پیر بوردیو

جرمی اف. لین ترجمه منصوره اسدی مقدم

پیر بوردیو به دلیل انتشار آثار متعدد در طول بیش از سی سال، به عنوان تاثیرگذارترین جامعه‌شناس فرانسوی  نسل پس از جنگ مطرح شده است. این آثار، گستره عظیمی از حوزه‌ها، شامل جامعه‌شناسی آموزش و پرورش، نظریات طبقه اجتماعی، زبان‌شناسی اجتماعی، جامعه‌شناسی تولید و دریافت فرهنگی، جامعه‌شناسی روشنفکران ، و مطالعات انسان شناختی جامعه پیش سرمایه‌داری قبایلی (Kabylia) الجزایر را در برمی‌گیرند. بوردیو در راستای تحقیقات تجربی خود در تمامی این حوزه‌ها مجموعه‌ای از مفاهیم خاص را ابداع نمود؛ مفاهیمی همچون «عادتواره» (habitus)، «میدان» (field)، «کنش» (practice)، «سرمایه نمادین»(symbolic capital)، و «خشونت نمادین» (symbolic violence) که شالوده اصلی نوعی نظریه اجتماعی سلسله مراتبی را فراهم می‌آورد. بوردیو پیش از این، این نظریه را تحت عنوان «نظریه‌‌ کلی اقتصاد کنش ها» که معمولاً با عنوان ساده‌تر «نظریه میدان» (field theory) شناخته می‌شود، معرفی کرده بود. او در دهه‌های پایانی عمر خود، بیش از پیش بر آن بود که به واسطه مرجعیت خود، در قامت یک روشنفکر مردمی در مخالفت با آثار مخرب اجتماعی اصول اقتصاد نولیبرالی، به کارهای جامعه‌شناختی مفصل‌تر و نتیجتاً دخالت‌های سیاسی مستقیم‌تری بپردازد. البته این دست از دخالت‌ها، به واسطه انتقادات وارد بر نظریات سیاسی بوردیو مبنی بر آن‌که این نظریات نیز به همان میزان که نظریات اجتماعی او، از واقعیت‌های کنونی فاصله داشتند، مورد استقبال همگانی قرار نگرفت. این انتقادات به جهت شدت لحن، فارغ از میزان اعتبارشان، خود به طرز متناقضی تصدیق‌کننده تاثیر مداوم اندیشه بوردیو، چه در درون «میدان محصور» (restricted field) تولید روشنفکرانه و چه در میدان وسیع‌تر سیاسی و اجتماعی خارج از آن بودند.
   مجموعه‌ای از قواعد و فرضیات بنیادی درباره جهان اجتماعی محور اصلی «نظریه کلی اقتصاد کنش ها» بوردیو را تشکیل می‌دهند. اولین اصل حاکی از آن است که تقریباً همه رویه‌های اجتماعی مستلزم آن‌اند که کنشگران، سود مادی خود را به حداکثر برسانند و یا تن به زیان دهند. به علاوه، نمی‌توان این سود و زیان‌ها را به ساز و کار پول نقد تقلیل داد. کشاکش بر سر ذخیره و انباشت نمودن اشکال خاصی از سرمایه، یعنی «سرمایه نمادین» که ماهیت و منطق آن از «سرمایه اقتصادی» متمایز و در عین حال قابل تبدیل مجدد به «سرمایه اقتصادی» است، خصیصه اصلی جهان اجتماعی را تشکیل می‌دهد. این تبدیل مجدد، با یک «نرخ تبادل» متعین تاریخ‌مند و در نتیجه  دائماً در حال تغییر، صورت می‌پذیرد. اصل