نشست بیست و ششم «یکشنبه های انسان شناسی و فرهنگ»: معنویت در شهر

گروه اخبار

عکس و طراحی پوستر: محسن صف شکن
بیست و ششمین نشست «یکشنبه های انسان شناسی و فرهنگ» با موضوع: «معنویت در شهر» روز یکشنبه 21 اردیبهشت ماه 1393، در زمان و مکان همیشگی (میدان ولیعصر، ابتدای بلوار کشاورز، مرکز مشارکت های فرهنگی هنری شهرداری تهران) از ساعت 4 تا 7 بعداز ظهر برگزار خواهد شد. در این نشست فیلم «سوشیوس» از حسن نقاشی به نمایش در خواهد آمد و سخنرانی آن به وسیله دکتر جبار رحمانی (استادیار پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، مدیر امور آموزشی و پژوهشی و عضو شورای مرکزی انسان شناسی و فرهنگ) درباره «منطق اجتماعی تجلی امر قدسی» و خانم یاسمن فرح زاد (کارشناس ارشد رشته هنر اسلامی از دانشگاه هنر اصفهان) درباره «آیین های خانگی» انجام خواهد گرفت.

انسان شناسی و فرهنگ را در جهان واقعی تجربه کنید

هر یکشنبه ساعت 4 تا 7 بعد از ظهر

محل: تهران، میدان ولیعصر، ابتدای بلوار کشاورز، جنب کوچه برادران مظفر(انتقال خون سابق) و کتاب فروشی شهر فرهنگ، ساختمان مرکز مشارکت های فرهنگی هنری شهرداری تهران

زمان: ساعت 4 تا 7 بعداز ظهر یکشنبه 21 اردیبهشت 1393

برنامه راس ساعت 4 بعد از ظهر شروع می شود، لطفا یک ربع پیش از شروع، در محل حاضر باشد.

ورود برای عموم آزاد است

در ذیل چکیده ای از سخنرانی ها ارائه می شود:

منطق اجتماعی تجلی امر قدسی؛ زنانگی و مواجهه با امر قدسی

جبار رحمانی

یکی از مهمترین چالش های مطالعات انسانشناختی و جامعه شناختی دین، این مساله است که آیا مواجهه با امر قدسی یک کنش (درمعنای وبری آن) هست یا نه؟ پاسخ به این پرسش مستلزم تعریفی از این نوع مواجهه است. مفهوم کنش مستلزم یک رابطه دو طرفه انسانی است که در هر دو طرف، یک کنشگر انسانی باید وجودداشته باشد. تجلی امر قدسی در جهان انسانی مبتنی است بر این کنش میان دو طرف انسانی. بر این اساس انسان تنها وقتی می تواند خالق یک کنش باشد که طرف دیگر (یک امر ماورایی یا یک امر مادی و ...) را به مثابه یک کنشگر در نظر بگیرد. در نتیجه کنش انسان با امر قدسی نیز یک کنش انسانی است چرا که به تعبیر اسپیرو "دین به عنوان یک نهاد مشتمل بر کنش متقابل الگو شده از لحاظ فرهنگی با موجودات فوق بشری مفروض از لحاظ فرهنگی است. در این رویکرد آنچه که اهمیت دارد اینست که تجربه اجتماعی و فرهنگی کنشگران بدانها می گوید که با چه نوع خدایی ممکن است رابطه داشت، چه نوع رابطه ای را ممکن است داشته باشد و چه شکلی از سبک کنش متقابل را می تواند داشته باشد. در نتیجه سنخ شناسی های مذهبی، جنبه هایی از فرهنگ مذهبی هستند که بوسیله گروه های اجتماعی معیت تصاحب گردیده و حفظ شده اند. به عبارت دیگر نوعی توازی بین الگوهای کنش متقابل بین انسانها با کنش متقابل بین انسان و خدایان وجود دارد. بر این اساس گروه بندی های مختلف اجتماعی می تواند الگوهای ضمنی و زبانی مختلفی را برای تعریف امر قدسی، مواجهه با آن و اهداف این مواجهه بوجود بیاورند.

در این نوشتار بطور خاص بر برخی ویژگی های عام زنان به مثابه یک قشر/گروه/طبقه تاکید خواهند شد که الزامات موقعیت عینی و جربی آنها در زندگی در طی تاریخ، پیامدهای مهمی در نوع درک آنها از خدا، نوع رابطه ممکن با خدا و همچنین الگوهای سبک کنش متقابل با خدایان دارد که آنها را متمایز ازمردان می کند.

