یدالله ثمره

یدالله ثمره، متولد ۱۳۱۱، كرمان
دكترای زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران ۱۳۴۰
دكترای زبان شناسی عمومی با تخصص آواشناسی و واج شناسی از دانشگاه لندن ۱۹۶۸
عضویت در هیأت علمی دانشگاه تهران ۱۳۴۷
استادیار، دانشیار و استاد دانشگاه تهران طی سالهای ۱۳۶۹ – ۱۳۵۰
مدیر گروه زبان شناسی دانشكده ادبیات دانشگاه تهران ۷۵ – ۱۳۷۰
مدیر پژوهشگاه گویش شناسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی ۵۴ – ۱۳۵۱
مدیر گروه علوم انسانی انستیتو علوم بیمارستانی ۵۷ – ۱۳۵۲
دریافت لوح تقدیر كتاب برگزیده سال ۱۳۶۶
عضو دائمی انجمن آواشناسی بین المللی IPA
یكی از مؤسسین اصلی آزمایشگاه زبان دانشكده ادبیات دانشگاه تهران
برخی از تألیفات وی عبارتند از: تدوین بخشی از حرف «ه» مجلدات ۷۵ تا ۱۰۴ آواشناسی زبان فارسی، آموزش زبان فارسی (۵جلد) (این كتاب تاكنون به زبانهای فرانسه، آلمانی، روسی، اسپانیایی، تركی استانبولی، هندی و... ترجمه شده است)، دریچه ای به زبان فارسی، راهنمای زبان فارسی و...
یدالله ثمره در نهایت شور و شوق و علاقه «مشغول تدریس و كار دانشگاهی» بود كه ناگهان حكم بازنشستگی به دستش رسید. خودش می گوید: «یادم هست كه وسط ترم بود و من داشتم برای رفتن به سر كلاس آماده می شدم كه حكم بازنشستگیم را توی صندوقچه ام دیدم. بعد رفتم سر كلاس و حكم بازنشستگی را برای دانشجویانم خواندم و دیدم كه همه تعجب كرده اند.» با این همه و با این كه از آن تاریخ قریب ۸ سال می گذرد باز هم همچنان یدالله ثمره زبانشناس خبره و معروف كه بیش از ۳۰ سال سابقه تدریس در دانشكده ادبیات فارسی دانشگاه تهران را دارد همچنان به كار تدریس عشق می ورزد و خودش می گوید: «حتی آرزو دارم كه در راه دانشگاه بیفتم و بمیرم و نه بر اثر بیماری در رختخواب».
با این حال یدالله ثمره حالا گرفتار بیماری است و گرچه سرحال با همه حال و احوال می كند اما از ته صدایش می توان غم دوری از كلاس و درس و فحص را شنید. تعجبی هم ندارد. چرا كه او هنوز عاشق است. مثل روز اول تدریسش. هنوز هم با دانشجویان سی سال پیش خود رابطه دوستی و رفاقت دارد. دانشجویانی كه حالا هر كدام برای خود استادند و كار تألیف و ترجمه می كنند.
گرچه ثمره ۳۰ سال عمر خود را صرف تدریس و تألیف و ترجمه و پژوهش كرده است اما وقتی از او درباره بازنشستگی می پرسی از روی درددل می گوید: «پس از آنكه بازنشسته شدم تا امروز كه در حضور شما هستم، هنوز یك نفر از دانشكده ادبیات به من نگفته خسته نباشید. این برای من بسیار تعجب آور است. انگار من اصلاً در دانشكده ادبیات وجود خارجی نداشته ام.»
