آموزش از راه دور مطالعه موردی سایت دانشکده مجازی فرهنگ و معارف اسلامی

فرزانه کیانی

رویکرد تعاملی بودن
انسان موجودی اجتماعی است و حیات او در گرو تعامل با سایر افراد است این تعامل ممکن است  رو در رو و چهره به چهره باشد که ساده ترین شکل تعامل است و یا تعامل از طریق رسانه های جدید ارتباطی که در نتیجه پیشرفت تکنولوژی و به وجود آمدن وسایل نوین ارتباطات، شکل یافته است. در واقع نوع اخیر تعامل به سمت جدا شدن مکان فیزیکی از تعاملات اجتماعی، حرکت می کند. تعامل به منزله شاهرگ حیاتی در فضای مجازی است و در دانشگاه مجازی تعامل در سطح روابط میان پرسنل مختلف، تعامل اساتید با دانشجویان، تعامل کاربران و دانشجویان با مسئولین قسمت های مختلف  بسیار حائز اهمیت می باشد.
   هدف از نگارش این مقاله بررسی ابعاد مختلف تعاملی بودن در سایت دانشکده مجازی فرهنگ و معارف اسلامی می باشد در راستای این هدف رویکرد تعاملی بودن هیتر محور  بررسی خواهد بود و با تأکید بر این رویکرد عملکرد سایت مورد مطالعه ارزیابی می شود. در این مقاله به دنبال پاسخ به این سؤال خواهیم بود که سایت مذکور تا چه میزان در تعامل بین اجزای مختلف و کاربران موفق عمل کرده است در نتیجه نخست به تشریح هر یک از شاخص های تعاملی بودن هیتر (عاملی،1386) می پردازیم و سپس برای مصداق های آن در سایت دانشکده مجازی مورد نظر راه حل هایی ارائه خواهد شد.
کلید واژگان: تعامل، رسانه های نوین ارتباطی، تکنولوژی پیشرفته، مکان فیزیکی، فضای مجازی


 
 مقدمه
   نظام آموزش از راه دور عملی ترین روش جهت غلبه بر مشکلاتی محسوب می گردد که در توسعه منابع انسانی کاردان رخ می نماید. درحال حاضر از آموزش از راه دور تحت عنوان نظام آموزشی جایگزین با هدف جبران کمبود های نظام آموزشی معمول کشور طی یک مرحله خاص از توسعه یاد نمی گردد؛ بلکه از آن تحت عنوان عنصر اساسی نظام آموزشی یاد می گردد. پیشرفت های حاصله در رایانه ها و فناوری های مخابراتی به اجرای هرچه بهتر برنامه های آموزش از راه منجر گردیده است. آموزش مبتنی بر مخابرات ابزار مؤثری در جهت تحت پوشش قرار دادن افرادی است که در مناطق جغرافیایی دور افتاده و صعب العبور سکنی گزیده و به اشکال دیگری نمی توان امکانات آموزشی آنان را تأمین نمود. نظام آموزش از راه دور به دلیل کیفیت انعطاف پذیر، از توانمندی بسیاری در سازگاری با نیازهای متغیر جامعه برخوردار میباشد. به گفتة «کرونین »، «به منظور حفظ موقعیت رقابتی در بازار بین المللی، هر کشوری می باید از نیروی کار بسیار ماهر و انعطاف پذیر برخوردار باشد که این کار به نوبة خود به توانایی آن کشور در تأمین نیازهای آموزشی و پرورشی انعطاف پذیر نیازمند است» به عقیده وی نظام متعارف آموزشی، فاقد نرمش پذیری و حساسیت لازم است و این درحالی است که نظام آموزش از راه دور از توانایی بسیاری در این جهت برخوردار می باشد.(به نقل از دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی،1386)
    آموزش از راه دور گامی است در جهت رعایت عدالت میان افراد مختلف در موقعیت های مختلف جغرافیایی و افراد، در هر سطحی از موقعیت اجتماعی با هر مدرکی و در هر موقعیت جغرافیایی، می توانند در دوره آموزشی خاص مورد نظر خود شرکت کنند و از امکانات آموزشی که ممکن است از لحاظ فیزیکی نتوانند به آن دسترسی داشته باشند، از راه دور استفاده کنند. این همان خصلت انعطاف پذیر بودن نظام آموزش از راه دور است که همچون مایعات، شکل و قالب همان ظرفی را که در آن ریخته می شود به خود می گیرد و خود را متناسب با ظرفیت ها و قابلیت های موجود در جامعه وفق می دهد. این نوع نظام آموزشی جدید مبتنی بر آموزش از راه دور در هر جامعه ای یک ضرورت انکار ناپذیر می باشد. از طرفی در هر نوع ارتباط از راه دور، تعامل و دوسویه عمل کردن یکی از ارکان اساسی آن ارتباط به شمار می رود لذا هنگامی که فردی در مکانی در حال برقراری ارتباط با شخصی در مکانی دیگر است به طوری که هیچ گونه زمینه شناختی نسبت به او ندارد، این تعامل و ارتباط دو سویه است که سبب می گردد ارتباط با موفقیت صورت پذیرد و طرفین به راحتی بدون نیاز به حضور فیزیکی، با یکدیگر به تبادل اطلاعات بپردازند.
