هم مروت, هم مدارا

سعید حجاریان و عباس عبدی از تاثیر «میراث ماندلا» سخن گفتند

ببخش اما فراموش نکن. گزاره‌یی به یادماندنی از ماندلا رهبر فقید آفریقای جنوبی که سعید حجاریان آن را دستمایه بحث از مدارا به مثابه میراث ماندلا قرار می‌دهد. او می‌پرسد که چگونه می‌توان بخشید و فراموش نکرد؟ از نگاه حجاریان البته بخشش ملازم قدرت است و بخشش کسی که در موضع ضعف قرار دارد، بی‌معناست. عصر شنبه هفتم آذر ماه در نشستی که سازمان مردم‌نهاد امید نسل سوم (انس) در بررسی مدارا به مثابه میراث ماندلا برگزار کرد، عباس عبدی هم حضور داشت.

او در این نشست سکوت خود را شکست و به نقد سیاستمداران ایرانی پرداخت و نگرش رمانتیک آنها را مورد نقد قرار داد و گفت هر مدارایی در سطح سیاستمدارانه به معنای شکست نیست، در حالی که انتظار ما ایرانیان از سیاستمدار آن است که مقاومت کند و در زندان بماند. سعید لیلاز نیز در این نشست به جای ستایش‌های مرسوم از ماندلا به نقد او پرداخت و گفت: وقتی عملکرد اقتصادی ماندلا را ارزیابی می‌کنیم، می‌بینیم که چندان هم موفقیت‌آمیز نبوده است. ضمن اینکه معتقدم نمی‌توان همه آنچه در آفریقای جنوبی رخ داده را به حساب ماندلا گذاشت. جاوید قربان‌اوغلی، سفیر اسبق ایران در آفریقای جنوبی با لیلاز مخالف بود.

او به جای عملکرد ضعیف اقتصادی از شأن اجتماعی سیاسی بالای آفریقای جنوبی در عرصه بین‌المللی سخن راند. وی همچنین بر توانایی‌های فردی ماندلا تاکید داشت و معتقد بود که گاهی تک روی‌های او روندها را در آفریقای جنوبی متاثر ساخت.

سعید حجاریان در ابتدا به موضوع بحث اشاره کرد و گفت: بحث ما در ابتدا درباره مدارا بود، اما بحث‌های دیگر هم شد و از مدار مدارا خارج شد.

وی سپس به بحث مدارا پرداخت و گفت: برای بحث درباره مدارای ماندلا بهتر است از جمله مشهورش یعنی ببخش اما فراموش نکن آغاز کرد که جمله دقیقی است. اگر بحث امروز هم به این سمت می‌رفت جذابتر بود. اما پرسش اساسی آن است که آیا می‌شود بخشید اما فراموش نکرد؟ یک عده هم می‌گویند ببخش و فراموش کن. باید توجه کرد که بخشیدن یک فعل است اما فراموشی یک انفعال است. یعنی فراموشی مثل شرم بر انسان عارض می‌شود. بخشیدن را می‌شود دستور داد، اما نمی‌توان به کسی دستور داد که فراموش کند.

حجاریان میان بخشش و فراموشی فردی و جمعی تمایز گذاشت و گفت: بحث من درباره بخشش یا فراموشی فردی نیست. گاهی گفته می‌شود که مثلا طرف دیه می‌گیرد و قاتل پدرش را می‌بخشد یا می‌گوید خاک سرد است و فرد مرگ پدرش را فراموش می‌کند. اما بحث من این است که آیا یک ملت می‌تواند ببخشد؟ اگر نکند چه می‌شود؟ اگر یک ملت یک واقعه‌یی را فراموش نکند، آن واقعه تبدیل به بخشی از هویت آن جامعه می‌شود یعنی با آن می‌تواند هویت‌سازی کند. برای مثال گروهی از مسلمانان واقعه سقیفه را فراموش نکردند و گفتند که در آن واقعه حق حکومت علی(ع) پایمال شد و حضرت فاطمه(س) شهید و این خود ستون و اسباب هویت‌سازی شد که تا به امروز نیز اثرات آن را شاهدیم.

وی در ادامه گفت: پرسش دیگر این است که آیا یک ملت می‌تواند نبخشد؟ بخشش امری است که با قدرت همراه است. کسی که در موضع ضعف قرار دارد، نمی‌تواند ببخشد. درسدن در آلمان در جنگ جهانی دوم به نحوی بمباران شد که یک شبه همه جمعیت را نابود کردند، حتی از هولوکاست وحشتناک‌تر بود. اما کسی از آلمان عذرخواهی نکرد. هیچ کس از ژاپن عذرخواهی نکرد. بنابراین اول قدرت بگیر و بعد ببخش.

