نگاهی به ژئوتوریسم یا زمین گردشگری

صنعت گردشگری یکی از متنوع‌ترین صنعت‌های به روز در دنیاست که تا به امروز توانسته پاسخ‌های مناسب و قانع‌کننده‌ای برای افراد علاقه مند به گردش را فراهم کند. یکی از بخش‌های گردشگری که مخاطبان خاص خود را دارد و حالت تخصصی پیدا می‌کند زمین گردشگری یا ژئوتوریسم است. در این مطلب ابتدا تعریفی از ژئوتوریسم خواهیم داشت و در آخر نگاهی به جاذبه های مشهور ژئوتوریسم در ایران می‌اندازیم.

تعریف ژئوتوریسم

زمین‌گردشگری یا ژئوتوریسم (Geotourism) از دو بخش ژئو و توریسم تشکیل شده‌است بخش ژئو جاذبه‌های زمین شناسی، ژئومورفولوژی و میراث معدن‌کاری را شامل می‌شود و بخش توریسم آن به عنوان موضوعی چند رشته‌ای، تمامی زیرساختهای صنعت گردشگری از جمله تفسیر، مدیریت، اقامت، تورها و... شامل می‌شود و برخلاف اکوتوریسم (بوم گردشگری) که جاذبه های طبیعت جاندار را در مرکز توجه قرار داده است، این صنعت بطورکلی با جاذبه های طبیعت بی جان سروکار دارد.

مخاطبان زمین‌گردشگری نه تنها متخصصان و کارشناسان زمین شناسی و ژئومورفولوژی، بلکه گردشگران عادی و علاقه‌مندان طبیعت هستند. در جریان فعالیت‌های زمین‌گردشگری، بازدیدکنندگان ضمن بازدید از پدیده‌های زیبا و ویژه زمین شناسی و ژئومورفولوژی، با مبانی پیدایش آنها آشنا شده اهمیت وجودی آنها را درمی‌یابند. اما اگر بخواهیم تعریف علمی از ژئوتوریسم را ارائه داد متعلق به تام هوز از انگلستان در سال ۱۹۹۵ میلادی است: « ژئوتوریسم ارائه ی امکانات خدماتی و تفسیری به منظور قادر ساختن گردشگران به کسب دانش و درک زمین شناسی و ژئومورفولوژی (با مشارکت آنها در توسعه ی علوم زمین)، فراتر از درک صرفاً زیبایی های محض یک مکان است.»

گروهی ژئوتوریست در حال بازدید از جاذبه های طبیعی

تاریخچه ژئوتوریسم

زمین گردشگری یا ژئوتوریسم در جهان بصورت اولیه توسط آدام سدویک در انگلستان آغاز شد و تاریخ این اقدامات اولیه به قرن ۱۷ و ۱۸ انگلستان بازمی گرددو بصورت آکادمیک در جهان امروزی به سال ۱۹۹۵ میلادی یعنی تاریخ ارائه نخستین تعریف زمین‌گردشگری درجهان توسط توماس هوز از انگلستان بازمی گردد.

ژئو لیدر چه کسی است؟

زمین شناسى است که با گذراندن دوره‌هاى آموزش اصول راهنمایان جهانگردى و همچنین آشنا بودن با پدیده‌هاى زمین شناسى ایران در خدمت گروه‌هاى گردشگرى قرار مى‌گیرد. وظیفه این راهنما ارائه توضیحات علمى و توصیف پدیده‌هاى زمین شناسى براى گردشگران و پیشبرد اهداف آموزشى تعریف شده است. این راهنما مى‌تواند بصورت دائم در منطقه حضور داشته باشد و به گروه‌هاى مراجعه کننده خدمات بدهد. در این صورت باید در ژئوپارک مورد نظر دفترى براى استقرار وى در نظر گرفته شود. همچنین راهنما مى‌تواند بر اساس برنامه گرو‌ه‌هاى گردشگرى، در مناطق مختلف آنها را همراهى نماید.

ژئو گارد چه وظیفه ای برعهده دارد؟

زمین شناسى است که در محل ژئوپارک مستقر بوده و ضمن آگاهى کافى از ویژگى‌هاى پدیده مورد نظر، وظیفه حراست از محدوده ژئوپارک را انجام مى‌دهد. ژئو گارد (Geoguard) مى‌داند که چه عواملى بر پدیده مذکور آثار منفى مى‌گذارد و در جهت جلوگیرى از این آسیب‌ها تلاش کرده و این آثار منفى را در ابتداى بازدید براى بازدیدکنندگان نیز تشریح مى‌نماید. ژئو گارد در تمامى مراحل بازدید گروه را همراهى نموده و از آسیب‌هاى احتمالى وارده به پدیده‌ها توسط بازدیدکنندگان جلوگیرى مى‌کند.