تاریخچه آموزش از راه دور در جهان
   تاریخ تفکر آموزش از راه ‌دور را باید در اواسط قرن بیستم جستجو کرد. ایده آموزش غیرحضوری که پیشینه تاریخی آموزش اینترنتی یا دانشگاه مجازی قلمداد می ‌شود، به طرح دانشگاه آزاد که از سوی کشور انگلیس مطرح گردید، مربوط می‌شود. براساس این طرح، متقاضیان با استفاده از برنامه‌های تلویزیونی، آموزش‌های علمی لازم را می‌گذراندند و سپس مدرک دریافت می‌کردند. همچنین با ابداع مفهوم "کلینیک آزاد" در ایالات متحده آمریکا (در دهه 1960) و با راه‌اندازی کارگاه مشورتی و کرسی‌های آموزشی در داخل این کشور، گام عملی بزرگتری در این زمینه برداشته شد. برای اولین بار، ارائه واحدهای درسی به صورت آنلاین در اوایل دهه 1980 توسط یکی از بنیانگذاران دانشگاه مجازی در ایالات متحده آمریکا ابداع گردید. در سال 1988 برای اولین بار یک برنامه نرم‌افزاری قدرتمند که بیانگر تحول انقلابی در سیستم الکترونیکی بود، تحت عنوان "استاد دیجیتالی" که یکی از موارد استفاده اولیه از کامپیوتر تلفنی در امور آموزشی را پیشنهاد می‌کرد، در آمریکا مورد استفاده قرار گرفت. از آن زمان تاکنون، دانشگاه مجازی تحولات زیادی را پشت‌سر گذاشته است؛ از جمله در سال 1995 مراکز علمی ـ آموزشی آمریکا با ایجاد تغییراتی در این سیستم و تقویت آن، به امکان گسترش شیوه آموزش الکترونیکی به سراسر دنیا دست یافته‌اند. اگرچه در ابتدای کار، افکار عمومی، کمپ ‌ها و وب ‌سایت‌های جهانی، از جمله سایت ‌های مربوط به آموزش مجازی را هوس زود گذر تلقی می‌کردند، اما امروزه شاهد ایجاد صد ها سایت آموزشی با قابلیت ارائه بیش از پانصد عنوان درسی کم هزینه بر روی اینترنت جهانی هستیم که موضوعات بسیار گسترده و متفاوت علمی را تحت پوشش خود قرار داده‌اند. طبق یک برآورد آماری، بیش از یک میلیارد نفر در سراسر دنیا به اینترنت دسترسی داشته و به آن ملحق شده‌اند و یک میلیون نفر از آنها به سیستم آموزشی الکترونیکی دانشگاه ‌های معتبر دنیا پیوسته و از این طریق به ادامه تحصیل پرداخته‌اند. بنابراین می‌توان ادعا کرد که در سطح بین‌المللی و با استفاده از تکنولوژی مدرن ارتباطات، یک مجمع جهانی یادگیری ایجاد شده است که نه تنها مراکز مختلف علمی، بلکه استادان و حتی دانشجویان رشته ‌های مختلف علمی را با یکدیگر آشنا می‌کند و توان علمی ـ آموزشی آنان را بدون محدودیت زمانی و مکانی مورد استفاده مشترک قرار می‌دهد. بی‌تردید، در  آینده نزدیک، آموزش غیرحضوری بیشترین فضا را در اینترنت اشغال خواهد کرد (فتوره چی،1383).
 
تاریخچه آموزش از راه دور در ایران                           
    گسترش آموزشهای مجازی در فضای آموزش عالی، از تأسیس دانشکده مهندسی فناوری اطلاعات دانشگاه امیر کبیر آغاز شد. در این دانشکده که فعالیت مجازی دارد، برخی از دوره های فنی و مهندسی مرتبط با فناوری اطلاعات و ارتباطات به صورت از راه دور تدریس می شود. موفقیت های این دانشکده و برنامه های کلان دولت در جهت فراگیرتر کردن سطح آموزش عالی در استان های مختلف و ارائه  امکانات بیش تر و  بهتر به مراکز آموزش عالی استان ها و مراکز محروم، رویکرد توسعه و راه اندازی سیستم های آموزش الکترونیکی را در دانشگاه های کشور گسترش داد. ماحصل برنامه های تقویت آموزش از راه دور در مراکز آموزش عالی کشور که با کمک طرح تکفا دوره های مختلف کارشناسی و کارشناسی ارشد به صورت از راه دور در چند دانشگاه مشهور و معتبر ایجاد گردید (به نقل از خبرنامه داخلی دانشگاه علامه بحرالعلوم،1386).
تعریف آموزش الکترونیکی
    آموزش از طریق کامپیوتر موضوع جدیدی نیست و عمر این آموزش به 30 سال قبل می رسد (دالوند، 1386).  آموزش از راه دور در لغت به مجموع فعالیت ‌های آموزشی اطلاق می‌گردد که با استفاده از ابزارهای الکترونیک اعم از صوتی، تصویری، رایانه‌ای شبکه‌ای، مجازی صورت می‌گیرد. و در مفهوم به معنی یادگیری فعال و هوشمندی است که ضمن تحول در فرآیند یاد دهی و یادگیری و مدیریت دانایی، در گسترش، تعمیق و پایدار نمودن فرهنگی ICT نقش اساسی و محوری خواهد داشت (فتوره چی، 1383). آموزش الکترونیکی نوع خاصی از آموزش از راه دور است که در آن با استفاده از تکنولوژی ‌های مبتنی بر وب و با استفاده از  بسترهای انتقال مانند اینترنت یا اینترانت، با استفاده از ابزارهایی مانند مالتی مدیا، انیمیشن و شبیه ‌سازها در یک محیط تعاملی مجازی به ارایه آموزش یا بازآموزی می پردازند (به نقل از سایت تحلیل وضعیت فناوری اطلاعات در ایران).  