او حق دارد از بعضی رفتارهایی كه به ناحق درباره اش انجام داده اند دلگیر باشد. گرچه اصراری بر این گله مندیها ندارد اما كیست كه نداند همین یدالله ثمره چه زحمات فراوانی برای همین دانشكده ادبیات دانشگاه تهران كشیده است؟ كیست كه نداند او اولین مدیر گروه زبان شناسی همگانی بوده است و در مدت ۵ سال مسؤولیتش، گروه تحت امرش را مبدل به گروهی فعال و بسیار بانشاط كرده است و در طی این مدت، چقدر زحمت برای زبان شناسی كشیده است؟ كیست كه نداند همین یدالله ثمره بود كه گروه زبان شناسی را از گروه فرهنگ و زبانهای باستانی جدا كرد؟
قصه ثمره را از آخر شروع كردم كه به نامرادیهایی كه در حقش كرده ایم بیشتر واقف شویم. شاید خیلی از ما نام انجمن زبان شناسی به گوشمان رسیده باشد و باز با این حال خیلی از ما هم ندانیم كه مؤسس این انجمن در سال ۱۳۸۱ یدالله ثمره بود و همین كارش باعث شد تا بسیاری از زبان شناسان و دانشجویان زبان شناسی مأوای مناسبی را برای كار و پژوهش بیابند و حالا این انجمن «كانونی است برای فعالیتهای علمی و صنفی زبان شناسان.»
زبان شناسی در سالهای اخیر در ایران رفته رفته از گمنامی به در می آید و این همه را شاید مرهون زحمات كسانی چون یدالله ثمره باشد. چه او معتقد است: «كلاسهای زبان شناسی نمی توانند تمام موضوعها و شاخه های زبان شناسی را پوشش دهند. مثلاً بارها دیده ام كه دانشجویان دوره فوق لیسانس، یا حتی دكتری زبان شناسی، گوش حساس و ورزیده ای برای تشخیص تفاوت های جزیی صدا ندارند. طبیعی است كه چنین افرادی نمی توانند روی گویشها و لهجه های ایرانی كار كنند. در زمینه های دیگر نیز با این فقر دانش و اطلاعات مواجهیم.»
یدالله ثمره متولد دهم اردیبهشت سال ۱۳۱۱ در شهر كرمان است. او در یك خانواده فرهنگی متولد شده است و دوره دبستان را شاگرد پدر و مادر خود بوده و در دبستان بدر سیرجان تحصیل كرده است. می گوید: «پدر و مادرم، هردو، معلم بودند و من تحصیلات اولیه ام را در خانواده پیش پدر ومادر شروع كردم و سپس در مدرسه این دو نفر تحصیلات ابتدایی را به پایان رساندم. پدرم مدیر مدرسه بود و مادرم هم معلم همان مدرسه. بنابراین، اولین معلمان من پدر و مادرم بودند. قبل از اینكه به مدرسه بروم، پدرم قرآن و مقداری تعلیمات مذهبی به من آموخت. من شش سال ابتدایی را در مدرسه پدرم به پایان رساندم. مدتی از دوره تحصیلات ابتدایی را در كرمان گذراندم و بعد از انتقال پدرم به یكی از مدارس سیرجان، كه به مدیریت آن مدرسه رسید، منتقل شدم و تا ششم ابتدایی را در آن مدرسه بودم.»
ثمره تحصیلات متوسطه اش را در دانشسرای مقدماتی كرمان به پایان می رساند و در مهرماه ۱۳۲۹ به عنوان آموزگار پایه یك به خدمت وزارت فرهنگ آن زمان درمی آید. یكی دو سال بعد، دیپلم كامل متوسطه در رشته ادبی را اخذ و چند سالی در وزارت فرهنگ كرمان تدریس می كند.
او در سال ۱۳۳۶ به تهران می آید و در كنكور دانشگاه تهران در سه رشته ادبیات فارسی، باستان شناسی و حقوق شركت می كند و در هر سه رشته قبول می شود و از بین آنها ادبیات فارسی را برمی گزیند. در سال ۱۳۳۹ با رتبه اول، از دانشكده ادبیات لیسانس ادبیات فارسی گرفته و بلافاصله وارد دوره دكترای ادبیات فارسی می شود و حدود دو سال و نیم در این دوره تحصیل می كند.
در اواسط سال ۱۳۴۱، از طرف دولت ایران بورس تحصیلی شاگرد اولی دریافت می كند و عازم انگلستان می شود و در دانشگاه لندن به تحصیل زبان شناسی می پردازد و در سال ۱۳۴۷ با درجه دكترا از دانشگاه لندن فارغ التحصیل می شود.
