پرواز در طلوع دو سال از درگذشت ملاقلی پور گذشت

«رسول ملاقلی پور» در اسفندماه ساشل ۱۳۸۵ در شرایطی از دنیا رفت که پرسابقه ترین کارگردان سینمای دفاع مقدس بود و پرتعدادترین فیلم در این زمینه را در کارنامه اش به ثبت رسانده بود

«رسول ملاقلی پور» در اسفندماه ساشل ۱۳۸۵ در شرایطی از دنیا رفت که پرسابقه ترین کارگردان سینمای دفاع مقدس بود و پرتعدادترین فیلم در این زمینه را در کارنامه اش به ثبت رسانده بود. وی از طلایه داران سینمای شریف و انسانی انقلاب بود که همراه و همگام با دفاع مقدس وارد سینما شد. رسول جزو اولین افرادی محسوب می شود که با رویکردی حقیقت گرایانه، مقاومت فرزندان ایران در مقابل متجاوزان را در سینما منعکس کرد. در سال ۶۲ با فیلم دفاع مقدس «نینوا» ساخت فیلم سینمایی را آغاز کرد و نشان داد که راه مقدسی را انتخاب کرده است.

او از معدود فیلمسازانی به شمار می رود که مفاهیم ارزشی و انسانی جهاد فی سبیل الله در آثارش نمود کامل داشت. نمونه بارز آن، «پرواز در شب» است که براساس حماسه حضرت ابوالفضل(ع) ساخته شده است. در این فیلم رابطه ای صوری و معنایی با الگوی دفاع مقدس- قیام امام حسین(ع) و یارانش- ایجاد شده است.

چه کسی جز او توانست مانند «سفر به چزابه» روایتی توأم از رویا و واقعیت در زمینه جنگ را بی آنکه خدشه ای در حقیقت آن به وجود بیاید بسازد؟ «افق»، «هیوا»، «بلمی به سوی ساحل» و... که در دهه شصت و اوایل دهه هفتاد خلق شدند نیز در زمره همین دسته از آثار هستند که در فرهنگ و سینمای ما، جاودانه خواهند بود. اما چه شد که این جریان فقط تا اواسط دهه هفتاد ادامه یافت و پس از آن قطع شد؟ آیا کارگردانی که «نسل سوخته» را ساخت، همان کسی بود که «پرواز در شب» را ساخته بود؟ چه بر سر رسول سینمای ایران آمد؟ برای پاسخ به این پرسش ها، نخست اشاره به این نکته ضروری است که فیلمسازان و به طور کلی هنرمندان، به خصوص آنها که پیرامون مسایل اجتماعی و زمانه خود اثر خلق می کنند، به مرور زمان، به عنصری از فرهنگ و جامعه خویش تبدیل می شوند. بنابراین تحت تأثیر شرایط اجتماعی و فرهنگی روزگار خود قرار می گیرند؛ در همان حال که بر آن تأثیر می گذارند و همان طور که در مورد ملاقلی پور روی داد.

به همین خاطر است که برای تحلیل و بررسی آثار این نوع هنرمندان، علاوه بر بررسی ابعاد زیباشناختی، ساختاری و محتوایی، باید به جامعه شناسی آثارشان نیز پرداخت.

از سال ۷۶ و با حاکم شدن سیاست های فرهنگی تساهل و تسامح بر جامعه، رفته رفته ملی ترین و جذاب ترین ژانر سینمایی کشورمان رو به نزول و اضمحلال گذاشت؛ ژانری سینمایی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی به مثابه منجی سینما و فرهنگ کشور عمل می کرد و علاوه بر هویت بخشی به هنر آزاد شده از استبداد، فساد و غرب زدگی دوران ستمشاهی، باعث رونق و پیوند سینما با مردم انقلابی کشورمان نیز شد. اما همین سینما مورد بی مهری تازه به دوران رسیده هایی قرار گرفت که مدعی فرهنگ گرایی بودند. با رویکرد دولت و وزارت ارشاد آن زمان به فیلم های ملودرام خانوادگی، دختر- پسری و شبه سیاسی، رفته رفته سینمای دفاع مقدس منزوی شد؛ تا آنجا که کار در این عرصه، نوعی ضعف و عیب برای کارگردانان محسوب می شد. جشنواره های رنگ به رنگی که مظهر ولنگاری اقتصادی و اخلاقی جریان فرهنگی حاکم بودند، دیگر جایگاهی برای خودنمایی و عرض اندام سینمای متعهد قایل نبودند. این شد که حتی در برخی از دوره های جشنواره فجر- به عنوان ویترین رسمی سینمای کشور- فیلم هایی کاملا معارض با نظام و کارگردان هایی که سال ها یا در خارج مقیم بودند یا در داخل به دهن کجی به مردم و انقلاب مشغول بودند برگزیده شدند و مورد تقدیر قرار گرفتند. اما از آن طرف، سینماگران ارزشی و دفاع مقدس، یک به یک یا از کار بی کار شدند، یا مجبور به همرنگ شدن با جماعت شدند و یا رسوای جماعت.

به این ترتیب بود که امثال ملاقلی پور، به عنوان یکی از فرزندان فرهنگی انقلاب اسلامی که در دامان انقلاب پرورش یافته بودند، زیر شلاق سیاست های فرهنگی تساهل و تسامح جو (بخوانید استبداد ابتذال) قرار گرفتند. آنها نه فرصت داشتند که راه گذشته طلایی خود را بروند و نه از آنها برمی آمد که دست در گردن مدیریت فرهنگی وقت، به ویرانی فرهنگ دست بزنند.

چطور در فضایی که برخی کارگردان ها به تولید فیلم های مغرضانه سیاسی فحاش به ارزش های انقلاب و دفاع مقدس افتخار می کردند، می شد با خیال راحت و فراغ بال درباره رشادتـهای بچه های ایران فیلم ساخت؛ آن هم در تنگنای اقتصادی ای که برای این دسته از کارگردانان به وجود آمد و به همین دلیل هم بود که رسول، فیلم هایی چون «کمکم کن» و «نسل سوخته» را ساخت.

البته ملاقلی پور نیز در این شرایط از پای ننشست و سعی کرد فیلم هایی با مضامین دفاع مقدس بسازد. «قارچ سمی» و «مزرعه پدری» نیز در همان سال های غفلت فرهنگی تولید شدند و روی پرده آمدند؛ اما این فیلم ها کجا و فیلم های قبلی رسول کجا؟!

بی مهری همچنان ادامه پیدا کرد، تا آنجا که وی اعلام کرد دیگر فیلم دفاع مقدس نخواهد ساخت.

تغییر شرایط سیاسی و فرهنگی، از سال ۸۴ به بعد، روزنه امیدی را نیز برای تنفس هنر متعهد فراهم کرد. این تغییر وضعیت در کار فیلمسازی ملاقلی پور نیز اثر گذاشت؛ به طوری که علی رغم تصمیمش در دوره دوم خرداد مبنی بر ترک سینمای دفاع مقدس، باز به این عرصه روی آورد و ملودرامی با موضوع جنگ را خلق کرد.

«میم مثل مادر» را می شد آغاز حیات دوباره سینمای ملاقلی پور دانست. ساخت مستندی درباره حرم و ضریح امام حسین(ع) آخرین اثر او بود که ساختش را آغاز کرده بود اما اجل مهلتش نداد. ملاقلی پور کربلایی سینمای ایران بود.

آرش فهیم