به طور کلی آموزش از راه دور به معنی آموزش از طریق تکنولوژی های نوین ارتباطی است روشی است که در آن شیوه های سنتی آموزش مانند یادگیری از طریق تعامل رو در رو و چهره به چهره جای خود را به ارتباط از راه دور داد. فرد به جای نشستن در کلاس های فیزیکی، پیمودن مسافت های طولانی از محل زندگی خود به محل برگزاری کلاس ها و ماندن در ترافیک های سنگین، در همان محل کار یا زندگی خود می تواند از امکانات آموزشی موجود در مکانی دیگر بهره مند گردد.
تعریف تعاملی بودن
   نگاه سنتی به متن و به عبارتی یک سویه فرض کردن متن مهم ترین علت غیر تعاملی شدن "فضای وبی" است. مهم ترین اتفاقی که در یک "فضای وبی" انتظار می رود تعاملی بودن آن و تعامل آن به عنوان یک "موجود زنده" است. وب موجود زنده ایست که در صورت فقدان تعامل با کاربر، خیلی سریع دچار مرگ می شود. لذا بررسی دو جانبه بودن امکان ارتباط بین نویسنده مطالب و کاربر از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. این تعامل فقط در سطح پاسخگویی سایت ارزیابی نمی شود بلکه مرتبط بودن سایت با خواسته و علاقه کاربران و در سطحی دیگر فرهنگی بودن تولیدات سایت نقش مهمی در ایجاد "ساختار تعاملی" سایت دارد. سایت ها باید ادامه زندگی یک جامعه تلقی شوند. این حس بودن در فضا و یا حس "عضویت در فضا" باید به گونه ای باشد که در درجه اول در سایت های ایران، فرد خود را در "فضای ایرانی" حس کند. در درجه بعدی انعکاس عناصر معماری و زیبایی شناسانه و فضای واقعی باید نوعی بودن در "فضای واحد" را منتقل کند (عاملی،1385: 19).                                                                  
  با توجه به آنچه از تعاملی بودن ذکر شد می توان چنین گفت که تعامل در فضای مجازی در نتیجه تغییر نوع نگاه به متن و تجدید نظر در تعریف یکسویه بودن ارتباط میان متن و کاربر می باشد. تعامل در فضای مجازی به معنی به حساب آوردن کاربر و احترام گذاشتن به نظرات او تلقی می شود. در واقع تعامل در فضای مجازی از زمانی معنا پیدا کرد که بحث مخاطب فعال روی کار آمد. مخاطبی که گیرنده و تأثیر پذیرنده صرف نیست بلکه می تواند در متن تغییر ایجاد کند و بر نوع عملکرد آن تأثیر بگذارد. در واقع حیات فضای مجازی در گرو همین تأثیر و تأثر متقابل میان متن و کاربر است.
                                                                                                                                                            


تفاوت آموزش سنتی و مدرن
   آموزش مجازی از برخی جهات با آموزش سنتی تفاوت دارد که البته بیشتر دال بر برتری این شیوه نوین آموزشی است. به نظر می رسد مهم ترین تفاوتی که آموزش از راه دور با آموزش سنتی دارد در عدم محدودیت زمان و مکان  باشد. به این معنی که افراد در هر موقعیت جغرافیایی و در هر بازه زمانی دلخواه، می توانند به محتوای آموزشی مورد نظر خود دسترسی داشته باشند؛ این مزیت دوره های آموزش از راه دور به خصوص برای افرادی که به دلیل پر مشغله بودن نمی توانند دقیقاً در زمان مشخصی خود را به محل برگزاری کلاس ها برسانند، بسیار مفید است. از طرفی ممکن است برخی افراد به دلیل ناتوانایی های جسمی نتوانند در کلاس های آموزشی سنتی حاضر شوند به همین دلیل آموزش از راه دور برای این دسته از افراد شیوه ای مفید و کارآمد محسوب می شود. به علاوه گروهی از افراد که به دلیل مشکلات مالی و پرهزینه بودن آموزش سنتی نمی توانند در دوره آموزشی دلخواه خود شرکت نمایند قادر خواهند بود از طریق استفاده از کلاس های آموزش از راه دور بر این مشکل فائق آیند. تفاوت عمده دیگری که آموزش الکترونیک با شیوه های آموزش سنتی دارد به "محوریت نقش کاربر و یاد گیرنده" در آموزش از راه دور، مربوط می شود. روش های سنتی آموزش، متن محور است و استاد نقش تعیین کننده ای در محتوای مطالب آموزشی دارد در حالی که در آموزش از راه دور نقش محوری را یاد گیرنده ایفا می کند بنابراین یاد گیرنده بر دانش خود متکی است در واقع آموزش از راه دور تجلی گاه مفهوم حقیقی دانشجو است، یعنی فردی که گیرنده صرف دانش نیست بلکه جوینده دانش می باشد.
در ادامه به برخی تفاوت های آموزش سنتی و آموزش از راه دور اشاره خواهیم کرد.