دوم، مبنی بر آن است که در جوامع سرمایه‌داری پیشرفته کشاکش بر سر انباشت و ذخیره کردن اشکال مختلف «سرمایه نمادین» در یکی از سطوح چندگانه «میدان روشنفکری»(intellectual field)، «میدان سیاسی»(political field) ، «میدان ادبی»(literary field) ، «میدان قضایی»(judicial field)، و «میدان دینی» (religious field) صورت می‌پذیرد. در هر یک از این میادین سرمایه متناسب با آن میدان، همچون سرمایه روشنفکری، سرمایه ادبی، و نظیر آن، تولید می‌شود. در واقع، شاید بتوان مسیر اندیشه بوردیو را به صورت مجموعه تلاش‌هایی برای تعریف اشکال گوناگون «سرمایه نمادین»، و بررسی «ساختار و تکوین تاریخی» «میدان‌ها»ی مختلفی که سرمایه متناسب با خود را عرضه می‌کنند، و همچنین توضیح این امر ‌که چرا طبقات و شکاف‌های اجتماعی مختلف اشکال و مقادیر متفاوتی از سرمایه را در اختیار دارند، و سرانجام این‌که چگونه این شکل از نابرابری در بازتولید تقسیمات اجتماعی نقش دارد، دنبال کرد. بوردیو در نهایت به بررسی این مسئله می‌پردازد که توسعه اقتصادی چگونه در برخی موارد خاص منجر به ایجاد تغییراتی در ارزش نسبی هر یک از اشکال چندگانه سرمایه، به عنوان مثال، تغییر «نرخ مبادله» میان «سرمایه فرهنگی» و «سرمایه اقتصادی»، شده است.
   بوردیو در آثار خود در حوزه جامعه شناسی آموزش و پرورش و فرهنگ طی دهه 1960 و 70 بیشتر به نقش «سرمایه آموزشی» و «فرهنگی» در بازتولید تقسیمات و تمایزات اجتماعی اهمیت می‌داد. کتاب «وارثان» (The Inheritors, 1964) بوردیو، مطالعه تجربی او بر آموزش عالی در فرانسه، و کتاب «عشق به هنر» (The Love of Art, 1966)، بررسی موزه‌های هنری اروپایی، همبستگی قوی موجود میان طبقه اجتماعی و موفقیت در عرصه تحصیلات دانشگاهی، و یا تمایل به بازدید از موزه‌های هنری را به نقش تعیین‌کننده «عادتواره» نسبت داد. «منش» ساختاری است که از ترکیب تمایلات، مجموعه‌ای از انتظارات و خواسته‌ها، ذائقه‌ها و  حس انزجار است که فرد از کودکی به آن خو می‌گیرد و در نتیجه تا حد زیادی به خاستگاه اجتماعی او وابسته است. عاملی که باعث شد جوانان بورژوایی، رفتن به دانشگاه را تنها گزینه طبیعی و اجتناب ناپذیر خود قلمداد کنند، منش بورژوایی آنان بود. به علاوه، این منش، نحوه سخن گفتن، طرز تفکر و گونه خاصی از کنش را که در فضای دانشگاه مقبول‌تر، و نشانگر علائم استعداد ذاتی روشنفکری بود، به آنان ارزانی می‌داشت. بنابراین، بوردیو چنین استدلال می‌کرد که نخستین کارکرد آموزش و پرورش و «فرهنگ مشروع» (legitimate culture) یا عالی، طبیعی ساختن، مشروعیت‌دهی و بازتولید تمایزات اجتماعی بود.
