حقوق شهروندی یا شهروندسازی

ادبیات مربوط به حقوق شهروندی از سال ۱۳۷۶ وارد گفتمان های غالب كشور شد لیكن متاسفانه بیش از آن كه به دستاوردهای قانونی برای تضمین حقوق شهروندان بینجامد به ابزاری برای مجادله های سیاسی تبدیل شد

ادبیات مربوط به حقوق شهروندی از سال ۱۳۷۶ وارد گفتمان های غالب كشور شد. لیكن متاسفانه بیش از آن كه به دستاوردهای قانونی برای تضمین حقوق شهروندان بینجامد به ابزاری برای مجادله های سیاسی تبدیل شد.

با این وجود طرح ایده شهروندی توسط خاتمی به خودی خود گامی ارزشمند در فرآیند شهروند سازی بود. از شهروندی تعاریف متعددی ارائه شده است. تی. اچ. مارشال شهروندی را پایگاهی می داند كه اعضای تمام عیار اجتماعی دارای آن هستند. به تعبیر مارشال كه از صاحب نام ترین اندیشمندان حقوق شهروندی است، شهروندان دارای حقوق، وظایف و تكالیف برابر هستند. مارشال در مقاله «شهروندی و طبقه اجتماعی» شهروندی را دارای اصل بهره مندی از مجموعه حقوق سه گانه می داند كه به واسطه نهادها و ساختارهای شایسته توسعه می یابند . «هامیلتون» شهروندی را مجموعه ای از حقوق یا وظایف معرف عضویت سیاسی- اجتماعی می داند كه موجب اختصاص منابع جمعی به گروه های مختلف اجتماعی است. در حوزه حقوق بشر، شهروندی به معنای پایگاه، شأن یا مقامی است كه به افراد توانایی ادعا كردن علیه جامعه و خصوصاً دولت، حق طلبیدن و مشاركت داده می شود. به تعبیر ساده یك شهروند می تواند و می خواهد كه حقوق خود را ادعا كند و به منظور بهره بیشتر از توسعه در جامعه شریك شود. مفهوم مقابل شهروند رعیت است.

فردی كه اصلاً نمی تواند و نمی خواهد حقوق خود را طلب كند یا ادعایی علیه جامعه و دولت داشته باشد و یا حتی احساس مالكیت و مشاركت در جامعه داشته باشد. از این رو حقوق شهروندی علاوه بر آمیختگی با حقوق سیاسی و مدنی با حقوق اقتصادی - اجتماعی گره خورده است. چرا كه لازمه شهروندی علاوه بر اراده سیاسی حاكمیت، تاسیسات قانونی و حقوقی ، تامین اقتصادی و اجتماعی است.

این رویكرد همچنان به قوت خود باقی است تا زمانی كه افراد در گیر تهیه نان شب خود هستند و از تامین اجتماعی قدرتمندی برخوردار نیستند، الفت و انسی با مشاركت، حقوق مدنی و سیاسی ندارد. از این رو بحث قابل اهمیتی چون شهروند اقتصادی مطرح می شود و این كه چگونه می توان از طریق توانمند سازی معیشت افراد از آنان شهروندانی ساخت كه توانایی و اراده شركت در جامعه را دارند. در كشورهایی كه حقوق شهروندی از ضمانت های قانونی، اجتماعی و اقتصادی برخوردار است شهروندی همواره به عنوان ابزار مشاركت مدنی مطرح می شود، چرا كه از مهم ترین ویژگی های جامعه مدرن پیوستگی تفكیك ناپذیر شهروند و مشاركت های مدنی است. آن چنان كه هابرماس جامعه مدنی را حوزه ای میان دولت و بازار می داند كه در آن تصمیم گیری ها از طریق فرآیندهای جمعی و مشاركت فعالانه شهروندان در شرایطی آزاد و برابر صورت می گیرد. برخورداری از حقوق بشر مستلزم پایگاهی سیاسی ، مدنی ، اجتماعی و اقتصادی است كه به آن شهروندی می گویند.

هر چند به نظر می رسد در كشورمان باید بیش از پرداختن به مفهوم حقوق شهروندی بر مفهوم شهروند سازی تمركز كرد . این كه چگونه می توان از افرادی كه توانایی مشاركت در اجتماع را ندارند و اصلاً احساس علاقه و نیازی به این مشاركت نمی كنند، شهروندانی فعال ساخت. شهروندانی كه احساس مالكیتی قدرتمند نسبت به جامعه ای كه در آن زندگی می كنند دارند و آن را به ظهور می رسانند.

زهرا مرانلو