اما نکته دیگری که می‌خواهم بدان اشاره کنم این است که چرا گروهی نمی‌بخشند؟ در اواخر دوران آقای خاتمی یک بار به من گفتند که به خانواده‌های قتل‌های زنجیره‌یی بگو که من حاضرم غرامت آنها را پرداخت کنم. من به ایشان گفتم که بعید است ایشان این موضوع را بپذیرند و حاضر به بخشش باشند. آقای خاتمی گفت که من نمی‌خواهم آنها ببخشند، بلکه این تنها کاری است که از دست من بر می‌آید. من سراغ خانواده‌های ایشان رفتم. برخی به‌شدت ناراحت شدند.

در حالی که عده‌یی نیز به‌شدت از نظر اقتصادی دچار مشکل بودند، اما برخی گفتند که این غرامت را نمی‌پذیریم، حالا ماندلا می‌گوید ببخش اما فراموش نکن.

سعید حجاریان در پایان به برخی از دلایل موفقیت ماندلا پرداخت و گفت: یک نکته هم درباره موفقیت ماندلا بگویم. باید در نظر گرفت که ایشان چند شانس آورد. نخست اینکه جامعه جهانی به او کمک کرد. شرایط جهانی و برای مثال صندوق بین‌المللی پول کمک کردند که رژیم او سر پا بماند و برگزاری جام جهانی به ایشان کمک کرد. دوم اینکه از تخصص سفیدها استفاده کرد، مثل مالزی و سنگاپور که از نیروی متخصص چینی بهره بردند. سوم اینکه آفریقای جنوبی در مقایسه با کشوری چون هند بسیار کوچک بود. در نهایت هم باید به این موضوع توجه کرد که من البته قصد بدی از این حرف ندارم، اما ماندلا در واقع معامله کرد. یعنی او مثل یک دلال خوب توانست شرایط را به خوبی درک کند. سیاست فقط جنبه ستیز ندارد. در سیاست غیر از ستیز سازش نیز هست. در کار ماندلا ستیز هم بوده است. ماندلا از لحظه مناسب استفاده کرد. متاسفانه ما از آن لحظه‌های مناسب استفاده نکردیم و نتوانستیم معامله را به وقتش جوش دهیم. کاریزمای او نیز قطعا در موفقیتش تاثیر داشت.

● کار سیاستمدار ماندن در زندان نیست

عباس عبدی در این نشست بالاخره سکوت را شکست و به بهانه بحث از ماندلا و مدارا نگاهش را به سیاست و سیاستمدار بازگو کرد. وی در ابتدا به بحث سعید لیلاز و جاوید قربان اوغلی اشاره کرد و گفت: نکات مهم بحث این آقایان این بود که اولا خیلی اسیر جو نشویم و دوم اینکه فکر نکنیم که ماندلا یا هر فردی دیگری از جامعه تاثیر نمی‌پذیرد. به طور کلی یعنی این موضوع نشان می‌دهد که قابلیت قابل و ظرفیت‌های جامعه در پیروزی یک سیاستمدار تاثیرگذار است. هر محصولی در هر زمینی به بار نمی‌آید.

عبدی در ادامه به یک مساله روش شناختی در تاریخ‌نگاری اشاره کرد و گفت: تاریخ را نباید وارونه خواند. مهم‌ترین اتفاقی که با ماندلا رخ داد، انتقال از یک رژیم نژاد پرست به یک رژیم دموکراتیک بود. اما بحث مهم این است که کار سیاستمدار چیست؟ رسالتش چیست؟ اگر ماندلا تا به امروز در زندان می‌ماند، برای ما از اینکه امروز هست، متفاوت بود؟ به نظر من کار سیاستمدار آن است که آلام جامعه را کاهش دهد. کار سیاستمدار این نیست که در زندان باشد و مبارزه کند. البته من نمی‌خواهم از ارزش مبارزه بکاهم اما بحث من این است که اگر ماندلا همچنان مثل زمان گذشته در زندان بود، چه تفاوتی برای جامعه جهانی داشت؟ این یک مساله‌یی است که به فرهنگ سیاسی ما ارتباط می‌یابد. ما سیاستمدار نمی‌خواهیم، بلکه کسی را می‌خواهیم که داد بزند. ما در رابطه با سیاستمدار دنبال مقاومت هستیم. در حالی که شاخص و معیار اصلی برای هر سیاستمداری آن است که چطور به هدفش برسد.

عبدی همین نگرش به سیاستمدار را دستاویزی برای بحث از مدارا خواند و گفت: به همین خاطر است که معتقدم مدارا را نباید تنها به عنوان یک اخلاق فردی خواند. مدارا در حوزه فردی یک فضلیت شخصی است.

اما در سیاست مدارا را باید به لحاظ نتایج و کارکردها سنجید. این به معنای نفی مبارزه نیست. اما کسانی هم بوده‌اند که در جامعه ما یک ساعت هم مبارزه نکرده‌اند، اما به لحاظ اثرگذاری بسیار موثر بوده‌اند. ما متاسفانه نگاه سیاستمدارانه به مساله نداریم. در حالی که اگر نگاه مان سیاستمدارانه شود، در آن صورت سازش و تفاهم و مدارا را به عنوان رکن اصلی مشارکت در نظر می‌گیریم.

محسن آزموده