فرآیند آموزش
رویکرد سنتی: یک روش و محتوی آموزشی برای همه
رویکرد مدرن: روش و محتوی آموزشی سفارشی شده برای هر آموزش
زمان آموزش
رویکرد سنتی : یک بازه زمانی برای همه
رویکرد مدرن : بازه زمانی که توسط آموزش گیرنده تعیین می شود
محل آموزشی
رویکرد سنتی : یک مکان خاص برای همه
رویکرد مدرن : هر مکانی که آموزش گیرنده بتواند به مطالب آموزشی دسترسی پیدا کند. (اصغر زاده، 1386)
سایر تفاوت های آموزش مجازی و آموزش سنتی
   در آموزش سنتی نگرش عمده به آموزش ‌ها و مهارت ‌های فردی است در حالی که در آموزش الکترونیکی نگرش بر توسعه مهارت‌های اجتماعی افراد است. آموزش سنتی روحیه رقابت را در دانش‌آموزان ایجاد می‌کند و گاه این روحیه تبدیل به روحیه حسادت می‌شود که پیامد های اجتماعی خاص خود را دارد. در حالی که در آموزش الکترونیکی با توجه به بستر و محیط تعامل می‌توان به ‌سادگی روحیه مشارکت و کار گروهی را در دانش‌آموزان ایجاد کرد. این به‌خاطر وجود یک منبع عظیم پژوهشی (اینترنت) است که به ‌سادگی در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌گیرد و امکان انجام هر گونه کار پژوهشی به ‌صورت گروهی را برای آن‌ ها فراهم  می‌کند. به علت دسترسی به اینترنت محتوای درسی نیز دارای انعطاف زیادی است، معلمان می‌توانند به‌ راحتی با استفاده از این منبع مطالب درسی خود را بروز کنند، در حالی که در آموزش سنتی منابع محدود و در حد چند کتاب است که تجدید و بازنگری در محتوای آن ‌ها شاید سال ‌ها طول بکشد. نکته دیگر در آموزش الکترونیکی استفاده از ابزار های مولتی ‌مدیا و شبیه ساز ها در فرآیند آموزش است که به دانش‌آموز اجازه می‌دهد تا واقعیتی مجازی از آنچه را که قرار است بیاموزد لمس کند، حال آنکه ما در آموزش سنتی فقط با چند صفحه عکس یا متن و یا در نهایت طی یک یا دو جلسه آزمایشگاهی می‌توانیم به آموزش بپردازیم. با توجه به نوع فناوری که استفاده می‌شود نوع نگرش به کلاس و معلم نیز به‌ عنوان ستون ‌های اصلی آموزش تغییر خواهد کرد. اگر در گذشته کلاس ‌های درسی به‌ صورت یک سخنرانی توسط معلم یا در بهترین حالت  به‌ صورت سؤال و جواب برگزار می‌شد، اکنون کلاس درس مجازی محیطی کاملاً تعاملی میان دانش ‌آموزان  است که معلم در این محیط تبدیل به یک ناظر و تولید کننده توفان ذهنی در مغز مخاطبان خود شده است و دیگر مدرس یک مطلب خاص نیست بلکه راهنمای خود آموزی دانش‌ آموزان است. در کلاس درس سنتی اگر ما از لحاظ مکان، زمان و هزینه محدودیت برگزاری داشتیم در کلاس مجازی چنین محدودیتی نداریم. دفعات برگزاری کلاس برای یک یا چند نفر نه هزینه ‌بر است نه مکان اختصاصی لازم خواهد داشت و نه زمان ویژه‌ای را می‌طلبد یعنی دانش‌آموز تا زمانی که مطلب را متوجه شد می‌تواند مطالب آن جلسه آموزشی را تکرار و مرور کند. (به نقل از سایت تحلیل وضعیت فناوری اطلاعات در ایران)
 مزیت های آموزش الکترونیک
   همان طور که در بخش تفاوت های آموزش سنتی و آموزش از راه دور ذکر شد، شیوه نوین آموزشی مزیت ها و معایب خاص خود را دارد. یکی از مقوله های مهم در زندگی، مسئله زمان است و از طرفی در آموزش مجازی، افراد می توانند بدون پیمودن مسیری طولانی برای شرکت در کلاس ها و هدر دادن وقت، در هر برحه از زمان در دوره های مجازی مورد علاقه خود شرکت کنند به عبارتی دیگر در آموزش مجازی افسار  زمان در اختیار یاد گیرنده است و این خصیصه در آموزش از راه دور باعث صرفه جویی در زمان می شود. مقوله دیگر در آموزش مدرن، مکان است در آموزش از راه دور، مفهوم سنتی مکان کمرنگ می شود و برای آموزش نیاز به حضور فیزیکی افراد و تعامل رو در روی آن ها نخواهد بود؛ بنابراین هر شخصی در هر موقعیت مکانی می تواند در دوره آموزشی دلخواه شرکت کند.  به طور کلی می توان گفت در آموزش از راه دور، یاد گیرنده از قید و بند زمان و مکان رهایی می یابد. آموزش مجازی معایبی نیز دارد با توجه به اینکه آموزش از راه دور از طریق متصل شدن به شبکه اینترنت میسر می شود و سرعت اینترنت در ایران پایین است لذا یکی از مشکلات آموزش مجازی در ایران ناشی از همین سرعت کم اینترنت می باشد. علاوه بر این، عدم آشنایی همه افراد با تکنولوژی های نوین ارتباطی و علم کامپیوتر، یکی دیگر از مشکلات موجود بر سر راه آموزش از راه دور می باشد.  
در زیر برخی از مزایای آموزش از راه دور را بر می شمریم.
1. نیازی به صرف وقت و حضور در کلاس نیست.
2. برخورداری از یک روش مطالعه انعطاف پذیر که مطابق نیاز دانشجو است.
3. سرعت مطالعه در اختیار دانشجو است.
4. مانند کلاس های درسی برنامه آموزشی، راهنمایی درس ، دروس مرجع و ... وجود دارد.
5. بهره مندی از مزایای کار گروهی به صورت آنلاین در مطالعه.
