فاطمه(س)، دریای بیکران دانش

یكی از ابعاد مهم وجودی حضرت زهرا(س) شخصیت علمی و دانش الهی او می‏باشد. اینكه حقیقت دانش آن بزرگواران چیست و نحوه دریافت آن چگونه بوده است، مسائل و معارف بلندی است كه ما را دسترسی به آن نیست و حقیقت وحی و اتصال به آن را تنها كسانی می‏دانند كه خود، مخاطب آن بوده‏اند. امّا فهم ظواهر امر و تلاش برای نزدیك شدن به دریای بیكران دانش آنان و نوشیدن جرعه‏ای از آن هر چند اندك، توفیقی است بزرگ. آنچه به اختصار در این مقاله آمده تلاشی است كه نویسنده در تبیین چهره علمی صدیقه كبرا(س) و منابع دانش آن حضرت(س) مبذول داشته‏اند.
اصولاً انسانها از طریق تلاش و كوشش و زحمت و استفاده از استاد و منابع متعارف معلومات خود را تحصیل می‏كنند. چنین دانشی ممكن است با واقع و حقیقت منطبق باشد و برخی اوقات نیز با حقیقت منطبق نیست و خطا و اشتباه در آن راه پیدا می‏كند ولی برگزیدگان الهی و معصومین علیهم‏السلام مانند حضرت زهرا(س) از راههای غیر متعارف نیز معارف و حقایقی به دست می‏آورند. به علاوه علم آنها علمی است به دور از خطا و اشتباه، دانشی كه همواره با حقیقت و واقع سازگار است و به عبارت دیگر دانش آنها همراه با مقام عصمت است.
●مرجعیت علمی مسلمین
همواره باید فرد یا افرادی در جامعه اسلامی باشند تا معارف و دستورات الهی را به كسانی كه آگاهی ندارند بیاموزند. واضح است كه این افراد باید از چنان دانشی برخوردار باشند كه خطا و اشتباه در دانششان پیش نیاید تا بتوانند حافظ و نگهدار واقعی احكام الهی باشند. قرآن مجید در این رابطه می‏فرماید: فاسئلوا اهل الذكر ان كنتم لا تعلمون. در این آیه خداوند دستور می‏دهد افرادی كه نمی‏دانند از "اهل ذكر" سؤال كنند، و منظور از "ان كنتم لا تعلمون" "اگر نمی‏دانید"، جمیع معارف حقیقی است و مقصود از اهل ذكر هر كسی است كه عالم به آن باشد ولی بر اساس روایات مصداق "اهل ذكر" در آیه شریفه همان اهل‏بیت علیهم‏السلام می‏باشند.
ابن‏عباس در باره "فاسئلوا اهل الذكر" می‏گوید: آنها محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین هستند، آنان اهل ذكر و علم و عقل و بیانند و آنان اهل‏بیت نبوتند.
ابن‏عباس در باره "فاسئلوا اهل الذكر" می‏گوید: هو محمد و علی و فاطمهٔ و الحسن و الحسین علیهم‏السلام، هم اهل الذكر و العلم و العقل و البیان و هم اهل بیت النبوه... . آنها محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین هستند، آنان اهل ذكر و علم و عقل و بیانند و آنان اهل‏بیت نبوتند.
چنان كه امام باقر(ع) می‏فرماید: نحن اهل الذكر و نحن المسؤولون ... ما اهل ذكر هستیم و ما هستیم كسانی كه باید از ما سؤال شود.
از این‏رو بر اساس این روایات روشن می‏گردد كه حضرت زهرا(س) و سایر معصومین "اهل ذكر" می‏باشند و آنها هستند كه به معارف الهی آگاهی كامل دارند و مردم باید معالم دین خود را از آنها بیاموزند.
●زهرا(س) همه چیز می‏دانست
از روایات متعدد استفاده می‏شود كه حضرت زهرا(س) به همه چیز آگاهی داشت چون آفرینش او و پدر و شوهرش از شجره واحد و نور واحد بود.
