در آخرت

قال علی(ع): «طوبی لمن احسن الی العباد و تزود للمعاد»(۱۵) خوشا به حال کسی که به بندگان خدا نیکی کند و برای روز قیامت توشه بردارد.

۳- نجات از بلایا و رفع حوائج دنیایی

قال الصادق(ع): «ایما مؤمن نفس عن مؤمن کربه نفس الله عنه سبعین کربه من کرب الدنیا و کرب یوم القیامه»(۱۶)

هر مؤمنی گره از کار مؤمنی بگشاید خداوند هفتاد مشکل از دنیا و آخرتش می گشاید.

و قال(ع):... و من یسر علی مؤمن و هو معسر یسرالله له حوائج الدنیا و الآخره»(۱۷)

و فرمود:... چنانچه مؤمنی در سختی و فشار زندگی باشد و شخصی به آسانی از او گره گشائی می کند خداوند سختیهای دنیا و آخرتش را آسان می گرداند.

۴- طول عمر و سلامت

قال الصادق(ع): «البر و حسن الخلق یعمران الدیار و یزیدان فی الاعمار»(۱۸)

ترجمه: نیکوکاری و خوش اخلاقی، خانه ها را آباد و عمرها را طولانی می کند.

۵- جلب محبت افراد

قال علی علیه السلام: «سبب المحبه الاحسان»(۹۱) احسان و نیکوکاری سبب ایجاد محبت و دوستی در دل انسان هاست. بنا بر فرموده مولا(ع) باید یادآوری نمود که یکی از روش های مورد تأکید خدا و رسول و ائمه اطهار(ع) برای رسیدن اشخاص و جوامع به کمال تقویت روحیه نیکوکاری و احسان در افراد جامعه است. تا با آن نوع دوستی و برادری بواقع معنی و در عمل ایجاد شود.(۰۲) چنانکه اهل بیت پیامبر(ص) خود بعنوان مصادیق کامل ابرار و نیکان، بدون هیچ چشم داشتی از بشر در این عرصه پیشتاز بودند و به تبع آنها مؤمنان واقعی و انسان های صاحب خرد و اندیشه نیز در هر عصر و نسلی، همواره سعی و تلاش داشتند تا خود را به این ویژگی بیارایند و مایه الگو و حرکت برای دیگران باشند.

۶- ثواب و حسنه افزون و آمرزش گناه

قال الصادق(ع): «من مشی لامری مسلم فی حاجته فنصحه فیها کتب الله له بکل خطوه حسنه و محاعنه سیئه»(۱۲)

هر مسلمانی که صادقانه و با خلوص برای رفع مشکلات و خواسته های مؤمن دیگر قدم قدم بردارد خداوند متعال برای هر قدم یک حسنه برایش ثبت و یک گناه از او پاک می سازد.

قال امیرالمؤمنین علی(ع): «علیک بالاحسان فانه افضل زراعه و أربح بضاعه »(۲۲)

بر شما باد به احسان و نیکوکاری در حق دیگران که آن برترین و پرمنفعت ترین کشت و زرع و مال آخرت برای شما خواهد بود.

سیدمحمد ابراهیم حسنی

پی نوشت ها:

۱- لقمان، آیات۳تا۵

۲- نساء آیه۵۱۲

۳- مائده آیه۸۳و ۸۵

۴- بقره آیه۶۲۳

۵- بحارالانوار ج۷ ص۳۷

۶- بحارالانوار ج۸ ص۶۷

۷- نهج البلاغه خطبه همام

۸- بحارج۷۲ ص۲۱۷

۹- غررالحکم

۰۱- نساء آیه۳۶

۱۱- غررالحکم

۲۱- اسراء آیه۷

۳۱- غررالحکم

۴۱- بحارالانوار ج۸ ص۶۷

۵۱- غررالحکم

۱۶و ۷۱- مستدرک الوسائل ج۱۲ ص۲۴۰

۸۱- کافی، ج۲، ص۰۰۱، ح۸

۹۱- غررالحکم

۰۲- انسان آیه۹ و ۱۰

۱۲- مستدرک الوسائل ج۸ ص۸۴۰

۲۲- غررالحکم