بایرام

کامیار بالسینی

مقدمه:در این متن به زبان ترکی آذربایجانی، عید نوروز از منظر اسطوره شناسی ترک و فلکلور آذربایجان مورد بررسی و شناخت قرار گرفته شده است موارد مرتبط با عید نوروز مورد واکاوی و نام ها و رسومات توسط استاد ناصر منظوری  مورد اتیمولوژی قرار گرفته و توضیح داده شده است.
بایرام گله نک و عنعنه لردن اولدوغونا گؤره بایرامی آنلاماق و تانیماق اوچون اسطوره آچی سین دان باخمالییق، نیه عنوان دا تکجه "بایرام" آدی یازیلدی و اونو: نوروز بایرامی، سولطان نوروز، ایل بایرامی، اوغوز بایرامی، ارگنه قون بایرامی، یئنی گون(1) و چوخلو بونلارا بنزر آدلار ایله یازیلماماسی بو یازی دا آچیق لاناجاق .

 

بوتون بایرام لار ایستر خالق بایرام لاری ایستر مذهبی بایرام لارا دقت ائله ین ده بایرام لار هر زمان چتین، قیتلیق(یوخلوق) دؤنمین دن سونرا اولور، دارالمادان گئنیشلیگه، یوخلوق دان وارلیغا، یاساقلانان لاردان اؤزگورلوگه گئدن زمان بایرام اولور، مذهبی بایرام لاردادا  گؤروندوگو کیمی یئمک- ایچمک و باشقا شرط لرین یاساق لانمیش چاغی قوتاردیغین دا بایرام اولور، مسلمان لارین اوروجلوق بایرامی خیریستیان لارین پاسخاسی( عید پاک)، دوغوم گونو، ساواشلاردان باشاری ایله قوتولماق و ...هامیسی زورلوق لارین قوتاردیغین دا اولور(2)،  بیزیم قونوموز اولان بایرام دا بو قایدادان استثنا دئییل دیر. بایرام ایله ایلگیسی اولان ارگنه قون دستانین دا گؤروروک  "تورک لر ساواش دا مغلوب اولوب چوخو قیریلیر سونرا ارگنه قون آدلی بیر یئره گئدرلرآنجاق اورا داغلارلا باغلی اولدوغو اوچون هئچ بیر یئره چیخیش یولو یوخ ایدی، دؤرت یوز  ایل اورادا یاشایاندان سونرا اؤزلری و سورولری او قدر چوخالدیلار کی اورا یاشام اوچون کفایت قدر بؤیوک دئییل دی، ائلین آغ ساققال لاری بؤیوک لری  توپلانیب بو قونودا دانیشدیلار دئدیلر کی بیزیم یوردوموز قدیم دن ارگنه قونون ائشیگین ده گئنیش بول نعمتلی یوردلار ایدی نئجه اورایا قییتمک اولار، بیر دیشی قورد داغ دان بیر یول تاپیب اوردان چیخدیغینی گؤردولر او قورد یولو  گؤرستمک اوچون گئدیردی، بیر دمیرچی بو داغ دمیر دن دیر بورایا اوت ایله یاندیریب  اریتمک اولاردئدی،  بئله جه اورایا اودون ییغیب یاندیریب اریده رک یول آچیلیر و ارگنه قون دان چیخیرلار او گونو بایرام توتارلار و ایل بایرامی نین ایلک گونون او گون بیلرلر(3)،گؤردوگوموز کیمی بو دستاندادا کیچیک بیر یئردن بؤیوک یئره گئتمک دارالمادان گئنیشلنمه گه گئدن زمان بایرام دیر.