عمار یاسر نقل می‏كند كه حضرت علی(ع) داخل منزل شد. چون فاطمه او را دید گفت: بیا تا برای تو بیان كنم آنچه در گذشته واقع شده و آنچه الآن هست و آنچه تا حال انجام نشده و تا روز قیامت اتفاق می‏افتد.
علی(ع) وقتی این سخن را شنید خدمت پیامبر(ص) رسید و نزدیك آن حضرت نشست. پیامبر(ص) فرمود: تو سخن می‏گویی یا من سخن بگویم؟ علی(ع) گفت: سخن گفتن شما بهتر است. پیامبر(ص) فرمود: وارد بر فاطمه شدی و او چنین و چنان گفت (در باره دانش وسیع و گسترده خود با تو سخن گفت) و تو برگشتی! علی(ع) گفت: آیا نور فاطمه از نور ماست؟ پیامبر(ص) فرمود: مگر نمی‏دانستی؟ علی(ع) از شنیدن این سخن به سجده افتاد و به پاس این نعمت بزرگی كه خداوند به وی عنایت كرده، شكر او را به جای آورد و به خانه برگشت. حضرت زهرا(س) گفت: خدمت پدرم رسیدی و آنچه من در رابطه با آگاهی‏ام، گفتم به او خبر دادی. حضرت علی(ع) فرمود: آری. آنگاه حضرت زهرا(س) به علی(ع) گفت: همانا خداوند نور مرا آفرید در حالی كه خدا را به پاكی یاد می‏كرد. سپس آن را در درختی از درختهای بهشت به ودیعت گذاشت كه سبب روشنایی و درخشندگی آن درخت شد. آنگاه چون پدرم وارد بهشت شد خداوند به او وحی كرد كه از میوه آن درخت استفاده كند. او نیز چنین كرد. آنگاه من در صلب پدر قرار گرفتم. سپس مادرم خدیجه آن نور را دریافت كرد و از او متولد شدم. من از چنین نوری می‏باشم و دانش همه چیز در گذشته و حال و آینده دارم.
ای اباالحسن مؤمن! با نور الهی حقایق را نظاره می‏كند.
آن حضرت در حین ولادت مورد عنایت خاص الهی واقع شد و آن چنان از دانش به وی عطا شد كه از دیگران بی‏نیاز گردید. امام باقر(ع) در سبب نامگذاری آن حضرت به (فاطمه) می‏فرماید: بعد از ولادت فاطمه(س) خداوند به یكی از فرشتگان دستور داد به پیامبر بگوید كه نام او را "فاطمه" بگذارد. آن حضرت نیز چنین كرد. آن گاه خداوند فرمود: "انّی فطمتك بالعلم ... به وسیله دانش
به تو شیر دادم". از این جمله استفاده می‏شود كه آن حضرت در آغاز طفولیت دارای علوم ربّانی و الهی بوده است.
●منابع علمی حضرت زهرا(س)
بعد از رحلت پیامبر گرامی اسلام، وحی آسمانی بر كسی نازل نمی‏شود و درهای وحی بعد از آن حضرت برای همیشه بسته است. اما حضرت زهرا(س) و سایر معصومین(ع) دارای علم و دانش بس وسیع و گسترده‏ای هستند. آنان نسبت به معارف دینی و مصالح مسلمین و حقایق گذشته و آینده آگاهی كامل دارند. حال این سؤال مطرح است كه آنان از چه منابعی این علوم گسترده را به دست می‏آورند. بر اساس متون دینی به منابع چندی می‏توان اشاره كرد كه برخی از آنها اینهاست:
● قرآن
كتاب الهی سرچشمه جاودانه و ارزشمند تمام علوم و دانستنیهایی است كه در امر هدایت بشر نقش دارد و آگاهی به آن رهگشای همه معارف و حقایق اسلامی است. آگاهی كامل از قرآن
امام صادق(ع) در ضمن توصیف "مصحف فاطمه(س)" می‏فرماید: ... و فیه علم القرآن كما انزل. علم قرآن همان طور كه نازل شده در مصحف فاطمه(س) موجود است.