زنان بواسطه موقعیت جامعه شناختی شان در زندگی (قبل ازهر چیز، قدرت باروری) و سپس توان و تخصص تربیت و فرهنگی کردن نوزادان (که می توان این دو خصیصه مهم را ذیل دغدغه حیات مد نظر قرار داد) و سایر نقش های کلیدی و خاص فرهنگی مانند غذا درست کردن، کشاورزی محدود، آشپزی، دوخت ودوز و ...، زنان درکی خاص از خدایان دارند که آنها را بیش از آنکه به خدایان نهادی نزدیک کند، به خدایان حاجت دهنده تبدیل می کند. زنان همیشه در این مواجهه با خدایان، دغدغه حیات (تولید، تربیت، بقا) را داشت اند، در نتیجه همیشه سبک کنش متقابلشان با خدایان، در راستای برآورده کردن این امور بوده است. مهمترین مکانیسم این نوع کنش با خدایان، نذر و حاجت خواهی و کنش جادویی با امر قدسی است. زنان بیش از آنکه به قدرت عرفانی خدایان محتاج باشند، به قدرت جادویی آنها در حاجت بخشی و رفع ضرورت های حیات محتاج اند. در نتیج موقعیت جامعه شناختی زنان درجامعه سبب شده آنها درکی خاص از خدا، نوع رابطه با آن و سبک های کنش متقابل ممکن با خدا داشته باشند.آنچه که این تحلیل را تکمیل می کند توجه به دو نکته کلیدی است: 1- اینکه دین به مثابه نهاد ، محصولی شهری و مردانه است. 2- دین در صورت بندی عرفانی آن که متضمن عزلت گزینی و ریاضت های طولانی مدت است، نیز امری مردانه است. به همین سبب هم در تاریخ عرفان، زنان صوفی بسیار اندک هستند، مگر آنهایی که همچون مردان زیسته اند و دغدغه حیات و فرزند نداشته اند.

آیین‌های خانگی

یاسمن فرخ زاد

بخش مهمی از آیین‌های یک جامعه آیین‌هایی هستند که به صورت تک جنسیتی اجرا می‌شوند و آیین‌های زنانه بخشی از این آیین‌ها را تشکیل می‌دهند. در این بحث قصد پرداختن به تنوع آیین‌های زنانه در دو فرهنگ شهری و روستایی را داریم. انتخاب عنوان آیین‌های خانگی به واسطه اجرای بخش مهمی از این آیین‌ها در اندرونی منزل است. در واقع این عنوان بیش از آیین‌های روستایی، قابلیت اطلاق به آیین‌های شهری زنانه را دارد.

با توجه به داده‌های موجود به نظر می‌رسد وجود تنوع و گستردگی آیین‌های زنانه در روستا با تفاوت مفهوم دین در دو فرهنگ شهری و روستایی و نزدیک بودن دین روستایی به جادو، و جادو محور بودن بخش عمده آیین‌های زنانه در ارتباط است. در آیین‌های زنانه روستایی چند تفاوت عمده با آیین‌های زنانه شهری به‌چشم می‌خورد. تفاوت اول عدم اجبار و الزام به اجرای خانگی آیین است. در واقع زنان روستایی در بسیاری از آیین‌های جمعی خود مثل آیین زن‌شاهی، گِل‌کارجشن، عروسی قنات و... و حتی آیین‌های فردی مثل هلونه بندان و انواع آیین‌های زیارتی و... به فضایی خارج از منزل خود می‌روند و گاه در مواردی خاص، تمام روستا را تحت قرق خود گرفته و فضایی زنانه به وسعت یک روستا می‌سازند؛ حال آنکه در شهرها اغلب آیین‌های زنانه در خلوت خانه‌ها یا بخش زنانه زیارتگاه‌ها و یا به ندرت، در مساجد زنانه اجرا می‌شوند. زنان شهری برخلاف زنان روستایی تنها در مواقع خاص مثل دهه اول محرم که شرایط آیینی ویژه‌ی آن فضای جامعه را در نوعی تعلیق نظم عرفی قرار می دهد، برای شرکت در آیین از منازل خود خارج شده و در فضای عمومی قرار می گیرند و در این شرایط نیز به‌صورت حاشیه‌ای در مراسم مردانه شرکت می‌کنند.