ژئو گارد یا محافظ آثار زمین شناسی در حال ماموریت

جایگاه و موقعیت ژئوتوریسم در ایران

ایران با تنوع زمین شناختی، اقلیم متنوع و ویژگی‌های زمین‌شناسی گوناگون و طبیعت بی جان بی‌نظیر، می‌تواند از پدیده‌های زمین شناختی در سراسر کشور مانند غارها، تنگه‌ها، دره‌ها، مناطق فسیلی، دره‌های نشستی، شکاف‌های بزرگ زمین شناسی، سازندهای زمین شناختی، گل‌فشان‌ها، انواع کانی‌ها، هرم‌های ماسه‌ای، سواحل صخره‌ای – سنگی، معادن باستانی، کلوت‌ها و غیره بعنوان میراث‌های زمین شناختی در قالب ژئوسایت‌های بالقوه متعدد پس از تدارک زیرساختهای گردشگری به عنوان ابزاری کار ساز در راستای توسعه ژئوتوریسم و تاسیس ژئوپارک‌ها مورد استفاده قرار دهد.

به گفته بهرام نکوئی صدری، ژئوتوریسم در ایران با تاسیس ژئوپارک قشم رسمیت یافته اما به دلیل عدم وجود ابزار تفسیر زمین شناختی در این ژئوپارک در واقع بطور عملی هنوز صنعت ژئوتوریسم در ایران راه اندازی و آغاز نشده‌است. ژئوپارک جهانی قشم درغرب جزیره قرار دارد و در حقیقت محدوده‌ای طولی است که شرق آن به روستای طبل صلخ، غرب آن به روستای گوریکانی، از شمال به ساحل شمالی و از جنوب به ساحل جنوبی منتهی می‌شود.

ژئوپارک قشم دارای هفت سایت اصلی تنگه چاه کوه، دره وب افتاده، دره تندیس‌ها، دره شور، نمکدان، دولاب و کورکوراکوه است.

ژئو پارک قشم یکی از جاذبه های ژئوتوریسمی

نگاهی به جاذبه های مشهور ژئوتوریسم ایران

۱. تنگه چاه کوه

در این سایت دو تنگه عمود بر هم در آن قرار دارد. تنگه های باریک با دیواره های عمودی و با اشکالی اعجاب آور با عظمت که گویا هنرمندی خلاق بر پیکر این دیواره ها ایجاد کرده است.

عرض این دیواره ها در قسمت هایی حتی تا یک متر هم می رسد. این تنگه که در یک لایه ماسه سنگی ایجاد شده است و به دلیل وجود میان لایه های مارن، سیلت و آهک و فرسایش انحلالی آنها حفره ها، درزها و بریدگی های بسیار زیبایی ایجاد شده است که چشم هر بیننده ای را خیره می کند. به دلیل اینکه کف این تنگه بعد از هر بارندگی محل جاری شدن آب می باشد، مردم محلی برای استفاده از این آب اقدام به حفر چاه در کف آن نموده و به همین دلیل نام چاه کوه را برای این تنگه انتخاب کردند.

۲. دره وب افتاده

اگر چه این سایت در خارج از محدودۀ ژئوپارک قرار دارد ولی با توجه به زیبایی منطقه و همچنین ساختار ژئومورفولوژی خاص آن به عنوان یکی از سایت های اصلی ژئوپارک مورد پذیرش یونسکو قرار گرفت. سایت دره وب ها از لایه های رسوبی بسیار نرم و فرسایش پذیر از جنس مارن که یک لایه ماسه سنگ آهکی بر روی آن قرار گرفته است تشکیل شده که محلی مناسب برای بررسی لایه های رسوبی، مکانیزم فرسایش روی لایه ها و هوا زدگی آنها می باشد از طرفی به وجود آمدن احجامی مانند ستونک های سوزنی شکل، دیواره های کاملاً عمودی، پل ها و حفره های متعدد و زیبا در این دره بر زیبایی آن افزوده است.

