حق انفاق کننده

«و اما حق درخواست شونده (انفاق كننده) آن است كه اگر چیزی داد، با تشكر و قدرشناسی از او پذیرفته گردد و اگر امتناع كرد، معذور دانسته شود.
به او خوش گمان و خوشبین باش و بدان كه اگر از دادن چیزی دریغ كرد، مال خودش را نداده و هیچ سرزنشی درخصوص مال و دارایی اش بر او نیست و اگر ]فكر می كنی با ندادن چیزی[ ستمی در حق تو روا داشته، بدان كه «انسان بسیار ستمگر و ناسپاسی است».(۱)
● وظیفه اخلاقی انفاق كننده
اسلام با خطاب قرار دادن انفاق كننده و تقویت انگیزه های مهرورزی، عطوفت و ارزش های بخشندگی و انجام واجبات دینی، می كوشد او را به جود و بخشش و انفاق و كمك به نیازمندان و درماندگان برحسب امكانات و شرایط و موقعیت، تشویق كند.
البته این تشویق و ترغیب، با درنظر گرفتن واقعیات موجود است و اسلام بطور مثال در مورد مقدار انفاق لازم متناسب با وضعیت انفاق كننده نظر خود را ابراز می كند و درعین حال فریبكاری و ادعاهای دروغین عده ای از سائلان را نیز ازنظر دور نمی دارد، اما در برخی احادیث، تكیه غالب بر، داشتن روح بخشش و انفاق در همه شرایط و حالات است. در روایاتی كه از پیامبر(ص) و اهل بیت ایشان با تعابیر متعدد نقل شده، آن بزرگواران از رد سائل و جواب كردن او نهی كرده اند از جمله:
از رسول خدا(ص) روایت شده كه فرمود: «سائل را جواب نكنید حتی اگر به دادن سم سوخته چارپائی باشد» پرواضح است كه در این حدیث مقصود، بخشش اندك است كه انسان ممكن است از بخشیدن مال یا شی اندك و ناچیز خجالت بكشد درحالی كه محروم و ناامید كردن سائل اندك تر از آن است، چنانكه علی(ع) فرمود: «لاتستح من اعطاء القلیل فان الحرمان اقل منه= از بخشش اندك شرم مدار كه محروم كردن، از آن كمتر است» (نهج البلاغه ق/۶۷).
امام باقر(ع) فرمود: «اگر سائل می دانست كه در سؤال كردن ]چه مضراتی[ نهفته، هیچ گاه از كسی درخواست نمی كرد و اگر انفاق كننده می دانست، خودداری او از بخشش ]چه زیان هایی[ بدنبال دارد، هیچ گاه از بخشش به دیگران دریغ و امتناع نمی كرد.»
رسول خدا(ص) فرمود: «آن كس را كه به تو امیدوار است مأیوس مساز كه اگر چنین كنی خداوند بر تو خشم گیرد و دشمنت دارد.» از همین روست كه امام صادق(ع) در وصف جدش رسول خدا می فرماید: «رسول خدا هیچگاه سائلی را دست خالی برنمی گرداند، اگر چیزی همراهش بود می داد و اگر نداشت می فرمود: خدا می رساند.» توجه به واقعیاتی كه در ابتدای این مقاله به آن اشاره كردیم در بسیاری از احادیث كاملاً مشهود است.
در این احادیث آمده كه انفاق كننده ممكن است در برخورد با سائل دچار ناراحتی و سستی شود، و اگر او را جواب كند به عذاب وجدان و یا رودربایستی دچار گردد، همچنانكه اگر بخواهد به هر سائلی انفاق كند خود با مشكل مالی و نقصان مواجه خواهد شد، از اینروست كه عده ای، این عوامل را علت مذموم بودن سؤال و درخواست دانسته اند.