مورد بعدی به تنوع تیپ آیین‌های زنانه در روستاها و شهرها مربوط است، با نگاهی کلی به آیین‌های روستایی می توان تنوع تیپ آیین‌هایی را که زنان اجرا می‌کنند نسبت به شهرها مشاهده کرد. در روستاها علاوه بر آیین‌های مذهبی مثل آیین‌های زیارتی، پختن غذاهای نذری به صورت انفرادی و جمعی و گاه به ندرت سفره‌های نذری، با تنوع گسترده‌ای از آیین‌هایی مثل آیین‌های کشاورزی و سایر آیین‌های کار، آیین‌های مرتبط با باروری و نوزاد، آیین‌های گذر، آیین‌های شفا، آیین‌های وارونگی قدرت، آیین‌های مرتبط با آب و ... در عین حال گروهی از آیین‌ها نیز همزمان در هر دو گروه قرار می‌گیرند مثل آیین‌های وابسته به زیارتگاه ها مثل دوختن پوش برای قبور، نگه داری از چراغ و نگه داری از آقادارها و... . در مقابل این تنوع، امروزه در شهرها اجرای آیین‌های غیرمذهبی بسیار کمرنگ شده‌اند و بخش عمده آیین‌های زنانه شهری به آیین‌های مذهبی مثل انواع سفره، روضه‌ها و مولودی‌ها، سفرهای زیارتی و نذرهای خوراکی محدود می‌شود. علیرغم این موضوع می‌توان گسترش آیین‌های زنانه شهری را در همین گروه بررسی کرد، به‌طوریکه طی 20 سال اخیر شاهد گسترش و تنوع روزافزون سفره‌های نذری بوده‌ایم و امروزه حدود 45 عنوان سفره شناخته شده توسط زنان شهری در اقصی نقاط ایران برگزار می‌شود. این آیین‌ها عمدتاً در سنت مذهبی اسلام قرار دارند.

مورد دیگری که می‌توان از آن به‌عنوان یکی از تفاوت‌های این دو گروه از آیین‌های زنانه اشاره کرد، تفاوت زمانی اجرای آن است که به واسطه نوع آیین مشخص می شود. منظور از این تفکیک اشاره به تبعیت از دو تقویم شمسی و قمری در آیین‌های روستایی و شهری است. بسیاری از آیین‌های شهری به واسطه ماهیت اسلامی خود به تقویم قمری وابسته هستند و بخش نسبتاً زیادی از آیین‌های زنانه در روستاها و به ویژه آیین‌هایی که بازمانده فرهنگ کشاورزی هستند در فصل بهار اجرا شده و بدین ترتیب به تقویم شمسی وابسته اند.

نکاتی که ذکر شد تنها به داده های موجود تکیه دارد و مشخصاً بسیاری از این آیین‌ها پیش از این در شهرها و روستاها به صورتی مشابه برگزار می شدند ولی با جدایی این دو فرهنگ از یکدیگر بخش زیادی از آیین‌های زنانه در شهرها کمرنگ شده یا در دل همان آیین‌های مذهبی مذکور حل شدند. در واقع زن روستایی به واسطه نیات خود راهکارهای مختلفی دارد و زن شهری، امروزه برای برآورده شدن همان نیات دست به دامن نذورات یا سفره های مختلف می شود. ساختار ذهنی این زنان تفاوت چشمگیری ندارد و می‌توان مهم‌ترین دغدغه هر دو گروه را حیات دانست، هر گروه به واسطه شرایط اجتماع و فرهنگی که در آن زندگی می‌کنند، با تغییر سیمای ظاهری آیین‌های خود به نوعی هماهنگی با شرایط رسیده و در نهایت راهی برای رسیدن به حاجات و نیات خود می‌یابند.

سایر پیوندهای مرتبط:

جبار رحمانی در پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی

http://www.iscs.ac.ir/FreePage.aspx?ItemID=746eef80-67f5-4a1a-a547-2493bf2fb98d&lng=fa

جبار رحمانی در پرتال جامع علوم انسانی

http://www.ensani.ir/fa/3208/profile.aspx

جبار رحمانی در انسان شناسی و فرهنگ

http://anthropology.ir/node/5201

گزارش نشست های پیشین:

گزارش نشست نخست: سکونتگاه های غیر رسمی در ایران (21 مهر 1392)
http://www.anthropology.ir/node/19994

گزارش نشست دوم: کردارشناسی جانوری و شهر (28 مهر 1392)
http://www.anthropology.ir/node/20060

گزارش نشست سوم: نقد نظریه فرهنگ فقر و مطالعه ای بر فقر و همبستگی (5 آبان 1392)
http://anthropology.ir/node/20170

گزارش نشست چهارم: دین، شهر و هویت (12 آبان 1392)
http://www.anthropology.ir/node/20271