اوزون سویوق چتین بیر قیشین قوتارماغی یوخلوق و محرومیت چاغی قوتاردیغی و یاز گلدیگین ده بایرام اولور، قیش چوخلو خلق لرده چتینلیک، اؤلوم گتیرن، قیتلیق و محرومیتله دولو اولان بیر چاغ بیلیندیگی کیمی آذربایجان خالقی دا بئله دیر، آذربایجان خالقی نین اسطوروی دوشونجه سین ده قیشین حکمرانی ایکی باجی بیری بؤیوک چیلله بؤیوک باجی بیری ده کیچیک چیلله کیچیک باجی دیربونلارا قاری دئیرلر قاری(عجوزه- ساحره) پیسلیک، شر، شیطانی صفت لرله تانیلیر، قاری سؤزجوگو ایکی بؤلوم دن یارانیر بیرینجی سی "قار" ایکینجیسی ایسه "ری"دیر  ری  تورکجه ده یارادیجی یارادان آنلامینی داشیان بیر اک دیر بئله لیک له قاری "قار" ی یارادان دیر قارین تانری سی دیر بو ایکی قاری بیری بؤیوک چیلله ( چیلله گئجه سیندن باشلانیر قیرخ گون دوام ائدر) بیری ده کیچیک چیلله ده ییرمی گونلوک زمان دا حاکیم دیرلر، بؤیوک چیلله نین دؤنمی قوتاردیغین دا، کیچیک باجی بؤیوک باجی یا بئله دئییر :

" قوی بیر من گلیم! سن گلدین نئیله دین ؟ قاری لارین الین هیزه ده، گلین لرین الین خمیرده، قیزلارین الین نققیش ده، اوغلان لارین الین آغاج دا قوروتدون؟ "

بونلاری ائشیدرک بؤیوک باجی بئله دئییر:" گئت کی عؤمرون آز اولار، سنین دالین یاز اولار! "

بو دئییشمه دن بللی دیر کی بو قاری لار انسانلارا قارشی دوراراق اونلاری زورلوق لارا سالماغی دوشونورلر، قاری لارین سلاحی قارغی دیر قارغیش بو کؤکدن دیر آیری جا قارغی اوخ دئمک دیر، آذربایجان خالقی نین اینانج لارینا گؤره قورد هر زمان قاری نین آردیندا دیر(اونو یئمک غالیب گلمه سی اوچون)  اؤرنک اولاراق بو اینانجا دقت ائدین " دونیانین سونونا بیر قورد قالاجاق، بیر قاری! قورد او قارینی یئیه جک"

بو اینانجا گؤره قورد او قارینی یئیه رک زورلوقلارا سون وئریر، ارگنه قون دستانین دادا بیر قورد چیخیش یولونو گؤسترمیشدی، بو اینانجا گؤره ایلین سون چرشنبه سین ده اوت دا سوپورگه نی یاندیریب ائودن ائشیگه آتارلار، باتیلی فیلم یا چیزگی فیلم لرین ده گؤردوگوز کیمی قاری لار سوپورگه یه مینرلر، بو ایش قاری نی اوزاق ائله مک اوچون سیمبولیک بیر ایش دیر، هابئله بو اوت دان آتیلیب بئله دئیرلر " قادا-بالام باش آغریم، دیش آغریم، گؤز آغریم، بوغاز آغریم هامیسی بوردا قالسین" بوردان آنلاشیلیر چتینلیک لر قوتولارکن بایرام اولور.

ایندی بایرامی نیه تکجه "بایرام" آدی ایله گتیردیگیمیزی دئیه جه ییک، بایرام اؤزو کامل آنلامی اؤزون ده داشییر و باشقا بیر صفت ایسته مز بایرام سؤزجوگونو اتیمولوژی آچی سین دان باخدیغیمیزدا بایرام ایکی بؤلوم دن یارانیب بیرینجی سی "بای" "انسان" آنلامین دا ایکینجی سی "رام"  "قوچ" آنلامین دا، بایرامین ایلک گونو حمل(قوچ) بورجونون باشلانیشین دادیر، بو بورجو داها چوخ تانییاق: بورجون شکلی قوچ دور، بورجون عنصری اوت دور، بو بورجا حاکیم اولان اولدوز مریخ دیرو بورجون رنگی آل(قیرمیز) دیر ، مریخ ایران دا بهرام آدی ایله آدلانیر بهرام همان بیرام یا بایرام دیر.