علی(ع) فرمود: «انفاق كننده آزاد است تا آنگاه كه وعده دهد، وقتی وعده داد در بند آن است تا به وعده اش وفا كند.»اما درخصوص میزان انفاق، امام صادق(ع) فرمود: هر روز به یك، دو و سه نفر انفاق كنید، بیش از آن خود مختارید. به سه نفر اطعام كنید و سپس اختیار با خودتان است، اگر خواستید به بیش از اینها انفاق كنید و اگر بر این تعداد نیفزودید حق آن روزتان را ادا كرده اید.»
البته این نوع تقسیم بندی، امری عرفی و عقلانی ]به عنوان یك مصداق[ است درحالی كه مسأله انفاق یك مسأله مشخص و قالبی نیست. انفاق كننده اختیار مال خود را دارد و درعین حال برای كسب ثواب و تكریم سائل دعوت به انفاق و بخشش شده است و اگر از این كار امتناع ورزید، باكی بر او نخواهد بود.
● حقوق انفاق كننده
امام سجاد(ع) حقوق انفاق كننده را درصورت امتناع و یا بخشش، با شفافیت كامل مشخص می كند و می فرماید: حق او در صورت دادن چیزی، آن است كه از وی بخاطر انفاق بخشی از مال و دارایی اش تشكر و قدردانی شود. از ویژگی این تشكر آن است كه انفاق او هر مقدار و هر نوع باشد پذیرفته شود، چراكه او در هر صورت لطف كرده است. و اگر هم از دادن چیزی، خودداری كرد، حق او بر سائل آن است كه به او حسن ظن داشته باشد و بخاطر امتناعش از انفاق، او را دارای عذری بداند.
● سود ظن ممنوع
امام سجاد(ع) می كوشد كه انسان مسلمان بلكه همه انسانها را با روح پرهیز از اتهام زنی و استدلال تراشی های برخاسته از ظن و شك و انفعال تربیت كند. ازنظر اخلاقی شیوه صحیح آن است كه سائل اگر خودداری انفاق كننده را دید، عذری برای این كار او جستجو كند و امتناع او را چنین توجه نماید كه: شاید چیزی برای انفاق نداشت، شاید به اندازه سهم آن روز انفاق كرده است، شاید خود، نیاز شدید به آن داشته است، و توجیهات و عذرهای فراوان دیگری كه برای امتناع انفاق كننده از انفاق و بخشش می توان یافت.
امام سجاد(ع) آنگاه سائل را با این واقعیت آشنا می سازد كه امتناع كردن از انفاق حالتی طبیعی برای صاحب مال و ثروت است زیرا انسانها مسلط بر اموال خود هستند و حق تصرف در آن دارند و مختارند كه آن را ببخشند یا پس انداز نمایند، لذا هیچ كس حتی سائل محتاج، حق ندارد صاحب مال و ثروت را بخاطر نبخشیدن و ندادن سرزنش كند. امام سپس كلام خود را با عبارتی پرمعنی به پایان می برد و می فرماید: اگر ]فكر می كنی انفاق كننده با ندادن چیزی[ ستمی در حق تو روا داشته، بدان كه «انسان، بسیار ستمگر و ناسپاس است.»
در این عبارت كه خطاب به سائل است آمده كه اگر با ستم یا اجحافی از سوی انفاق كننده مواجه شد و یا جواب ردی از او شنید باتوجه به اینكه از نیاز او باخبر بود یا آن سائل از امكانات و توانمندی های او اطلاع داشت و این عمل را ظلم در حق خود دانست، این مسأله نباید او را به شگفتی وادارد زیرا انسان، بسیار ستمگر و ناسپاس است و چنین رفتاری از بسیاری از مردم، قابل توقع است و این اولین و آخرین ظلم هم نخواهد بود، براین اساس سائل باید رفتاری متوازن و سنجیده در قبال انفاق كننده داشته باشد و ناراحتی و خشم، او را از دایره اخلاق پسندیده خارج نسازد.

۱- ان الانسان لظلوم كفار= سوره ابراهیم آیه۳۴

منبع : روزنامه کیهان