به طوری كه انسان تفسیر و تأویل و ظاهر و باطن و محكم و متشابه آن را به خوبی بشناسد به انسان این توان را می‏دهد كه تمام نیازهای خود و جامعه را از آن استخراج نماید.
حضرت علی بن‏موسی‏الرضا(ع) در توضیح آیه ".. و لو رَدُّه الی الرسول و الی اولی الامر منهم لعلمه الذین یستنبطونه منهم ..."می‏فرماید: منظور از این آیه "آل محمد است" و هم الّذین یستنبطونه من القران و یعرفون الحلال و الحرام، آنها كسانی هستند كه از قرآن استنباط می‏كنند و حلال و حرام را می‏شناسند. چنان كه در رابطه با آیه شریفه "و ما یعلم تاویله الاّ اللّه‏ و الراسخون فی العلم" "تأویل قرآن را جز خدا و ثابت‏قدمان در علم نمی‏دانند" امام صادق(ع) می‏فرماید: نحن الراسخون فی العلم و نحن نعلم تأویله. ما (اهل بیت) راسخان در علم هستیم و ما تأویل قرآن را می‏دانیم.
امام باقر(ع) در رابطه با تفسیر آیه مباركه "فالذین آتینا هم الكتاب یؤمنون به كسانی كه به آنها كتاب آموختیم به آن ایمان دارند" می‏فرماید: هم آل محمد. آنها از آل محمد هستند.
نیز از امام باقر(ع) در باره آیه مباركه "بل هو آیات بیّنات فی صدور الذین اوتو العلم"قرآن نشانه‏های آشكاری است در قلب كسانی كه به آنها دانش داده شده" سؤال شد فرمود: منظور ما هستیم.
امام صادق(ع) در ضمن توصیف "مصحف فاطمه(س)" می‏فرماید: ... و فیه علم القرآن كما انزل. علم قرآن همان طور كه نازل شده در مصحف فاطمه(س) موجود است.
از روایاتی كه در تفسیر آیات ذكر شده و امثال آن، نقل شد استفاده می‏شود كه آگاهی نسبت به قرآن و اسرار آن مربوط به حضرت زهرا(س) و سایر معصومین علیهم‏السلام می‏باشد، چون قرآن در خانه آنها نازل شده است و آنها هستند كه در سایه آشنایی با این منبع لایزال الهی توانایی شناخت و درك حقایق و معارف و دانشهای گوناگون را پیدا كرده‏اند.
●پیامبر اسلام
دومین منبع از منابع دانش حضرت زهرا(س) علم و دانشی است كه آن حضرت از پدر بزرگوارش فرا گرفته است. او در دامن پیامبر(ص) بزرگ شده و جزء نزدیكترین افراد به حضرت(ص) بوده است و پیامبر(ص) بیشترین معاشرت و انس را با او داشته و از سرچشمه وحی او را سیراب می‏كرده است. چنان كه روایات متعددی كه آن حضرت از پیامبر اكرم(ص) اسلام نقل می‏كند شاهد گویایی است بر آنكه آن حضرت از پدرش دانشهای فراوانی را فرا گرفته است. به علاوه حضرت امام جعفرصادق(ع) در باره "مصحف حضرت فاطمه(س)" می‏فرماید: مصحف فاطمه(س)، املاء رسول خدا(ص) و خط علی(ع) است.
مصحفی كه یكی از منابع مهم امامان معصوم علیهم‏السلام بوده است و آنان در موارد مختلف به آن مراجعه كرده و برای دیگران نیز بیان می‏كردند.
● فرشتگان
یكی دیگر از منابع علم آن حضرت، فرشتگان می‏باشند. حضرت زهرا(س) همانند خضر، "ذوالقرنین" و مریم بود كه بر اساس ظاهر آیات قرآن، با فرشتگان الهی ارتباط داشتند و حقایقی از عالم غیب به آنان می‏رسید. بلكه آن حضرت به مراتب از آنان بالاتر بود چون اگر حضرت مریم سیده زنان عصر خودش بود، حضرت زهرا(س) سرور زنان تمام جهانیان است.
