ریشه کنی جهانی فلج اطفال چالش ها و راهکارها

از زمان آغاز برنامه ریشه کنی فلج اطفال در سال ۱۹۸۸ میلادی, نزدیک به ۲۶ سال می گذرد و هر چند هنوز به هدف نهایی نرسیده ولی اجرای راهبرد های ریشه کنی فلج اطفال در کشورهای مختلف جهان, دستاوردهای عظیمی داشته است

از زمان آغاز برنامه ریشه‌کنی فلج اطفال در سال ۱۹۸۸ میلادی، نزدیک به ۲۶ سال می‌گذرد و هر چند هنوز به هدف نهایی نرسیده ولی اجرای راهبرد‌های ریشه‌کنی فلج اطفال در کشورهای مختلف جهان، دستاوردهای عظیمی داشته است...

کاهش تعداد موارد ابتلا از ۳۵۰ هزار مورد در سال و آلودگی ۱۲۵ کشور به کمتر از ۴۰۰ مورد و فقط ۳ کشور (افغانستان، پاکستان و نیجریه) که هنوز بیماری در آنها بومی مانده است، همراه تقویت برنامه ایمن‌سازی کودکان از مهم‌ترین دستاوردهای این برنامه بوده است.

در سال ۲۰۱۳ میلادی، در منطقه مدیترانه شرقی، تعداد موارد بیماری در افغانستان به ۱۲ مورد کاهش یافت که این کمترین تعداد موارد بیماری در تاریخ این کشور است، هر چند تعداد مبتلایان در پاکستان افزایش یافت و به ۸۷ مورد رسید. بیماری فلج با ۳ نوع متفاوت از ویروس فلج اطفال ایجاد می‌شود. خوشبختانه با برنامه‌های واکسیناسیون، تا پایان سال ۲۰۱۳ میلادی موفق به حذف ۲ نوع از ویروس‌ها در جهان شده‌ایم و فقط یک نوع باقی‌مانده که امید است به زودی شاهد ریشه‌کنی جهانی این بیماری باشیم.

با اجرای برنامه توسعه ایمن‌سازی در کشورمان از سال ۱۳۶۳، پوشش واکسیناسیون کودکان به سرعت افزایش یافت و طی ۲۰ سال اخیر همواره بیش ۹۵درصد و مورد تایید سازمان جهانی بهداشت بوده است. اجرای برنامه‌های واکسیناسیون تکمیلی فلج اطفال از سال ۱۳۷۳ باعث شد کشورمان از بیماری خطرناک فلج اطفال پاک شود و از سال ۱۳۷۹ که آخرین مورد بیماری شناسایی شد تاکنون، هیچ مورد دیگری از بیماری در ایران شناسایی نشده است. به‌دلیل همجواری کشورمان با ۲ کشوری که هنوز بیماری در آنها وجود دارد (افغانستان و پاکستان) تمام کودکان زیر ۵ سال در مناطق پرخطر کشور به‌خصوص در جنوب‌شرقی، هر سال در ۲ نوبت به فاصله یک ماه تحت واکسیناسیون تکمیلی قرار می‌گیرند.

در هر سال، کمی بیش از یک میلیون کودک زیر ۵ سال در این عملیات واکسینه می‌شوند تا بالاترین سطح ایمنی در آنها ایجاد شود و مانع برگشت مجدد بیماری به کشور شویم.

از سال ۲۰۰۰ میلادی تاکنون، بیش از ۱۰ میلیارد دوز واکسن خوراکی فلج اطفال برای ۵/۲میلیارد کودک در سطح جهان تجویز شده و برآورد سازمان جهانی بهداشت پیشگیری از ابتلای ۱۰ میلیون مورد فلج طی ۲۰ سال اخیر بوده است. ارتقای پوشش واکسیناسیون جاری نیز از دیگر معضل‌های مراحل انتهایی ریشه‌کنی فلج اطفال است. هرچند برای رسیدن به این مرحله در کشورهای درحال توسعه، معمولا بر عملیات واکسیناسیون تکمیلی فلج اطفال تاکید می‌شد اما دستیابی به ریشه‌کنی بدون ایمن‌سازی باکیفیت و حداکثر پوشش میسر نخواهدشد. در حال حاضر مثلا در کشور‌های افغانستان یا پاکستان، پوشش نوبت سوم واکسن فلج اطفال در سطح کشوری حدود ۸۰درصد و در سطح شهرستانی بسیار کمتر از این است. ناآرامی و جنگ‌های داخلی از مشکلات مهم در پوشش واکسیناسیون کامل (جاری یا عملیات تکمیلی) در کشورهایی است که هنوز بیماری در آنها بومی است.

در حالی که کشور سوریه سال‌ها عاری از بیماری بود، به‌دلیل گسترش ناآرامی‌ها و مشکلات در عرضه خدمات واکسیناسیون در سال‌های ۱۳-۲۰۱۲، طغیان بیماری فلج اطفال با ۲۳ مورد در این کشور در سال ۲۰۱۳ ایجاد شد. مثال دیگر کشور سومالی است که در سال ۲۰۱۳ دچار طغیان بزرگ بیماری با ۱۸۳ مورد شد. تداوم ناامنی در پاکستان و افغانستان نیز از علل تداوم چرخش ویروس وحشی فلج اطفال در این کشورهاست. طبیعتا در مناطقی که عرضه خدمات بهداشتی به دلیل اینگونه مسائل دچار مشکل می‌شود، زمینه ورود مجدد ویروس و در نهایت به تعویق افتادن ریشه‌کنی بیماری فراهم می‌شود. مشکل دیگر در کشورهایی که فقط از واکسن تزریقی فلج اطفال استفاده می‌‌کنند، وجودنداشتن ایمنی مخاطی است بنابراین امکان گردش بدون علامت ویروس وحشی فراهم می‌شود.

این اتفاق در سال ۲۰۱۳ در اسرائیل افتاد و چند نوع ویروس وحشی فلج اطفال از فاضلاب‌ها به دست آمد در حالی که هیچ بیماری شناسایی نشد. همین اتفاق می‌تواند در کشورهای اروپایی و سایر کشورهای مشابه دیگر رخ دهد و در گروه‌های کوچکی از کودکان این مناطق که فاقد ایمنی لازم باشند، باعث بروز بیماری و گردش مجدد ویروس وحشی شود. این تهدید باعث تصمیم‌گیری در خصوص تغییر برنامه واکسیناسیون و استفاده از نوع خوراکی در کنار نوع تزریقی یا سیاست تقویت نظام مراقبت و شناسایی سریع موارد بیماری شده است.

تجربه ریشه‌کنی آبله نشان داد مراکز تحقیقاتی و آزمایشگاهی می‌توانند ناخواسته منشاء انتشار مجدد ویروس فلج اطفال بعد از اعلام ریشه‌کنی جهانی فلج اطفال و قطع واکسیناسیون باشند. به همین منظور راهبرد مهار آزمایشگاهی فلج اطفال در حال اجراست که طی آن تمام مراکز آزمایشگاهی که ممکن است نمونه‌های بالقوه آلوده به ویروس (مانند فاضلاب یا نمونه مدفوع) را در فریزر نگهداری ‌کنند، شناسایی می‌شوند و برای مراحل انتهایی ریشه‌کنی قابلیت نظارت و پیگیری وجود داشته باشد.

دکتر سیدمحسن زهرایی

دانشیار بیماری‌های عفونی رییس اداره بیماری‌های قابل‌پیشگیری با واکسن مرکز مدیریت بیماری‌ها