آذربایجان فولکلوروندا قوچ، ایگید، جسور، ساواش دا مشهور اولان بیر حیوان دیر، کسین، قوچ ایگید ائشیدیب سیز یادا قوچ ایگید داییسینا چکر، قدیم دن قوچ هئیکلین ساواشچی ایگیت لرین مزارلارین باشیندا قویاردیلار، قوچون طبیعتی آنلاشیلدیغی کیمی ساواشچی ایگید دیر، "بای" انسان آنلامیندادیر "بایرام" ایسه " انسان-قوچ" بیر اؤزل قوچ بیر اسطوروی وارلیق دیر بئله گؤرونور کی ساواش سیمگه سی دیر. بایرام(مریخ) یا آرس(مارس) یونان اساطیرین ده زئوس و هرانین اوغلو ساواش تانری سی دیر، بئله دوشونولور کی یونانین بایراما(مریخ) اولان اینانج لاری آذربایجان خالقی نین رام(قوچ) اولدوغو دوشونجه لری بیری بیری ایله ایلیشکیسی وار.

آذربایجانین فولکلوریک یاشامین دا قیرمیز شنلیک، موبارک و بایرام سیمگه سی دیر بیری تزه بیر کؤینک آلدیغین دا اونا موبارک اولسون دئیر لر اودا جاوابینا "موبارک قیرمیزی اولار" دئیر، قوچ بورجونون بویاسی(رنگی) قیرمیزی دیر و بایرام آیی نا ان یاراشان رنگ دیر.

ایلین سون چرشنبه سی اوت یاندیرماغی دا بو بورجون عنصرو "اوت" ایله ایلیشکی سیز دئییل دیر. بئله لیکله "بایرام" سؤزجوگونون اؤزو تکجه بو بایرامی ایفاده ائدن بایرام دیر و باشقا صفتین آرتیریلماسی لازیم دئییل، قیساجاسی:" بایرام(انسان-قوچ)(مریخ) عنصرو "اوت" اولان و بورجون شکلی قوچ اولان و بورجون رنگی قیرمیز اولان بورج ،بایرام دیر"  دئمک هر شئی توتوشور و بو بایرام اصیل بایرامیمیز اولان چتین قیشین آردین دان گلن بایرام دیر.

بایرام دا نعمت لر و برکت لرین آردیجیل اولماسی و کسیلمه مه سی اوچون بایرام سیفراسینا برکت لردن یئددی سین سیفرایا قویارلار بو یئددی برکتین سیمگه لری بونلاردان عبارت دیر: بیرینجیسی گؤی وآیدین لیق برکتی بو برکت دن آینا و قرآن قویارلار، اسلام دان سونرا قرآن گؤی دن نازل اولدوغونا گؤره قرآن دا بو سفرایا آرتیریلدی، ایکینجی سی سو برکتی سفرایا سو قویارلار قیرمیزی بالیغی دا رنگینه گؤره ایچینه آتارلار بالیق اولمایان یئرلرده یالنیز سو قویاردیلار، اوچونجوسو یئر برکتی بونا گؤره ده قووورغا (بوغدا و مرجی) قویارلار بونلارین قووورماغین ندنی قیرمیزا بویالانماسی دیر، دؤردونجوسو حیوان برکتی دیر بو برکته گؤره ده بویانمیش یومورتا قویارلار، بئشینجی سی آغاج برکتی دیر بونا گؤره ده آلما و اییده گئنه ده بویاسی اوچون قویارلار، آلتینجی سی ده آل - وئر برکتی دیر بونادا سیککه  و یئدینجیسی ده گؤیرمک برکتی بونا دا گؤیرتی قویارلار.(4)

بایراما گؤره دانیشماق اونو آچیقلاماق بوتون روایت لری گتیرمک و اونا داها کامل آراشدیرماق بؤیوک بیر ایمکان ایستر بو یازی دا قیسادا اولسا بایرامین اصیل و گرچک آنلامین آچیقلاماغا چالیشیلدی .

 

قایناق:

1-newroz değil nevruz- net

-نگاهی انسان شناختی بر اسطوره شناسی سیاسی جشن نوروز- ناصر فکوهی2

3-nevruz ve mitoloji- kamil veli nerimanoğlu -akt: tuğrul veli kamiloğlu

4- 4 بای،4 فصل- ناصر منظوری 1393