6. کنجکاوی و ابتکار بیشتر و دسترسی به تکنولوژی های جدید.
7. استفاده از اطلاعات به روز.
8. ارزیابی به صورت آنلاین است.
9. امکان نشان دادن مدرک خود به دیگران از طریق اینترنت.
10. امکان فراگیری بیش از یک درس یا رشته.
11. آموزش الکترونیک را با استفاده از هر فراهم کننده خدمات اینترنتی و بدون محدودیت می توان به کار برد. اما ارائه دهنده دروس می تواند از یک اینترانت برای این کار استفاده کند که در این صورت محدوده آموزش محلی خواهد بود.
12. می توان از هر مرورگری برای آموزش الکترونیک استفاده کرد به شرط اینکه برنامه های سایت با پلاگ این های مرورگر مطابقت نماید. مثلا حمایت مرورگر از کد های جاوا.
13. در هر زمان میتوان یاد گرفت.
14. در هر مکانی امکان یادگیری وجود دارد.
15. هزینه های یادگیری کاهش می یابد.
16. دانش و اطلاعات را عموم مردم می توانند بدست آورند.
17. نتیجه آموزش و یادگیری افراد، سریعتر مشخص می شود.
18. با استفاده از امکانات مالتی مدیا مطالب بیشتر در ذهن می ماند.
19. تبعیض و پارتی بازی کمتر اتفاق می افتد. (اصغر زاده، 1386)
معایب آموزش الکترونیکی
1-          عدم برابری در دسترسی با تکنولوژی ‌های مورد نیاز (اینترنت، کامپیوتر، تلفن و...)
2-          عدم برابری دانش‌آموزان از لحاظ سواد و دانش استفاده از کامپیوتر
3-          کنترل کمتر معلمان بر دانش‌آموزان یا دانشجویان.
4-          پهنای باند محدود و سرعت پایین دسترسی به اینترنت باعث کاهش کارایی این شیوه می‌شود.
5-           تجربه کم در ارایه دروس به روش آموزش الکترونیکی
6-          عدم تکامل استاندارد های آموزش الکترونیکی به سبب نو بودن آن ‌ها
7-           حذف ارتباطات اجتماعی دانش‌آموزان یا دانشجویان
8-          واکنش و مقاومت مدیران و سازمان ‌ها و شرکت ‌ها در برابر این شیوه آموزشی
9-           عدم امنیت اخلاقی در اینترنت
   با توجه موارد ذکر شده بالا کاملا مشخص است که بسیاری از آن ‌ها با مرور زمان حل خواهد شد. به‌عنوان مثال در آینده با توسعه فناوری ‌های مخابراتی پهنای باند بیشتر و سرعت دسترسی به اینترنت بسیار افزایش خواهد یافت یا با گذشت زمان استاندارد های آموزش الکترونیکی تکامل خواهد یافت و جامعیت بیشتری به خود خواهد گرفت. ولی با همه این موارد قابل حل بحث کاهش ارتباطات اجتماعی میان دانش‌آموزان و همچنین ارتباط بین معلم و دانش‌آموز یا دانشجو می‌تواند به مرور زمان در نقش‌گیری شخصیت دانش‌آموز یا دانشجو تأثیر منفی بگذارد یا استفاده از اینترنت می‌تواند به‌عنوان یک جریان باز اطلاعات در دانش‌آموز (دانشجو) و رشد شخصیتی او ارتباط منفی بگذارد. در دنیایی که ادعا می‌شود دانش بشر هر شش ماه یک بار دو برابر می‌شود و هر چهار سال یک بار این دانش کاملاً به روز شده است، باید نگرشی نو به مقوله آموزش صورت گیرد. استفاده از بسترهای سریع ارتباطی مانند اینترنت یا دستگاه ‌های همراه (موبایل) می‌تواند تحولی در آموزش ایجاد کند که آموزش سریع، ارزان و به روز را برای همگان فراهم کند. (به نقل از سایت تحلیل وضعیت فناوری اطلاعات در ایران)
   همان طور که پیشتر گفته شد در این مقاله با استفاده از شاخص های تعاملی بودن از دیدگاه هیتر، تعاملی بودن در سایت دانشکده مجازی فرهنگ و معارف اسلامی را  به عنوان یکی از مهم ترین خصیصه های سازه های مجازی مورد بررسی قرار می دهیم ابتدا به نقل از سایت دانشکده مذکور به معرفی اجمالی این دانشکده می پردازیم.
 دانشکده مجازی فرهنگ و معارف اسلامی در یک نگاه
   سازمان حوزه ها و مدارس علمیه خارج از کشور به مثابه گسترده ترین نهاد برون مرزیی در عرصه گسترش معارف اسلامی با هدف بهره گیریی از فن آوریی هایی پییشرفته آموزشیی جهان، بر آن شده است تا با راه اندازی دانشکده های مجازی با زبان و رشته های متفاوت به فراخور مخاطبان جهانی خود، در عرصه بین الملل حضوری دیگر را تجربه کند. رویکردی که بی تردید فرایند آموزش های سنتی در حوزه علوم اسلامی را با یک نوع دگرگونی بنیادی مواجه خواهد ساخت.
   نخستین گام برای تحقق این مهم تشکیل مرکزی تحت عنوان مرکز آموزش های غیر حضوری در سازمان بود که پیشتر با نام مرکز اسلامی راه دور شناخته می شد. از جمله اهداف این مرکز بررسی و راه اندازی دانشکده ها و رشته های مجازی، راه اندازی کتابخانه دیجیتال و همچنین راه اندازی انواع دیگر آموزش از راه دور مانند آموزش مکاتبه ای در کنار آموزش مجازی تحت وب می باشد.
