مکاتبات ناصرالدین‌شاه و مستوفی‌الممالک

ناصرالدین‌شاه چهارمین شاه از سلسله قاجاریه است که به سال ۱۲۴۷ هجری قمری متولد شد. او پس از پدرش محمدشاه به سلطنت رسید؛ دورانی که جهان به ویژه غرب دچار دگرگونی فراوانی بود. نمونه …

ناصرالدین‌شاه چهارمین شاه از سلسله قاجاریه است که به سال ۱۲۴۷ هجری قمری متولد شد. او پس از پدرش محمدشاه به سلطنت رسید؛ دورانی که جهان به ویژه غرب دچار دگرگونی فراوانی بود. نمونه آن توجه خاصه اروپاییان به شرق به ویژه ایران بوده است. درباره خصوصیات اخلاقی و رفتاری و سیاست‌های مملکت‌داری ناصرالدین‌شاه دیدگاه‌های متنوع و گاه متضادی در میان تاریخ‌نویسان و محققان تاریخ وجود دارد. یکی از خصوصیات ناصرالدین‌شاه که در کمتر پادشاهی می‌توان دید، سفردوستی وی و علاقه به تغییر مکان و گشت و گذار است که شاید ریشه در سابقه ایلیاتی او داشته باشد. از دیگر خصوصیات این پادشاه قاجار رودررو قرار گرفتن با مردم و تبادل ‌نامه بود. ناصرالدین‌شاه نزدیک ۵۰ سال سلطنت کرد و در این سالیان دراز اتفاقات بسیاری افتاد که در سرنوشت ایرانیان اهمیت فراوانی داشت. اسناد زیادی نیز از این دوران به جا مانده که بخشی از آنها مربوط به مکاتبات دولتمردان از جمله شخص پادشاه است. حوریه سعیدی مجموعه مکاتبات میان ناصرالدین‌شاه و میرزا یوسف‌خان مستوفی‌الممالک را در یک مجلد تدوین کرده که توسط نشر تاریخ ایران منتشر شده است.

میرزا یوسف‌خان صدراعظم از شخصیت‌های مهم دوران قاجار است که بیشتر از پست و مقام خود صاحب ارزش و منزلت بود.

دستخط‌های رد و بدل‌شده بین میرزا یوسف‌خان مستوفی‌الممالک و ناصرالدین‌شاه قاجار تعداد ۱۴۴ عنوان سند را شامل می‌شود که یا دستخط‌هایی است که مستقیماً از طرف میرزا یوسف‌خان به شاه نگاشته شده و در آن با بیان مشکلی پیشنهاد و راه آن را به حضور شاه فرستاده بود یا عریضه بوده است که نظر شاه را خواستار شده و ناصرالدین‌شاه هم در حاشیه به آن جواب داده است.

بخشی از آنها هم که شامل ۷۷ برگ سند از دستخط‌های شاه است درباره موضوعی است که به عنوان یک دستور یا به ندرت به عنوان صلاحدید برای مستوفی‌الممالک فرستاده شده بود. در میان اسناد مورد بحث، به اشاره‌هایی بسیار مهم در مورد برخی مسائل سیاسی، نظامی، اقتصادی یا درون اجزای حکومتی برمی‌خوریم؛ مسائلی نظیر مجالس درباری و دولتی و نظامی که از طرف شاه دستور به تشکیل آن داده شده بود و نحوه کارکرد آنها و برخی اختلاف‌نظرها چون اختلاف با مجتهد تبریزی یا درباره کتاب سفرنامه مکه معظمه فرهاد میرزا که شاه با لحن تندی درباره آن نظر داده است. در مجموع این اسناد که حدود زمانی ۱۲۸۰ تا ۱۳۰۰ هجری‌ قمری را شامل است، در درجه‌بندی اسناد تاریخی جایگاه برتری نسبت به دیگر انواع اسناد را داراست، و به روشن‌تر شدن گوشه‌هایی از دوران ناصرالدین‌شاه کمک می‌کند.

بیژن تلیانی