قهوه‌خانه و قهوه‌خانه‌نشینی در ایران

گروه اخبار

در قدیم هر پدیده و نهادی که در جامعۀ ایرانی بنیاد می‌گرفت، سازگار و متناسب با نظام‌های اجتماعی و اقتصادی و بنیان‌های فرهنگی و دینی ایرانیان عمل می‌کرد. این پدیده‌ها از پشتوانۀ فرهنگی نیرومندی برخوردار بودند و نقش عمده و مهمی در تحکیم روابط اجتماعی و انسجام مردم و ارائه طریق به مردم در مقابله و مبارزه با تهاجم فرهنگ‌های غیرخودی و بیگانه داشتند.

بلوکباشی، علی. قهوه‌خانه وقهوه‌خانه‌نشینی در ایران. تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی، 1393. 116 صفحه، مصور (از ایران چه می‌دانم؟؛ 116).

در قدیم هر پدیده و نهادی که در جامعۀ ایرانی بنیاد می‌گرفت، سازگار و متناسب با نظام‌های اجتماعی و اقتصادی و بنیان‌های فرهنگی و دینی ایرانیان عمل می‌کرد. این پدیده‌ها از پشتوانۀ فرهنگی نیرومندی برخوردار بودند و نقش عمده و مهمی در تحکیم روابط اجتماعی و انسجام مردم و ارائه طریق به مردم در مقابله و مبارزه با تهاجم فرهنگ‌های غیرخودی و بیگانه داشتند. قهوه‌خانه یکی از این نهادها بود که در دورۀ صفوی پدید آمد و در دوره‌های قاجار و پهلوی به اوج شکوفایی و رونق رسید.

قهوه‌خانه همچون یک نهاد اجتماعی ـ فرهنگی نقش‌مند در جامعه‌های سنتی شهرهای ایران عمل می‌کرده و در طول حیات چندصد سالۀ خود، در هر زمان و دوره، و به اقتضای اوضاع اجتماعی هر شهر و دیاری با مردم جامعه و فرهنگ مردم ارتباط داشته و همراه با گرایش‌ها و معتقدات مذهبی مردم فعالیت می‌کرده است. نهاد قهوه‌خانه در جامعه حرکتی فرهنگی را پدید آورده که در خط حفظ و استمرار ویژگی‌های رفتاری و اخلاقی نسل‌های گذشتگان و احیاء و تقویت روحیۀ پهلوانی، جوانمردی، ایثار، تعامل و انتقال این خصلت‌ها به نسل‌های آینده بود. قهوه‌خانه با چنین نقش و کارکردی همچون نهادی در کنار خانه و خانواده در فرهنگ‌پذیر کردن مردم جامعۀ ایران و آشنایی آنان با فرهنگ و آیین‌ها و سنت‌های کهن قومی و دینی ایرانیان گام برمی‌داشت.

قهوه‌خانه افزون بر نقش خود در برقرار کردن ارتباط میان اهل هر پیشه و صنف با هم و افراد هر صنف با صنف‌های دیگر، زمینه را برای تماس مردم با نیروهای کار نیز فراهم می‌کرد. این نهاد مرکز تجمع بزرگان و ریش‌سفیدانِ محل، و جای بحث و گفت‌وگو، مشاوره و تصمیم‌گیری دربارۀ امور جاری محله و رفع مشکلات خانواده‌های محله و گذر بود. بسیاری از مرافعات، منازعات محلی، اختلافات خانوادگی و طایفگی، دعواها و نزاع‌ها در میان جوانان و لوطی‌های محل در قهوه‌خانه‌ها بازگو و با ریش‌سفیدی بزرگان و قهوه‌چیان معتمد مردم حل‌وفصل می‌شد.

به هنگام رویدادهای سیاسی در جامعه و قیام مردم در جنبش‌ها و نهضت‌های اجتماعی و سیاسی، قهوه‌خانه‌ها نقش فعال و مؤثری در آگاه کردن مردم و برانگیختن آنان به سود یا زیان دسته‌ای و گروهی خاص داشتند. در میان قهوه‌خانه‌داران کسانی هم بودند که گرایش اجتماعی ـ سیاسی به جریانی خاص نشان می‌دادند و قهوه‌خانه‌هایشان بیش‌تر محل گرد آمدن افراد همسو با اندیشۀ اجتماعی و سیاسی آنها بود.

نهاد قهوه‌خانه نقش برجسته‌ای نیز در پیدایش و رشد دو مکتب هنری ـ مردمی در فرهنگ ایران داشته است. یکی از این مکاتب، مکتب ادبی ـ هنری نقّالی و شاهنامه‌خوانی بود که در نهاد قهوه‌خانه رشد کرد و بالندگی یافت. مکتب دیگر هنر صورت پردازی از مضامین داستان‌های حماسی شاهنامه و داستان‌نامه‌های مذهبی از زبان شاهنامه‌خوانان و داستان‌سرایان بود. بعدها این نوع صورتگری به مکتب یا شیوۀ «نقاشی قهوه‌خانه» شهرت یافت.

کتاب حاضر در هفت فصل به تاریخچه و نقش قهوه‌خانه در ایران پرداخته است. موضوعات مطرح شده در کتاب عبارتند از: قهوه‌ و قهوه‌نوشی؛ چای و چای‌نوشی؛ قهوه‌خانه در ایران؛ معماری و آرایه‌بندی؛ اسباب قهوه‌خانه؛ کارکنان قهوه‌خانه؛ و نقش و کارکرد اجتماعی ـ فرهنگی قهوه‌خانه.

 

این کتاب از طریق پایگاه اینترنتی این ایرانیه به آدرس www.itsiranian.com قابل خریداری است.

 

پرونده ی «قاجار» در انسان شناسی و فرهنگ
http://www.anthropology.ir/node/10171
 

ویژه نامه ی «هشتمین سالگرد انسان شناسی و فرهنگ» 
http://www.anthropology.ir/node/21139

ویژه نامه ی نوروز 1393
http://www.anthropology.ir/node/22280