ذوب یخ های قطب جنوب عصر یخ یا گلخانه

عكس های ماهواره های ناسا نشان دادند كه چگونه ظرف یك فاصله زمانی پنج هفته ای تكه بزرگی از یخ به حجم ۳۲۵۰ كیلومترمربع تقریباً به بزرگی مالوركا از دیواره یخی لارسن جدا شد

فیلم علمی _ تخیلی «روز پس از فردا» داستانی از وحشت و هراس حقیقی را به تصویر می كشد. زمین و تقریباً هر چیزی كه در آن است، به ناگهان منجمد می شود. شگفت آورتر اینكه رویداد مذكور حاصل پدیده گرم شدگی زمین است. اما آیا واقعاً دوران سردی را در پیش داریم؟

چه كسی دیواره یخی لارسن را می شناسد؟ این كوه عظیم یخی شناور در آب های دریا كه در ارتباط با یخچال های خشكی شبه جزیره قطب جنوب است، زمان درازی تنها برای پژوهشگران قطب جالب بود. لیكن در سی و یكم ژانویه سال ۲۰۰۲ ناگهان این غول یخی نظر تمام جهانیان را به خود جلب كرد.

عكس های ماهواره های ناسا نشان دادند كه چگونه ظرف یك فاصله زمانی پنج هفته ای تكه بزرگی از یخ به حجم ۳۲۵۰ كیلومترمربع تقریباً به بزرگی مالوركا _ از دیواره یخی لارسن جدا شد. كارشناسان حدس می زنند كه آب حاصل از ذوب یخ ها همچون چشمه های كوچك بی شمار به داخل دیواره یخی راه یافته و آنجا یخ زده و بدین ترتیب حجمی اضافه تشكیل شده كه قاعدتاً از تكه یخ غول آسا جدا شده است. این تكه یخ كه به نام «لارسن ب» خوانده شد، ۲۲۰ متر ضخامت و ۷۲۰ میلیارد تن وزن داشت و به هزاران تكه كوچك تقسیم شد.

این نخستین باری نیست كه یخ موجود در قطب جنوب از بین می رود. در ماه های مارس و مه سال ۲۰۰۰ تكه های بزرگی از كمربند یخی جدا شده و از بین رفتند. یك ركورد جهانی تا آن زمان، تكه ای از یخ به بزرگی ده هزار كیلومترمربع جدا و به سمت دریای روس (Ross) رهسپار شد.

در فیلم علمی _ تخیلی رولاند امریش «روز پس از فردا» یك دانشمند پژوهشگر آمریكایی هوا به نام جك هال ماجرایی را درست شبیه آنچه كه بر سر دیواره یخی لارسن آمده پیش بینی می كند كه در سال ۲۰۰۲ رخ می دهد. در این فیلم هالیوود كه به یك شعر حماسی بیشتر شبیه است نیز تكه عظیم یخ جدا می شود. خدمه هال با رویدادی به غایت دهشتناك مواجه شدند. شكافی عظیم (با استفاده از متحرك سازی كامپیوتری) در یخچال مقابل شان دهان باز كرد و تقریباً آنها را بلعید. در اینجا واقعیت و خیال درهم می آمیزند: امریش در فیلمنامه تمام جزئیات تلاش های این انسان ها را به تصویر می كشد.

اما كارگردان با لحن هجوآمیزی می گوید: «باید در نوشتن فیلمنامه تعجیل می كردیم، والا از فیلم سینمایی خبری نبود، تنها چیزی كه باقی می ماند مستندسازی رویدادها بود.» منشأ و علت واقعه ای برای یخ های قطب جنوب رخ داد و پیش زمینه داستان فیلم همانا گرم شدن روزافزون كره زمین است: بدین ترتیب میدان های یخ قطب ها بیش از پیش ذوب می شوند. زمینه ساز چنین دگرگونی در آب و هوا اثر گلخانه ای است با بالاترین سطح گازهای مضر از نقطه نظر آب و هوا مثل دی اكسیدكربن(Co۲) در جو، كره زمین را پوششی از گاز فرا می گیرد، چنین رویدادی نتایج مرگباری را به دنبال دارد.

گرمای بیشتری از خورشید به كره زمین می تابد چرا كه این اشعه گرمایی در فضا منعكس می شود. نتیجه آن كه نوعی شبنم ناشی از گرما ظاهر خواهد شد (قطره آب به كندی تبخیر می شود)، توده های عظیم یخی شروع به آب شدن خواهند كرد و مقادیر فراوانی از آب شیرین سرد به داخل اقیانوس ها سرازیر خواهند شد. امریش كارگردان فیلم از این واقعیت علمی به عنوان نقطه شروع سوگنامه آب و هوایی خویش استفاده می كند. گلوله های شناور حرارت سنج ها در آتلانتیك شمالی دیوانه می شوند و خبر از آن می دهند كه چشمه های آب گرم در اقیانوس واقع در نیمكره شمالی خشك شده اند.

همچنانكه این «حرارت» به نقطه اوج خود می رسد، فاجعه سرما نیز به كمك جلوه های ویژه قطعی و تاثیرگذار به نظر می رسد: رگبارهای تگرگ به درشتی مشت انسان توكیو را درهم می كوبند، بادهای سخت و توفانی لس آنجلس را خالی از سكنه می كنند، یك موج عظیم مد آب های اقیانوس نیویورك را در خود غرق می سازد. آنگاه فاجعه عظیم رخ می دهد: سرتاسر نیمكره شمالی در زیر یخ و برف مدفون می شود. فیلمنامه می گوید كه هوای بسیار سرد منهای ۱۰۱ درجه سانتیگراد از استراتوسفر به سمت زمین می آید و انسان ها در ظرف چند ثانیه جملگی یخ می زنند.