   اگر نخستین اثر بوردیو درباره آموزش و فرهنگ اهمیت بیشتر «سرمایه نمادین» به نسبت سرمایه اقتصادی صرف را نمایان می‌ساخت، بوردیو با مطالعات انسان‌شناختی خود بر جامعه قبایلی، فرصت بررسی یک جامعه «پیش از سرمایه داری» را فراهم آورد که در غیاب مبادلات پولی، تنها سرمایه قابل انباشت در آن، «سرمایه نمادین» بود. بوردیو در «طرح نظریه‌ای در باب کنش» (Outline of a Theory of Practice, 1972) و «شعور کنشی» (The Logic of Practice, 1980)، دو تک نگار(مونوگرافی) که بر قبایلی‌ها انجام داد، توانست ابزار مفهومی خود را که سپس برای توضیح نقش و منطق صور نمادین سرمایه در غرب مورد استفاده قرار می‌گرفت، ارتقا دهد. به علاوه این دسته از مطالعات انسان‌شناختی، بوردیو را قادر بر آن ساخت که به تفصیل به مفهوم منش بپردازد و از خلال آن به نظریه پیشرفته‌تر «کنش» (theory of practice) برسد؛ این نظریه خوانش جدیدی از ساختار و عاملیت بود که طی آن بوردیو بر آن بود با کشف و آشکار نمودن محدودیت‌های پدیدارشناسی وجودی ذهنیت‌گرای سارتر، و انسان‌شناسی ساختاری عینیت‌گرای لوی استروس، دقیقاً همین تقابل میان عین و ذهن، ساختار و عاملیت، را به چالش بکشد. بر اساس این نظریه، قبایلی‌ها که از طریق مبادله هدیه و یا ازدواج با شیوه‌های مبتنی بر عقل سلیم، به انباشت «سرمایه نمادین» می‌پرداختند، نه به طور تمام و کمال تابع قواعد ساختاری حاکم بر خویشاوندی و مبادله هدایا بودند، و نه به انتخاب آزادانه و عقلانی سودآورترین شیوه‌ها دست می‌زدند. بلکه شیوه‌های آنان بازتاب‌دهنده سرمایه‌گذاری‌های عملی پیشین آنان در میدان اجتماعی قبایلی است، و نشان‌گر حس شمی «بصیرت در بازی» (feel for the game) ـ یک «حس کنشگرانه» در مورد این‌که کدام حرکت می‌تواند بیشترین میزان سود را در بر داشته باشد- است، و این در سطح قابل مشاهده‌‌ای، بخشی از منش آنان «در سطح کلام و یا مفاهیم» را تشکیل می‌دهد.
    بوردیو معتقد بود که می‌بایست دو کتاب «حس کنش» (Le Sens Pratique) و «تمایز» (Distinction, 1979)، مطالعه عمیق او بر ذائقه، طبقه، و سبک زندگی در فرانسه، را مکمل هم دانست. او در تمایز، از «نظریه کنش» خود برای ارائه تحلیلی از جامعه فرانسه پس از جنگ، استفاده می‌کند؛ جامعه‌ای که شاخصه اصلی آن وجود طیفی از میدان‌های متمایز نسبتاً خود سالار است که عاملین درون آن‌ها بر سر اشکال خاصی از سرمایه در جدال بودند. طبقات اجتماعی و خرده جناح ها (fractions) مختلفی که این طبقات را تشکیل می‌دادند، نه صرفاً به جهت میزان سرمایه اقتصادی، که به علاوه مبتنی بر صور گوناگون «سرمایه نمادینی» که در اختیار داشتند، تعریف می‌شدند. در اینجا، بوردیو نکته نخست خود درباره نقش سرمایه فرهنگی و زبان‌شناختی در بازتولید تمایز طبقاتی را بازگو می‌کند. با این‌حال، الگویی که بوردیو در کتاب «تمایز» از جامعه ارائه نمود، به هیچ وجه یک الگوی ایستا نبود. کنشگران و گروه‌ها، ضمن پیگیری شیوه‌های مختلف در میدان‌های خاصی که در آن سرمایه‌گذاری می‌کردند، و در تلاش برای انباشت نمودن اندوخته‌هایی همچون «سرمایه فرهنگی» خود، بر سر ارائه تعاریف جدیدی از آنچه «فرهنگ مشروع» نامیده می‌شد، در جدال بودند. بوردیو به طور خاص، از یک جریان کشمکش میان دو خرده طبقه از «طبقه مسلط» بر سر تعریف غالب از «فرهنگ مشروع» یاد می‌کند؛ کشمکشی میان