   در راستای این اهداف اولین دانشکده مجازی مرکز با عنوان دانشکده مجازی معارف اسلامی شکل گرفت و پس از تشکیل شورای علمی و سیاست گذاری اولین رشته این دانشکده به عنوان رشته اخلاق در مقطع کارشناسی ارشد تعیین گردید. در حال حاضر این دانشکده با همکاری دانشگاه پیام نور به برگزاری دوره رسمی اقدام کرده و مدرک مورد تأیید وزارت علوم تحقیقات و فنآوری به دانش آموختگان خود ارائه می کند.
   این دانشکده بر مبنای اصول و ارزش های اسلامی و با بهره مندی از ره آوردهای حوزه علمیه و دانشگاه و در راستای گسترش آموزه های اصیل اسلامی، بر آن است که مبانی اخلاقی و اسلامی را به زبانهای فارسی، عربی، انگلیسی و به شکلی آکادمیک در قالب آموزش مجازی استاندارد ارایه کند.
 اهداف و سیاست ها
1-          آموزش آکادمیک فرهنگ و معارف اسلامی، به ویژه اخلاق و معنویت به علاقه مندان، به خصوص مسلمانان خارج از کشور؛
2-          برقراری ارتباط با مؤسسات علمی و فرهنگی داخل و خارج از کشور با هدف معرفی و نشر اندیشه اسلامی و نیز آشنایی با تحولات و تفکرات نوین اندیشمندان؛
3-          اصلاح و ارتقاء مستمر و توسعه برنامه ها و محتوای آموزشی، پژوهش محور کردن آموزشها، کارآمد کردن برنامه ها و دروس و تاسیس دوره های آموزشی جدید؛
4-          تقویت پژوهش و رشد فزاینده علمی از راههایی مانند تقویت نشاط، انگیزه، خلاقیت و آزاد اندیشی علمی، دانش پژوهی، ترویج روحیه نقادی، انتقاد پذیری و رسیدن به تفاهم، ایجاد بنیه لازم برای کسب مدارج علمی بالاتر و تسهیل دستیابی به منابع علمی و اطلاعات.
5-          استفاده از فن آوریهای جدید برای بالا بردن سرعت، دقت و کارآمدی آموزش و پژوهش و تسهیل ارتباطات علمی، باتوجه به مقتضیات و نیازها؛
فرایند راه اندازی
1) تهیه طرح راه اندازی دانشکده مجازی
   نخستین گام برای راه اندازی یک مرکز آموزشی ارایه طرح کلان و کلی آن است. به همین دلیل گام نخست برای این مرکز تهیه طرح راه اندازی دانشکده مجازی بود. این طرح با استفاده از تخصص و تجربه اساتید و کارشناسان تهیه شده و در بهمن ماه سال 80 به تصویب سازمان رسیده است.
2) تشکیل شورای سیاستگذاری
   به منظور تهیه و تبیین سیاست های کلان و خط و مشی های اصولی مرکز در گام دوم شورای سیاستگذاری مرکز، شکل گرفت. این شورا موفق شده است ضمن تعیین مقاطع رشته های تحصیلی، بیانیه اهداف و مأموریت این مرکز را نیز تهیه کند.
3) تهیه بیانیه مأموریت
   مأموریت یا رسالت آرمان و ایده آلی است که دلیل وجود یک سازمان به شمار آمده و مقصود بنیادین یک سازمان را تعریف می کند. با تشکیل شورای سیاستگذاری در مرکز آموزش های غیرحضوری یکی از نیازمندیهایی که به سامان رسید، تهیه بیانیه ماموریت برای مرکز بود. بر اساس این بیانیه، مأموریت مرکز آموزش های غیرحضوری باز تولید فرآورده ها و پیامدهای دینی متناسب با نیازها و انتظارات موجود در جامعه معاصر و عرضه آن به مسلمانان جهانی است.
4) راه اندازی پایگاه های مرکز
   با توجه به ضرورت اطلاع رسانی راه اندازی پایگاه اطلاع رسانی مرکز آموزش های غیرحضوری با هدف ایجاد ارتباط با مخاطبان و زمینه سازی تأسیس دانشکده مجازی راه اندازی شد، این پایگاه با آدرس www.icde.net قابل مشاهده است. علاوه بر پایگاه یادشده، پایگاه اصلی دانشکده مجازی با آدرس www.vuict.com راه اندازی شده است که دانشجویان از طریق این پایگاه ضمن ثبت نام تحصیلات خود را نیز پی خواهند گرفت.
5) تأسیس کتابخانه دیجیتال
   با توجه به نیاز و ضرورت کتابخانه برای یک فرایند آموزشی، مرکز تلاش نمود تا با تأسیس کتابخانه الکترونیکی این نیاز را مرتفع سازد. کتابخانه دیجیتال مرکز با قابلیت های پژوهشی و آموزشی منحصر به فرد می تواند کمک شایانی به همه علاقه مندان علوم اسلامی باشد.
6) بررسی و مطالعه نرم افزارهای لازم
   فرآیند آموزش مجازی بر نرم افزارهای خاص خود مبتنی است. به همین دلیل این مرکز به موازات کار آماده سازی متن و محتوا به مطالعه و بررسی نرم افزارها مورد نیاز از جمله نرم افزار LMS و نرم افزار درس ساز اقدام کرده است و در این راستا با شرکت های مختلفی از آن جمله شرکت object  ، انگاره نگار ، بانی ساز و مرکز رشد فنآوری IT دانشگاه صنعتی شریف به مشاوره پرداخته و نرم افزارهای این مؤسسه ها را مورد مطالعه قرار داده است و در نهایت و پس از کارشناسی های فراوان و با تهیه لیست نیازمندی ها، پرتال آموزشی این مرکز توسط مرکز رشد فناوری IT شریف تهیه گردید.