"روح‏القدس" یك روح امدادگر است كه انسان را به هنگام انجام كارهای مهم معنوی
و الهی یاری می‏دهد و به تفاوت مراتب اشخاص متفاوت است.
طبق برخی روایات، "مصحف" آن حضرت مشتمل بر علومی بود كه توسط فرشتگان در اختیار حضرت زهرا(س) قرار می‏گرفت. البته راجع به "مصحف" آن حضرت كه از چه منبعی می‏باشد برخی روایات چنان كه اشاره شد از املاء پیامبر(ص) شمرده است.
از امام صادق(ع) راجع به "مصحف فاطمه(س)" سؤال شد. حضرت در پاسخ فرمود: بعد از رحلت پیامبر(ص) حضرت زهرا(س) دچار آن چنان حزن و اندوهی شد كه از شدت و زیادی آن جز خدا كسی آگاهی نداشت. خداوند هم برای تسلّی آن حضرت فرشته‏ای نزد وی فرستاد تا او را تسلی داده با وی سخن بگوید. حضرت زهرا(س) جریان را به حضرت علی(ع) گفت.
یكی دیگر از منابع علم و دانش حضرت زهرا(س) و سایر معصومین(ع) "روح‏القدس" است كه همواره با آنان است و آنان را در درك و فهم حقایق جهان هستی مدد می‏رساند.
حضرت علی(ع) فرمود: هر گاه احساس كردی كه فرشته بر تو نازل و صدایی شنیدی مرا مطلع كن. پس آنگاه كه فرشته آمد با حضرت سخن بگوید، به حضرت علی(ع) خبر داد و آن حضرت هم هر چه می‏شنید آنها را می‏نوشت و از آن نوشته‏ها "مصحف فاطمه(س)" به وجود آمد.
در همین رابطه در روایت دیگری امام صادق(ع) می‏فرماید: بعد از رحلت پیامبر(ص) كه فاطمه دچار حرن و اندوه زیاد شده بود جبرئیل بر او نازل می‏شد و به او تسلیت می‏گفت و از وضع پدرش به وی خبر می‏داد و همچنین از آنچه در آینده نسبت به فرزندان او اتفاق می‏افتد او را مطلع می‏نمود و حضرت علی(ع) آنها را می‏نوشت و بدین‏وسیله "مصحف" فاطمه به وجود آمد.
از این روایات و همانند اینها كه فراوان است به خوبی استفاده می‏شود كه فرشتگان با فاطمه زهرا(س) ارتباط داشتند و دانشهایی الهی در اختیار آن حضرت قرار می‏دادند. در باره مصحف حضرت(س) در ادامه نیز مطلبی خواهیم آورد.● القای روح‏القدس
یكی دیگر از منابع علم حضرت زهرا(س)، فیض روح‏القدس است. در آیات قرآن مواردی است كه از تأیید روح‏القدس سخن به میان آمده است؛ از جمله در باره حضرت مسیح در آیات ۸۷ و ۲۵۳ بقره و ۱۱۰ مائده و در باره پیامبر گرامی اسلام در آیه ۱۱۰ بقره. در اینكه "روح‏القدس" چیست؟ میان مفسران گفتگوی بسیار است. از روایاتی كه در منابع اهل‏بیت است استفاده می‏شود كه روح‏القدس روح مقدسی است كه با همه پیامبران و معصومین(ع) بوده است و امدادهای الهی را در موارد مختلف به آنها منتقل می‏ساخته بلكه در مواردی در غیر معصومین(ع) نیز وجود دارد.
امام باقر(ع) به "كمیت بن‏زید اسدی" شاعر معروف اهل‏بیت(ع) فرمود: برای تو همان است كه پیامبر اكرم(ص) به "حسان بن‏ثابت" فرمود: "لن یزال معك روح‏القدس ما ذببت عنّا" همواره روح‏القدس با تو خواهد بود مادامی كه از ما دفاع می‏كنی.