طبقه روشنفکر  که درک آنان از فرهنگ با مفهوم ادبیات و فرهنگ نخبه همراه بود، و خرده طبقه دوم، متشکل از بورژواهای «مترقی»، با گرایشات تجاری و جهان‌شمول‌گرایانه که در پی وضع نوعی تجارت بین‌المللی فرهنگ بودند. بوردیو در اثر بعدی خود «اشرافیت دولتی» (The State Nobility)، نتایج این کشاکش را در میدان نظام آموزش فرانسه، دنبال می‌کند؛ با در نظر گرفتن زوال نسبی مدارس عالی بزرگ (Les grandes écoles) که مدافع آموزش انسان‌گرایانه به شیوه سنتی آن بودند، در برابر مدارس عالی جدید، با محوریت فناوری و تجارت. در پرتو نقشی که مدارس عالی بزرگ در تربیت مستخدمین عالی رتبه دولتی فرانسه ایفا می‌کردند، بوردیو چنین استدلال می‌کند که پیدایش مدارس عالی با محوریت تجارت، اخلاق را از خدمات عمومی که در قلب خدمات مدنی قرار می‌گرفت، حذف می‌کرد، و در نتیجه این خطر را به همراه داشت که منطق دنیای تجارت با منافع جانبدارانه و کوته بینانه‌ مختص آن را به قلب نهادهای دولتی که منافع جهانی را مد نظر داشتند، وارد کند.
   بنابراین «تمایز» و «اشرافیت دولتی»، هر دو در پی بررسی پیدایش خرده طبقات و نهادهای اجتماعی‌ای بودند که دستور کار سیاسی نولیبرال زاییده آن، در خلاف جهت دخالت‌های سیاسی بوردیو طی دهه‌های پایانی عمر او قرار می‌گرفت. «فلاکت جهان» (The Weight of the World) مطالعه گسترده‌ای بر اشکال امروزی حذف اجتماعی، که بوردیو نیز در آن همکاری داشت، به بررسی آثار مخربی می‌پرداخت که سیاست‌های نولیبرال بر پاره‌ای از آسیب‌پذیرترین گروه‌های اجتماعی فرانسه از خود بر جای گذاشت. حتی «قواعد هنر» (The Rules of Art)، مطالعه دقیقی بر میدان‌های هنری و ادبی فرانسه در قرن نوزدهم، نیز بخشی از دستور کار سیاسی بوردیو را تشکیل می‌داد. «قواعد هنر» خوانشی بود بر کشاکش‌هایی که مانه، فلوبر، و بودلر برای کسب خودسالاری هنری از سر گذراندند. این اثر به علاوه تلاشی بود برای «کشف دوباره اصول فراموش و یا انکار شده آزادی روشنفکرانه» که تسلط روز افزون نیروهای «دگرسالار» رسانه و بازار بر «میدان تولید هنری و روشنفکری» که زمانی از خودسالاری نسبی برخوردار بودند، آن را با خطر مواجه ساخته بود. این دل‌نگرانی نسبت به خودسالاری روشنفکرانه که توسط سلطه رسانه و بازار مورد تهدید قرار گرفته بود، در کتابچه «درباره تلویزیون و ژورنالیسم» (On Television and Journalism) بوردیو که در سال 1996 منتشر شد، بازتاب یافت. درباره تلویزیون اولین کتابچه ای بود که در  مجموعه ای از انتشارات رزون داژیر Liber-Raison d’agir منشر شد. بوردیو با انتشار این مجموعه به طور خاص قصد داشت فرصت را فراهم آورد تا افکار خود و دیگر محققانی را که با آنان به لحاظ سیاسی و فکری احساس نزدیکی می‌کرد، به بیشترین مخاطبین ممکن انتقال دهد. بوردیو دو کتاب دیگر را نیز در این مجموعه به چاپ رساند؛ «ضدآتش‌های1» (سخنانی به نفع مقاومت در برابر هجوم نولیبرال‌ها، 1998)  (Acts of Resistence, 1998)و «ضد آتش‌‌بازی‌های2»، شامل مقالات و سخنرانی‌های سیاسی جمع‌آوری شده‌ای که هم نشانگر قدرت بوردیو در مقاومت علیه نولیبرالیسم، و هم به جهت تنوع مکانی، دال بر تاثیر جهانی اندیشه او است. بوردیو در سال 2002 درگذشت. او نه تنها طیف وسیعی از آثار، که در واقع یک مدل جامعه‌شناختی عظیم، دقیق و اغلب ترکیبی را از خود بر جای گذاشت.