ثمره در خصوص انگیزه اش از انتخاب زبان شناسی آن هم در سالهایی كه در نظام آموزش عالی ما چیزی به این عنوان اصلاً وجود نداشت می گوید: «ما در دوره لیسانس دو یا سه درس با محتوای زبان شناختی داشتیم. چند تا از این درسها به زبان شناسی و زبانهای باستانی مثل پهلوی، فارسی باستان و اوستا و نیز ساختمان این زبانها مربوط می شد. یكی دو درس هم به زبان شناسی نوین مربوط می شد، مثل تاریخ زبان و دستور زبان و غیره كه اینها جزو دروس ادبیات بود و با عنوان رشته زبان شناسی تدریس نمی شد. استادان این دروس هم بعضی مانند مرحوم پورداود و مرحوم صادق كیا، زبانهای باستانی را درس می دادند و بعضی مثل مرحوم خانلری و مرحوم مقدم مطالبی به اسم زبان شناسی جدید تدریس می كردند. البته چیزهایی كه آنها درس می دادند با این زبان شناسی كه امروز می شناسیم تا حدودی فرق داشت و آمیزه ای بود از زبان شناسی باستانی و جدید... یادم هست وقتی كه از استادهایم خداحافظی می كردم كه بروم خارج، بعضی ها به من سفارش می كردند كه زبان شناسی بخوانم. از میان این افراد، به خصوص باید از دكتر مقدم، خانلری و كیا یاد كنم كه مرا خیلی تشویق می كردند. آنها معتقد بودند چون ما متخصص زبان شناسی نداریم و این رشته در آینده مطمئناً در ایران تأسیس خواهد شد برای تدریس آن به متخصص و مدرس نیاز داریم. این بود كه وقتی به انگلیس رفتم، تا حدودی با زبان شناسی آشنایی داشتم.» البته ثمره اعتراف می كندكه در همان لندن هم وسوسه رشته های دیگری را در سر می پرورانده اما به دلیل سابقه علاقه ای كه به این رشته داشته است (او بین سالهای ۳۸ تا ۳۹ حرف «هـ» لغتنامه دهخدا را نوشته و همكاریهایی هم در تألیف فرهنگ معین داشته است) و همین سابقه موجب می شود تا نهایتاً رشته زبان شناسی را دنبال كند. حتی وقتی سابقه اش را در این خصوص با مسؤولان دانشگاه لندن در میان می گذارد در كتابخانه دانشگاه كتابهایش را دیدند و پسندیدند و او را به عنوان كسی كه در زبان شناسی كار كرده برای دوره فوق لیسانس پذیرفتند.او درباره خاطراتش از لندن و تحصیل در آنجا می گوید: «یادم هست كه وقتی وارد دانشگاه شدم، تا مدتی، حداقل شش ماه، همه چیز برایم سیر و سیاحت بود و تازگی داشت چون با آن سیستم دانشگاهی كاملاً بیگانه بودم. از رفتار استادها گرفته تا طرز حرف زدن آنها با دانشجو، طرز رفتارشان، معاشرتشان با دانشجوها، تجهیزات كتابخانه ها، آزمایشگاهها و امثال اینها همگی برایم تازگی داشت.»