و در روایت دیگر حضرت امام رضا(ع) هنگامی كه "دعبل خزاعی" بعضی از اشعار قصیده معروف خود "مدارس آیات" را خواند حضرت گریه شدیدی كرد. آنگاه فرمود: "نطق روح‏القدس علی لسانك بهذین البتیین" روح‏القدس در این دو بیت به زبان تو سخن گفت.
درك حقیقت این منابع كار ساده‏ای نیست. دارا بودن این منابع مهم و الهی است كه آنها را از سایر مردم ممتاز می‏گرداند و به آنها در هدایت و ارشاد مردم و حفاظت از معارف اسلامی كمك می‏كند.
امام صادق(ع) در تفسیر آیه "والسابقون السابقون اولئك المقربون" می‏فرماید: پیشگامان، رسولان الهی(ع) و بندگان خاص خدا هستند كه خداوند در آنها پنج روح قرار داده كه یكی از آنها "روح‏القدس" است كه به وسیله آن مطالب را درك می‏كنند.
در روایت دیگر در همین رابطه امام باقر(ع) می‏فرماید: آنان به وسیله روح‏القدس آنچه را در زیر عرش است تا آنچه در زیر زمین است می‏دانند. یعنی از طریق این روح هر چه را لازم است بدانند می‏شناسند.
در برخی روایات در توصیف ارواح پنجگانه كه در خاصان بندگان الهی است امام صادق(ع) می‏فرماید: برای آن چهار روح ممكن است حادثه و اشكالی پیش آید ولی روح‏القدس از این امر مستثنی است، خواب و غفلت و كارهای بیهوده و باطل از او صادر نمی‏شود و با روح‏القدس معارف و حقایق شناخته می‏شود.
از مطالبی كه ذكر شد چنین استفاده می‏شود كه "روح‏القدس" یك روح امدادگر است كه انسان را به هنگام انجام كارهای مهم معنوی و الهی یاری می‏دهد و به تفاوت مراتب اشخاص متفاوت است. در پیامبران و معصومین(ع) به گونه‏ای فوق‏العاده قوی‏تر و بارزتر عمل می‏كند، و در دیگران به اندازه خودشان. هر چند از حقیقت و جزئیات آن اطلاع زیادی نداریم. بنابراین یكی دیگر از منابع علم و دانش حضرت زهرا(س) و سایر معصومین(ع) "روح‏القدس" است كه همواره با آنان است و آنان را در درك و فهم حقایق جهان هستی مدد می‏رساند.
● نور الهی
یكی دیگر از منابع علم حضرت زهرا(س) نور الهی است كه بر اساس روایات متعددی در آن حضرت و سایر معصومین(ع) وجود دارد. در روایتی آوردیم كه آن حضرت در باره خویش می‏فرماید: خداوند نور مرا آفرید كه همواره مشغول تسبیح خدا بود. آنگاه آن را در درختی از درختان بهشت قرار داد و چون پدرم به امر خداوند از میوه آن درخت خورد نور من در پدر قرار گرفت. سپس به مادرم خدیجه منتقل شد و من از او متولد شدم. آنگاه می‏گوید: "و انا من ذلك النور اعلم ما كان و ما یكون و ما لم یكن، یا اباالحسن، المؤمن ینظر بنور اللّه‏ تعالی".
من به وسیله آن نور، به آنچه گذشته و حال و آنچه نیامده آگاهم. ای اباالحسن! مؤمن با نور خدای متعال می‏نگرد.
حضرت فاطمه(س) همان طور كه وجود مقدسش سرچشمه و منشاء وجود امامان معصوم است، علم و دانش مصحف او نیز از سرچشمه‏های دانش ائمه علیهم‏السلام است كه از این موضوع عظمت و گستردگی دانش حضرت زهرا(س) كاملاً روشن می‏شود.