7) تعیین رشته
   بر اساس مشاوره های فراوان با صاحب نظران داخل و خارج از کشور و جمع بندی این مشاوره ها مرکز آموزش های غیرحضوری مکلف شد نخستین رشته آموزشی خود را «اخلاق» و در مقطع کارشناسی ارشد و به زبان فارسی راه اندازی کند. این رشته با توجه به گرایش عمده ی انسان امروز به معنویت و اخلاق برگزیده شده است و در قالب این رشته می توان پیام اسلام را در زمینه ی این موضوع به انسان امروزی ارایه کرد.
8) تهیه عناوین واحدهای درسی و سر فصلهای آموزشی
   در گام بعد با تشکیل یک شورای علمی، این مرکز موفق شده است عناوین واحدهای آموزشی و پس از آن سر فصل های خود را تهیه و به تصویب برساند. عناوین واحدها و سر فصل ها به صورت پیوست در پایان نوشتار آمده است.
9) تهیه طرحنامه های آموزشی
   با تعیین عناوین  واحدهای آموزشی و پس از آن سرفصلهای دروس در گام بعد با استفاده از اساتید و صاحب نظران این مرکز موفق شده است طرح نامه محتوایی پاره ای از دروس را فراهم آورد. این طرح نامه ها اساس کار اساتید در تدریس و پس از آن مبنای تألیف و تدوین متون آموزشی قرار گرفت.
10) تهیه نظامنامه تولید محتوا
   در گام بعد این مرکز بررسی شیوه های مختلف آموزش الکترونیکی و گزینش یکی از این شیوه ها بر اساس کارشناسی های صورت گرفته، اقدام به تهیه نظامنامه آموزش خود کرده است. در این نظامنامه به چگونگی قالب ریزی محتوای آموزشی استاندارد سازی محتوا، بخش های تشکیل دهنده آن و نیز عناصر اصلی درس ها پرداخته شده است. در نهایت باجمع بندی مطالب گفته شده در این نظامنامه، نظام تولید محتوای آموزشی این مرکز آماده شده است .
11) تولید محتوای آموزشی
   بی گمان مهمترین وحسا س ترین بخش از فرایند تاسیس دانشکده های مجازی بخش تولید محتوای آموزشی است، این مرکز نیز به فراخور مخاطبان خود و سطح آنان و شکل آموزشی گزینش شده، تولید محتوای آموزشی را در دستور کار خود قرار داده است .
   چرخه تولید محتوای الکترونیکی در سه مرحله تولید، بازتولید و پردازش فنی انجام می گیرد. نهایی شدن درس به معنای تکمیل مراحل تولید، بازتولید و پردازش فنی می باشد. عناصر مراحل سه گانه به اختصار به شرح ذیل می باشد:
•               تهیه محتوای اولیه آموزشی توسط یکی از اساتید؛
•               ارزیابی اولیه محتوا توسط حداقل دو تن از اساتید ارزیاب؛
•               تبدیل محتوای اولیه به SCO توسط آموزش یار؛
•               تأیید SCO ها توسط استاد؛
•               فیلم برداری از دروس ارائه شده توسط استاد؛
•               ویراستاری SCO ها.
•               آماده سازی تصاویر، نمودارها و جداول مورد نیاز؛
•               تهییه واژه نامه برای واژگان نیازمند به توضیح؛
•                فرمت زنی SCO ها؛
•               پردازش فنی تصاویر گرافیکی؛
•               آماده سازی انیمیشن های مورد نیاز؛
•               آماده سازی فیلم و صوت با فرمت مناسب (فشرده سازی، برش و ... )؛
•               تبدیل متون به فرمت تحت وب و نوشتن اسکریپت های مورد نیاز؛
•               آماده سازی فنی آزمون ها؛
•               ایجاد درس در LMS و بارگزاری محتوای آموزشی در پرتال.
(به نقل از سایت دانشکده مجازی فرهنگ و معارف اسلامی)
شاخص های تعاملی بودن هیتر
   همان طور که پیشتر گفته شد در این مقاله از رویکرد تعاملی بودن در فضای مجازی استفاده می کنم. عاملی (1386) برای تعاملی بودن رسانه های جدید از جمله فضای وب، معیارهای هیتر [2] را پیشنهاد می کند که به شاخص های شش گانه تعاملی بودن هیتر معروف است. در ادامه به توضیح ابعاد تعامل از دیدگاه هیتر- که همه رسانه های جدید را در بر گرفته است- اشاره خواهم کرد.
1-          تنوع انتخاب ایجاد کند.
   در این سایت گزینه های متعددی از جمله اخبار دانشکده، اخبار عمومی،  یادداشت های روزانه ی اساتید و دانشجویان، اطلاعیه ها، فراخوان ها، نمونه سؤالات دروس مختلف وجود دارد و طیف گسترده و متنوعی از اخبار را برای کار بران به وجود می آورد.   

2-          فضای پاسخگویی برای کاربر ایجاد کند.
   در اکثر صفحات سایت، امکان برقراری ارتباط زنده با استادیاران و مسئولین قسمت های مختلف سایت برای کاربران وجود دارد اما هیچ کدام از آن ها آنلاین نیستند و امکان ارتباط برقرار کردن از طریق چت با آن ها امکان پذیر نمی باشد.
