ساختار های وندی مشتق های فعلی

محسن حافظیان

ناشران: انتشارات مولتی ساژ (کانادا) و نشر گل آفتاب (ایران)، 1388
کتاب «ساختارهای وندی مشتق‌های فعلی» تلاشی برای درک بهتر و به دست دادن منبع و مرجعی برای ساختارهای مربوط به وندهایی است که بر ریشۀ فعلی افزوده می شوند. این کتاب در ۲۰۳ صفحه در بهار سال ۱۳۸۸ با همکاری انتشارات گُل آفتاب در مشهد و سازمان انتشاراتی مولتی‌ساژ در مونترال کانادا چاپخش شده است. در پیشگفتار این کتاب چنین می‌خوانیم:

از توانایی‌های واژگان‌سازی زبان فارسی بسیار شنیده و خوانده‌ایم. در نوشته‌ای که پیش رو دارید، تلاش کرده‌ام توانایی‌های زبان فارسی را در لایه‌ای از لایه‌های زبانی بازنمایانم. در نخستین کتابم در این مجموعه، از فعل‌های ساده[ی] زبان فارسی و ساختارهای آن نوشتم. در این نوشته، ساختارها، گونه‌های وندی و بسامد این وندها را، در واژگانی که از فعل‌های ساده[ی] فارسی به دست آمده‌اند، بررسی کرده‌ام. امیدوارم که داده‌های این پژوهش راه را بر پشتیبانان سخت‌کوش زبان فارسی هموارتر کند.
 
این کتاب شامل فعل‌های سادۀ زبان پارسی به همراه واژگان ساخته شده بر اساس آنها است که از فرهنگ دهخدا استخراج شده‌اند. کتاب از سه بخش عمده تشکیل شده است:

• بخش نخست به تعریف‌ها و بیان ساختارهای وندی در زبان پارسی می‌پردازد و بنیان‌های نظری ساختارشناسانۀ اثر توضیح داده شده‌اند. بن‌ها و وندها و گونه‌های وندی (پسوند، پیشوند، میانوند) تعریف شده‌اند. فعل‌های ساده به سه گروه تقسیم شده‌اند:
- گروه آ که بن۲ آنها نتیجه‌ی حذف چند نویسه از بن۱ است مانند آوردن: بن۱= آورد، بن۲=آور.
- گروه ب که بن۲ آنها نتیجه‌ی تبدیل چند نویسه‌ی پایانی بن۱ به گروه نویسه‌ای دیگر است مانند زدن: بن۱=زد بن۲: زن.
- گروه ج که بن۲ آنها نخست با حذف و سپس تبدیل گروه نویسه‌های پایانی بن۱ به دست می‌آید مانند مُردن: بن۱=مُرد بن۲=میر.
سپس گروه‌های مختلف اشتقاقی و نیز ساختارهای گوناگون اشتقاقی توضیح داده شده‌اند مانند فعل‌های مشتق میانوندی و پیشوندی و پسوندی. برای هر گروه نمودار توزیع فراوانی آن نیز رسم شده است. سپس به سنجه‌های گزینش واژه‌ها از فرهنگ دهخدا پرداخته شده است. این بخش ۳۷ صفحه است.

• بخش دوم شامل فهرست ۵٨۶ فعل ساده است که از آنها مشتق‌هایی در زبان پارسی وجود دارد. فعل‌هایی که مشتقی از آنها دیده نشده در این مجموعه نیامده‌اند. برای نمونه در این کتاب فعل آژدن/آجیدن نیز گزیده شده است زیرا از آن جداشدۀ آجین (مانند شمع‌آجین یا بلورآجین) را در زبان داریم. این بخش ۳۷ صفحه است.

• بخش سوم - که مهم‌ترین و عمده‌ترین بخش کتاب (نزدیک ۱۳۰ صفحه) است - تشکیل شده از فعل‌های ساده به همراه تمام جداشده‌های آنها و ساختار به کار رفته است. برای نمونه یک درآیه (سرواژه) را در اینجا می‌آورم:
آغِشتَن [āgheštan]: ج. گذ. بن۱: آغشت،  بن۲: آغار - آغاریدن
◊ آگَشتَن
- آغشتن نا. ۱ | آغشتنی ص. ۱ | نیاغشتن نا. ۱
- آغشته ص. ۲-۱ | آغشتگی نا. ۳-۱ | نیاغشته ص. ۶-۱
- آغار نا. ۱-۲ | آغارش نا. ۲-۲ | آغاره نا. ۲-۲

عدد جلوی هر مشتق نشان‌دهندۀ شمارۀ ساختار به کار رفته برای ساخت آن است که در بخش نخست کتاب توضیح داده شده است.

این کتاب به ویژه برای علاقه‌مندان و پژوهشگران در زمینۀ واژه‌سازی زبان فارسی بسیار سودمند است و می‌تواند به عنوان کتاب مرجع به کار رود.
 

دکتر محسن حافظیان، پژوهشگر و استاد دانشگاه در کانادا است