تصاویر امریش تكان دهنده اند ولی باوركردنی به نظر نمی رسند. از یك سو روزانه اخباری راجع به گرم تر شدن تدریجی سیاره مان می شنویم و می خوانیم، از طرف دیگر عصر جدیدی از یخ پیش بینی می شود. كدامیك را بپذیریم؟

یك منبع آگاه احتمالاً می تواند پاسخگوی پرسش های ما پیرامون آب وهوا باشد. «گروه بین دولتی برای تغییر آب و هوا» شامل جمعی از زبده ترین كارشناسان است. مذاكرات پیرامون آب و هوا در چارچوب ملل متحد نیز براساس اعلامیه این گروه صورت می گیرد. بر طبق گزارشات گروه طی فاصله زمانی ۱۹۹۰ تا ۲۱۰۰ درجه حرارت كل كره زمین به طور متوسط بین ۴/۱ تا ۸/۵ درجه سانتیگراد افزایش خواهد یافت (در مجموع در طول قرن بیستم: به علاوه ۶/۰ درجه). تفاوت بین این دو رقم قابل توجه است، چه به سختی می توان آثار حاصل از عوامل گوناگون دخیل در این پدیده را به دقت پیش بینی نمود: عواملی چون افزایش جمعیت یا افزایش گاز (Co۲)در نتیجه استفاده از سوخت های فسیلی، به علاوه تغییرات در آب و هوا بسیار به كندی صورت می گیرد: حتی اگر بشر انتشار گازهای گلخانه ای را به سرعت به صفر برساند.

ده ها سال طول می كشد كه گرم تر شدن كره زمین متوقف شود. درست مثل اتومبیلی كه با سرعت بالایی در حركت است، برای آن كه از سرعتش كاسته شود، لازم است چندین كیلومتر مسافت را طی كند. بسته به اینكه گرم شدن زمین و آب شدن توده های یخ تا چه اندازه شدید باشد سطح آب اقیانوس ها بین ۲۰ تا ۸۶ سانتیمتر افزایش خواهد یافت. بدون اقدامات حفاظتی همچون برپا كردن سدهای مرتفع مساحت وسیعی از سواحل دریاها و اقیانوس ها و زمین های در مجاورت آنها به زیر آب خواهند رفت. بسیاری از جزایر رویایی دریای جنوب برای همیشه محو خواهند شد.

اما همین حالا هم شاهد نتایج حاصل از پدیده قدرتمند گرم تر شدن زمین هستیم: طوفان هایی كه تاكنون نظیرشان اتفاق نیفتاده، باران های سیل آسا و طغیان رودخانه ها، تابستان های گرم و طاقت فرسا با تلفات عظیم در محصولات گیاهی و دامی و آتش سوزی های وسیع جنگل ها، یخچال های آلپ آب و در بسترهای عظیم یخی خلل وارد می شود و ساختمان ها دستخوش تزلزل می شوند. اكوسیستم درهم می ریزد، تمام حیوانات و گیاهان نابود می شوند و فضای زندگی انسان ها به شدت در معرض تهدید قرار می گیرد.

«گروه بین دولتی برای تغییر آب و هوا» در «خلاصه ای برای سیاستگزاران» باز هم نتایج بیشتری را برمی شمارد. سالخوردگان بیشتری به خاطر گرما جان خود را از دست می دهند؛ عوامل مضر و بیماری زا گسترش می یابند (مثلاً پشه های مالاریا راه سرزمین های شمالی تر را در پیش می گیرند)؛ كوه های بیشتری ریزش می كنند، فرسایش زمین ها و سواحل دریاها سرعت می گیرد، حتی جزایر مرجانی نیز در این میان آسیب می بینند و زمانی كه بسترهای یخی دائمی اندك اندك ذوب می شوند، مقادیر عظیمی متان و دی اكسیدكربن آزاد و اثر گلخانه ای بیش از پیش تشدید می شود. اگرچه دانشمندان در مورد این آثار و نتایج اتفاق نظر دارند، ولی افزایش سریع دمای زمین در ده سال اخیر پرسش های زیادی را برای انسان مطرح كرده كه لازم است پاسخ هایی برای آنها پیدا شود. افزایش شدت حرارت خورشید در ۱۰۰ ساله اخیر تنها موجب ۲/۰ درجه افزایش درجه حرارت زمین شده است.

گرم تر شدن زمین یك واقعیت است كه در حدود مشخصی اتفاق خواهد افتاد. اما چگونه می توان از این واقعیت این طور نتیجه گرفت كه دوران یخبندانی در راه است؟ لااقل آن طور كه امریش وانمود می كند. كارگردان و فیلمنامه نویس در فیلم خویش از آنجا شروع می كنند كه یخ های ذوب و رها شده از قطب های كره زمین با جریانات آب گرم اقیانوس ها برخورد پیدا می كنند. چنین فیلمنامه ای را نمی توان پیشاپیش رد یا قبول كرد، چه یك بار حدود ۱۱هزار تا ۱۲هزار سال پیش جریان اقیانوسی گلف استریم كاملاً متوقف شد.

ولفگانگ گسلر

ترجمه : ع.فخریاسری

---