۳. دره تندیس ها

دره تندیس ها یکی دیگر از سایت های ژئوپارک می باشد که سطح آن غالباً از ترک های گلی پوشیده شده است. ترک گلی یک ساخت رسوبی می باشد از لحاظ ساختاری نسبتاً شبیه به دره وب ها می باشد با این تفاوت که وسعت بیشتری داشته و تراکم پدیده در آنجا کمتر ولی فراوانی بیشتری دارد. در این دره از سنگ، به وسیله فرسایش تندیس هایی تراشیده شده که چشم اندازی بسیار زیبا را در منطقه ایجاد کرده است.

۴. دره شور

این تنگه در مرکز تاقدیس سلخ واقع شده است. مردم محلی به آن تنگ مکینه یا هوباد (How Baad) می گویند. در این دره قدیمی ترین لایه های رسوبی جزیره (آهک گوری) قابل مشاهده است. همچنین بلندترین قله جزیره با ارتفاعی نزدیک به ۴۰۰ متر مشرف به این دره می باشد. از طرفی به دلیل قرار گرفتن این منطقه در مرکز تاقدیس منابع سرشار گازی در این سایت قرار گرفته است ولی از منظر زیباشناسی دو ویژگی دره شور بیش از هر چیز دیگر خودنمایی می کنند:

ویژگی زمین ریخت شناسی (ژئومورفولوژی) چشم اندازی رویایی به آن داده است. وجود هزاران آبراهه زیبا بر روی دامنه های احاطه کننده دره و تپه ماهورهای مارنی و آهکی در میان آن به همراه آرامش و سکوت دائمی آن هر بیننده ا ی را به آرامشی عمیق خواهد رساند.
وجود چشمه های سولفور نیز نقش و نگاری شگرف در این دره ایجاد کرده است گویی هنرمندی چیره دست آن را به تصویر کشیده است. البته این تنها ویژگی این چشمه ها نیست و خاصیت درمانی آن سالانه هزاران نفر از بومیان منطقه را به سوی خود می کشاند.

بخشی از ژئوپارک قشم

۵. دولاب

بر کوهپایه شمالی گنبد نمکی (نمکدان) منطقه دولاب قرار دارد. باران ها و رگبارهای فصلی شبکه ای از آبراهه ها و رودهای فصلی را در بستری از مارن و ماسه ایجاد نموده است که عمق بعضی از آنها به بیش از ۲۰ متر می رسد. ویژگی خاص لیتولوژی منطقه در برخی نقاط حفره ها و شیارهای بسیاری در مسیر رودها ایجاد نموده است. این شبکه آبراهه بسیار پیچیده و تو در تو دارد به گونه ای که افراد غیر آشنا به منطقه در آن گم می شوند. بعد از بارندگی بهترین زمان بازدید این منطقه است.

۶. نمکدان

سایت نمکدان یکی دیگر از جاذبه های علمی گردشگری ژئوپارک قشم می باشد. دراین منطقه به دلیل پدیده دیا پیریسم گنبد نمکی سر برآورده است که طولانی ترین غار نمکی جهان در این گنبد قراردارد. همچنین وجود چشمه های نمک و سفید پوش کردن دره ها و زمین های اطراف این گنبد چشم اندازی رویایی به منطقه داده است. در این منطقه انواع سنگ های رسوبی، دگرگونی و آذرین را می توان یافت که جهت پژوهش ها و تحقیقات کانی شناسی پترولوژی یا سنگ شناسی می تواند مورد مطالعه قرار گیرد.

۷. کورکوراکوه

کورکوراکوه در مجاورت روستای گیاهدان قرار دارد البته این سایت خارج از محدوده اصلی ژئوپارک قراردارد ولی با توجه به زیبائی منطقه به عنوان یکی دیگر از سایتهای اصلی ژئوپارک مورد قبول یونسکو واقع شد. ساختار عمومی منطقه تپه ماهورهایی است که بیشتر از جنس مارن می باشد و بدلیل فرسایش توسط آبهای جاری دره ها و تنگه های بین آنها ایجاد شده است.

همچنین ژئوپارک قشم دارای موزه ای می باشد که حیات وحش منطقه و عکس هائی از پدیده های زمین شناسی ژئوپارک را به نمایش می گذارد. ژئوپارک قشم اولین و تنهاترین ژئوپارک خاورمیانه است که در سال ۲۰۰۶ به ثبت شبکه جهانی ژئوپارک ها رسید.