ثمره دوره فوق لیسانس خود را در دانشگاه لندن سپری می كند و در سال ۱۹۶۸ درجه دكترای خود را در رشته زبان شناسی عمومی با تخصص در آواشناسی و واج شناسی و نیز دیپلم تخصصی IPA دریافت می كند. او در سال۱۳۴۷ عضو هیأت علمی دانشگاه تهران می شود و در سالهای ۱۳۵۰، ۱۳۶۰ و ۱۳۶۹ به درجه استادیار، دانشیار و استاد نایل می گردد. یكی از زمینه های مورد علاقه ثمره آموزش زبان فارسی به خارجیان است و در این زمینه هم خیلی كار كرده است. چنانچه پیش از انقلاب كتاب «آموزش زبان محاوره ای به خارجیان» را تألیف می كند و بعد از آن هم پنج جلد «آزفا» را برای وزارت ارشاد می نویسد كه چاپ سوم آن را انتشارات الهدی منتشر می كند. این كتاب به شدت مورد استقبال قرار می گیرد و موجب به وجود آمدن «یك روش و متدلوژی تازه در آموزش زبان فارسی به خارجیان» می گردد كه به متد «آزفا» معروف می شود. جالب اینجاست كه كتاب فوق در سراسر دنیا تدریس می شود و تاكنون به بیست زبان ترجمه و چاپ می شود. در ایران هم در دانشگاه بین المللی امام خمینی و نیز مركز بین المللی آموزش زبان فارسی در تهران تدریس می شود. علاوه بر این ثمره دو جلد كتاب دیگر هم برای دانشجویان قزاقی زبان دانشگاههای قزاقستان می نویسد كه تحت عنوان دریچه ای به زبان فارسی و «راهنمای زبان فارسی» به چاپ می رسد. او قصد دارد كتابهای دیگری هم برای گویندگان زبانهای دیگر بنویسد. مثلاً برای زبان اردو، خودش می گوید: اگر عمری باشد خیال دارم كاری را كه در زمینه آواشناسی كرده ام و یك جلد آن درآمده است به پایان برسانم. من می خواستم یك دوره كامل آواشناسی برای زبان فارسی بنویسم كه جلد اول آن همان آواشناسی زبان فارسی چاپ مركز نشر دانشگاهی است. جلد دوم آن فرایندهای آوایی در زبان فارسی است. جلد سوم این كتاب ویژگیهای آكوستیكی صداهای زبان فارسی و مطالعات آزمایشگاهی است. برای علم زبان شناسی كه تازه تأسیس و جوان به نظر می رسد، شاید سی چهل سال دوره طولانی نباشد، اما هیچ كس نیست كه معترف به خدمات شایان و زحمات بی دریغ یدالله ثمره برای این رشته جدیدالتأسیس نباشد. خودش درباره زبان شناسی می گوید: «زبان شناسی از ابتدای پیدایش تا امروز در مسیر رشد بوده است. زبان شناسی فارسی در مسیر تكامل بوده است. به طور كلی اولین هدف زبان شناسی در ایران این بود كه به زبان فارسی و زبان شناسی زبان فارسی خدمت كند. در این راهكارهای زیادی صورت گرفته و مقالات و كتابهای نسبتاً قابل توجهی نوشته شده است.»
در واقع ثمره، ثمره تلاش افرادی چون دكتر باطنی و دكتر میلانیان را به آن حد از رشد می رساند كه حالا زبان شناسی به عنوان یك رشته مستقل مطرح است از كارهای مهم او در این رشته گسترش حیطه «آواشناسی»، «زبان فارسی» و «واج شناسی» و ساختمان هجایی زبان فارسی است. او در آواشناسی و واج شناسی، گویشها مورد نظرش بوده است و علاوه بر این هدف اصلیش تربیت نیروهای خلاق جهت گسترش این رشته بوده است. از همین رو می گوید: «الآن ۹۰ درصد افرادی كه در دانشگاههای مختلف زبان شناسی درس می دهند، یا پرورش یافتگان داخل هستند یا لااقل فوق لیسانس خود را در اینجا گرفته اند و برای گرفتن دكترا به خارج رفته اند. مثلاً دكتر سیمین كریمی فوق لیسانس خود را همین جا گرفت. دكترایش را همین جا تا حد رساله گرفت و بعد رفت خارج و رساله اش را در آنجا نوشت و دكترایش را از آنجا گرفت و حالا هم در دانشگاههای آمریكا درس می دهد.» و البته شاگردان دیگری چون دكتر حسن پوراقدم كه مشغول تدریس در آمریكاست، یا چند نفر دیگر از دانشجویانش كه حالا در دانشگاههای انگلیس تدریس می كنند ثمره سالها تلاش و كوشش یدالله ثمره است. تلاش پرثمر یدالله ثمره در عرصه زبان شناسی، مطلبی نیست كه بتوان آن را در چند خط و پاراگراف خلاصه كرد. ما به نوبه خودمان قبل از پایان این نوشته از خداوند طول عمر و سلامت او را مسألت داریم. امثال ثمره در این سرزمین چون درناهایی هستند در اقیانوس كه هر چند صد سال یك بار كشف می شوند!

منبع : بنياد انديشه اسلامي