به سایت مذکور ایمیل و فاکس ارسال شد که بلا فاصله پاسخ مورد نظر دریافت شد.

3-          تلاش بیشتر در کاربر ایجاد کند.
   با توجه به اینکه این سایت اطلاعیه های متنوعی را در زمینه های مختلف در اختیار کاربران قرار می دهد تلاش کاربر برای جستجوی اخبار بیشتر می شود.
4-          استفاده اطلاعات را دنبال کند.
   در این سایت امکان پیگیری اطلاعات به صورت به روز شده، وجود دارد به عنوان مثال در این زمینه می توان به یادداشت های استادیاران مختلف در تابلوی اعلانات اشاره کرد که هر گونه خبری را در زمینه واحد درسی مربوطه به اطلاع دانشجویان می رسانند و امکان پیگیری اطلاعات را مقدور می سازد.

5-          کاربر احساس اضافه کردن در آن فضا را داشته باشد. (آسان شدن افزایش اطلاعات)
   متأسفانه این سایت در این مورد خاص بسیار ضعیف عمل کرده است و هیچ گونه فضایی برای رد و بدل کردن اطلاعات در زمینه های مختلف بین کاربران و دانشجویان وجود ندارد. در نتیجه مخاطب چندان فعال در نظر گرفته نمی شود و فقط دریافت کننده ی محض اطلاعات استادیاران است.

6-    ارتباطات بین فردی را آسان می کند.
   در این سایت محیطی فراهم گردیده تا کاربران مختلف بتوانند یادداشت ها، سؤال ها و پاسخ های خود را در دسترس سایرین قرار دهند و پیام خود را به فرد یا افراد مورد نظر منتقل کند که به نوبه ی خود، به گسترده شدن ارتباطات بین فردی کمک می کند.
از طرفی ارتباط زنده و از طریق چت بین اساتید و دانشجویان منجر به توسعه ارتباطات بین افراد می شود.  
نتیجه گیری
   امروزه تعامل در فضای وب یکی از مهم ترین شاخصهای ارزیابی وب محسوب می شود. تعامل به معنی عمل و عکس العمل متقابل و دریافت بازخورد از سوی کاربران می باشد و به منزله شاهرگ حیاتی فضای وب تلقی می شود منظور از تعامل در فضای وب فقط تعامل در سطح روابط داخلی کارکنان بخش های مختلف یک سایت نیست بلکه منظور تعامل بین مسئولین قسمت های مختلف یک سایت و کاربران و همچنین تعامل میان کاربران با یکدیگر و کاربران و مطالب مندرج در سایت می باشد. در بررسی های به عمل آمده از سایت دانشکده مجازی فرهنگ و معارف اسلامی مشاهده می شود که سایت مذکور در این زمینه نسبتاً خوب عمل کرده است اما با این حال عاری از نقاط ضعف نیست که در ادامه برای مرتفع شدن آن ها راه حل هایی ارائه شده است.  
پیشنهادات و راه کارها
•              فعال کردن ارتباط زنده (چت) بین استادیاران و دانشجویان
•              فعال کردن تالارهای گفتگو
•              اختصاص دادن فضای مناسب برای درج  یافته های جدید و معلومات شخصی دانشجویان در دروس مختلف و تبادل اطلاعات بین آن ها
•              قرار دادن آیکون نظر سنجی کاربران و بازدیدکنندگان از سایت
•              ترجمه سایت به زبان های انگلیسی و عربی برای استفاده کاربران مسلمان غیر فارسی زبان
•              استفاده از تصاویر متحرک در حین تدریس برای جذابیت در ارایه مطالب و رفع خستگی کاربران

منابع
    - اصغر زاده، بهمن(1386) " مقدمه ای بر آموزش الکترونیکی"، سایت شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی و سایت مرکز آموزش های آزاد  
       - جزوه ی کلاسی دکتر عاملی، نیمسال اول تحصیلی 87- 86
       - خبرنامه داخلی دانشگاه مجازی علامه بحرالعلوم (ره)، 1386
    -  دالوند، سمیه (1386) " تعاملات آموزشی در فضای مجازی"، سایت دکتر عاملی: مقاله های کوتاه فارسی دانشجویی کارشناسی ارشد
    - عاملی، سعیدرضا (1385) شاخص های کاربردی ارزیابی "فضای وبی ایرانی"، مقدمه کتاب"ارزیابی فضای مجازی" ایرانی: مجموعه مقالات دانشجویی، ص 19
- فتوره چی، محمد مهدی (1383) "از آموزش راه دور تا دانشگاه مجازی"، سایت مرکز آموزش های اسلامی ایران     
 
وب سایت ها
 - وب سایت دبیر خانه شورای عالی انقلاب فرهنگی
                                                                (2007-12-01) (www.iranculture.org)     
 - وب سایت تحلیل وضعیت فناوری اطلاعات در ایران
                          (www.itanalyze.ir)( 2007-11-18)                                               
 - وب سایت دکتر سعید رضا عاملی    ( 2007-11-15)                   (www.ameli-saied.com)
 - وب سایت شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی ( 2007-12-01)                   (www.npc-rt.ir)
 - وب سایت دانشکده مجازی فرهنگ و معارف اسلامی     
 (www.vuict.com)(2007-11-10)                                                                                                           
 - وب سایت مرکز آموزش های آزاد            (2007-11-10)(www.openlearningcenter.com)     
- وب سایت مرکز اسلامی آموزش از راه دور                     (www.icde.net)(2007-11-16 )