بیوگرافی:
پیر بوردیو در 1 اوت 1930 در روستای بئارن لاسوب (Béarn, Lassaube)متولد شد. تحصیلات خود را در دانشسرای عالی (اکول نرمال سوپریور) گذراند و دانشجوی ممتاز آن بود. سپس به ارتش پیوست و در سال 1955 به الجزایر اعزام شد. او پس از اتمام دوره مأموریت خود در الجزایر باقی ماند و به تدریس در دانشگاه الجزایر پرداخت. در سال 1964 تدریس در مدرسه  تحصیلات عالی را آغاز نمود. در سال 1981 کرسی جامعه شناسی کولژ دو فرانس را به خود اختصاص داد. او در فیلم «جامعه شناسی یک پیوند زناشویی» (Sociology is a Marital Act) است که برنده جوایزی نیز شد، شرکت داشت. بوردیو سرانجام در ژانویه 2002 درگذشت.
 

آثار منتخب:
Les He´ritiers: les e´tudiants et la culture, with J. C. Passeron,
1964; as The Inheritors: French Students and Their Relation
to Culture, translated by Richard Nice, 1979
L’Amour de l’art: les muse´es d’art europe´en et leur public, with
A. Darbel, 1966; as The Love of Art: European Art Museums
and Their Public, translated by C. Beattie and N. Merriman,
1991
La Reproduction: e´le´ments pour une the´orie du syste`me d’enseignement,
with J. C. Passeron, 1970; as Reproduction in
Education, Culture and Society, translated by Richard Nice,
1977
Esquisse d’une the´orie de la pratique, 1972; significantly modified,
as Outline of a Theory of Practice, translated by Richard
Nice, 1977
La Distinction: critique sociale du jugement, 1979; as Distinction:
A Social Critique of the Judgement of Taste, translated
by Richard Nice, 1984
Le Sens pratique, 1980; as The Logic of Practice, translated by
Richard Nice, 1990
La Noblesse d’e´tat: grandes e´coles et esprit de corps, 1989; as
The State Nobility, translated by L. C. Clough, 1996
Les Re`gles de l’art: ge´ne`se et structure du champ litte´raire,
1992; as The Rules of Art: The Genesis and Structure of the
Literary Field, translated by S. Emmanuel, 1996
La Mise`re du monde, 1993; as The Weight of the World, translated
by P. P. Fergusson, 2000
Sur la television, 1996; as On Television and Journalism, translated
by P. P. Fergusson, 1998
Contre-feux: propos pour servir a` la re´sistance contre l’invasion
ne´-olibe´rale, 1998; as Acts of Resistance: Against the
New Myths of Our Time, translated by Richard Nice, 1998
برای مطالعه بیشتر:
Brown, Nicholas, Szeman, Imre (editors), Pierre Bourdieu:
Fieldwork in Culture, New York and Oxford: Rowman and
Littlefield, 2000
Jenkins, Richard, Pierre Bourdieu, London: Routledge, 1992
Lane, Jeremy F., Pierre Bourdieu: A Critical Introduction, London
and Sterling, Virginia: Pluto Press, 2000
Swartz, David, Culture and Power: The Sociology of Pierre
Bourdieu, London and Chicago: University of Chicago
Press, 1997
این نوشتار ترجمه‌ای است از:

Lane, J. F., 2004, “Pierre Bourdieu”,  in, Murphy, C.J. (ed), Encyclopedia of Modern French Thought, NY, London, Fitzroy Dearborn, pp. 101 – 103.

پرونده پیر بوردیو در انسان‌شناسی و فرهنگ:
http://www.anthropology.ir/node/11314