از این روایت به خوبی استفاده می‏شود كه یكی دیگر از منابع علم آن حضرت نور الهی است كه در آن حضرت وجود داشته است و همان نور سبب شده كه دانش و علم آن حضرت گسترده و فراگیر باشد. اینها كه ذكر شد سرچشمه دانش آن حضرت و سایر معصومین(ع) بود. درك حقیقت این منابع كار ساده‏ای نیست. دارا بودن این منابع مهم و الهی است كه آنها را از سایر مردم ممتاز می‏گرداند و به آنها در هدایت و ارشاد مردم و حفاظت از معارف اسلامی كمك می‏كند.
●مصحف زهرا(س) یكی از منابع دانش امامان(ع)
منابعی كه برای دانش حضرت زهرا(س) ذكر شد از منابع دانش امامان معصوم(ع) نیز می‏باشند. به علاوه از روایات متعدد استفاده می‏شود كه یكی از منابع مهم امامان(ع) مصحف فاطمه(س) بوده است.
امام صادق(ع) در ضمن روایتی به برخی از منابع دانش امامان(ع) اشاره كرده می‏فرماید: ... و مصحف فاطمه نزد من است. در آن است تمام دانشهایی كه مردم در رابطه با آنها به ما نیاز دارند و ما (به جهت داشتن آن) به مردم نیازی نداریم.در روایت دیگر، آن حضرت به "فضیل" می‏فرماید: دانستی به چه چیز نگاه می‏كردم؟ او در پاسخ می‏گوید: خیر. حضرت می‏فرماید: در كتاب فاطمه(س) نگاه می‏كردم، هیچ كس به حكومت نمی‏رسد مگر اینكه نام او و پدرش در آن ثبت شده است. در آن نسبت به حكومت فرزندان امام حسن چیزی نیافتم. یعنی علی‏رغم تلاشی كه فرزندان امام حسن(ع) می‏كنند كسی از آنان به حكومت نخواهد رسید.
در برخی روایات از امام صادق(ع) روایت شده كه "مصحف فاطمه(س)" سه برابر قرآن است.
از بعضی روایات استفاده می‏شود كه اخبار گذشته و آینده تا روز قیامت در "مصحف" فاطمه(س) می‏باشد.
بنابراین روشن شد كه حضرت فاطمه(س) همان طور كه وجود مقدسش سرچشمه و منشاء وجود امامان معصوم است، علم و دانش مصحف او نیز از سرچشمه‏های دانش ائمه علیهم‏السلام است كه از این موضوع عظمت و گستردگی دانش حضرت زهرا(س) كاملاً روشن می‏شود.
از رسول خدا شنیدم كه روز قیامت دانشمندان اسلام در پیشگاه الهی حاضر می‏شوند و به اندازه علم و تلاش و كوششی كه در راه آموزش و هدایت مردم داشته‏اند از خدای خویش پاداش دریافت می‏كنند.
●علم در خدمت هدایت جامعه
از مسؤولیتهای مهمی كه پیشوایان معصوم(ع) به عهده دارند تلاش و كوشش و استفاده از دانش گسترده خویش در راه بالا بردن فرهنگ جامعه و دفع شبهات و پاسخ به مسائل آنان است. حضرت زهرا(س) در این رابطه با تمام توان، مسؤولیت بزرگ خود را انجام می‏داد. او از موضوعات ساده گرفته تا پیچیده‏ترین مسائل را پاسخگو بود و این میسر نبود مگر با احاطه علمی، قوت فكر و همت بلند و اتصال به منبع علم الهی، در اینجا به دو نمونه اشاره می‏شود.
۱ـ بانویی خدمت آن حضرت رسید و عرض كرد: مادر پیر و ناتوانی دارم كه در نماز بسیار اشتباه می‏كند، مرا فرستاده تا از شما بپرسم كه چگونه نماز بخواند؟
فرمود: هر چه می‏خواهی بپرس. آن زن سؤالات خود را مطرح كرد تا به ده سؤال رسید و حضرت زهرا(س) با روی گشاده جواب می‏داد. زن از زیادی پرسش خود شرمنده شده گفت: شما را بیش از این زحمت نمی‏دهم. حضرت زهرا(س) فرمود: باز هم بپرس. آنگاه برای تقویت روحیه وی پاداش ارزشمند كسانی كه به مردم معارف دینی می‏آموزند را بیان فرمود. سپس ادامه داد: كه از رسول خدا شنیدم كه روز قیامت دانشمندان اسلام در پیشگاه الهی حاضر می‏شوند و به اندازه علم و تلاش و كوششی كه در راه آموزش و هدایت مردم داشته‏اند از خدای خویش پاداش دریافت می‏كنند.
۲ـ حضرت علی(ع) فرمود: در محضر رسول خدا بودیم كه آن حضرت فرمود: بهترین چیز برای زنان چیست؟ هیچ كس نتوانست پاسخ درست بدهد! من به سوی فاطمه(س) آمدم و موضوع را با و در میان گذاشتم. فاطمه(س) گفت: من می‏دانم. سپس فرمود: "بهترین چیز برای زن این است كه بیگانگان او را نبینند و او نیز آنان را نبیند". به نزد پیامبر(ص) بازگشتم و جواب را گفتم. پیامبر فرمود: چه كسی به تو این مطلب را گفت؟ عرض كردم: فاطمه(س). با تعجب فرمود: "فاطمهٔ بضعهٔ منی". فاطمه پاره تن من است. یعنی همان طور كه من از علوم و معارف الهی در حد اعلی مطلعم، فاطمه كه پاره‏ای از وجود من است نیز چنین است. دقت در این روایت مقام علمی حضرت فاطمه(س) را كاملاً آشكار می‏سازد.
البته در این خصوص ذكر دو نكته لازم است:
الف) ممكن است این سخن حضرت زهرا(س) تأكید و سفارشی باشد بر رعایت پوشش و حجاب و عفت و پاكدامنی در بانوان و گرنه بر اساس دستورات دیگر اسلامی كه در سایر زمینه‏ها داریم در مواردی درس خواندن و رسیدن به درجات بالای علمی برای زنان لازم و ضروری است، تربیت پزشكان متخصص جهت انجام امور پزشكی مربوط به بانوان و همچنین تربیت دبیران و اساتید و محققین دانشگاهی از بین بانوان برای انجام امور فرهنگی و تحقیقاتی امری است واجب كه اگر در آن سستی شود همه مسؤول هستند. روشن است كه رسیدن به چنین مراحلی از پیشرفت و ترقی بدون ارتباط زن و مرد بسیار مشكل بلكه در مواردی ناممكن است. به علاوه خود آن حضرت(س) و دختر بزرگوارش حضرت زینب(س) با ایراد سخنرانیهای آتشین و انقلابی خویش در مجامع عمومی كه مردان نیز حضور داشتند، عملاً به بانوان آموختند كه انجام وظیفه اسلامی و دفاع از حق و امامت و رهبری بر همگان واجب است. غیر از اینان افراد دیگری نیز مانند "سوده"، زن انقلابی و شجاع را مشاهده می‏كنیم كه در جنگ صفین چگونه از حضرت علی(ع) حمایت می‏كند و با اشعار انقلابی خویش، طایفه هَمْدان را برای جنگ با معاویه تشویق و تحریك می‏نماید.
بهرحال برای درك و فهم احكام و معارف اسلامی باید به جهات مختلف و روایات گوناگون در ابواب متنوع توجه نمود و از جمع‏بندی آنها، حكم اسلامی را به دست آورد.
ب) اینكه حضرت علی(ع) به سؤال پیامبر(ص) پاسخ نداد و حضرت زهرا(س) پاسخ صحیح داد دلیل بر آن نیست كه حضرت علی(ع) آن را نمی‏دانسته، زیرا آن حضرت بر اساس فرموده پیامبر(ص) اعلم مردم است. شاید هدف این بوده كه عظمت علمی حضرت زهرا(س) برای اصحاب پیامبر(ص) و آیندگان بیشتر روشن شود.

پاورقیها:
منبع:نشریه پیام زن ، شماره ۶۸
نویسنده:عبدالرحمن انصاری‏شیرازی

منبع : خبرگزاری فارس