کرامت انسانی درسیره امام علی (ع)

«انسان» به عنوان مهمترین موضوع خلقت، همیشه جایگاه مهمی در اندیشه ها و مكاتب مختلف فلسفی داشته و «انسان شناسی» بخش عمده ای از معرفت بشری را در تاریخ علم به خود اختصاص داده است. بدیهی است تا ابعاد مختلف وجود انسان مورد تحقیق و بررسی قرار نگیرد، نمی توان تصویر روشنی از نحوه و حدود و ثغور زندگی اجتماعی انسان ارائه داد و نقش و جایگاه او را درجامعه تعیین نمود.
با توجه به ضرورت تبیین دیدگاههای اسلام دراین مورد، این مقاله بر آن است تا «كرامت انسانی» را در سیره سیاسی حضرت علی (ع) - از بعد نظری و عملی - مورد بررسی قراردهد. مقاله با تبیین دیدگاههای حضرت علی (ع) درمورد «كرامت انسانی درخلقت» و «ضرورت شناخت كرامت انسانی» بحث را آغاز نموده و با طرح جلوه های تحقق كرامت انسانی وارد موضوع اصلی شده است. نگارنده سپس اصول برابری، حفظ عزت نفس انسانی، و تكریم و احترام به شخصیت انسان را از مهمترین شاخصها یا شیوه های تجلی كرامت انسانی از دیدگاه امام علی (ع) برمی شمارد و در پایان مقاله، طی بحث كوتاهی در مورد موانع تحقق كرامت انسانی، مسئله فقر را به عنوان مانع بروز و ظهور كرامت انسانی از دیدگاه امام(ع)، مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد. با هم آن را می خوانیم.
● كرامت انسانی درخلقت:
مهمترین گوهری كه خداوند متعال درخلقت انسان به او عطا فرمود«كرامت انسانی» است.
این ویژگی مهم كه خداوند افتخار آن را فقط به اشرف مخلوقات خود داد، موجب تمایز انسان از سایر موجودات گردید و تمام فرشتگان مأمور شدند دربرابر این كرامت، سرتعظیم فرود آورند. حضرت علی(ع) براین عقیده اند كه خضوع و خشوع و سجده فرشتگان در برابر انسان، به خاطر كرامت او بود و به تعبیر دیگر فرشتگان در برابر كرامت انسانی به سجده افتادند. امام علی(ع) پس از بیان خلقت انسان توسط خالق یكتا، تصریح می فرمایند كه:
«آن گاه خداوند سبحان از فرشتگان خواست كه به پیمان خویش عمل كنند و بروصیت الهی گردن بگذارند و در برابر كرامت انسانی، به نشانه خضوع و خشوع سجده آورند. پس به آنان گفت:«درمقابل آدم به سجده در آیید...» (۱)
بنابر این آنچه فرشتگان مكلف به سجده و تعظیم در برابر آن شدند، نه گوشت و پوست و استخوان، و نه قامت كشیده انسان، بلكه «كرامت انسانی» بود و موجودی كه در برابر این كرامت سر تعظیم فرود نیاورد از درگاه الهی رانده شد و دشمن خدا قلمداد گردید:
«... پس همگی بی هیچ استثنایی سجده اش كردند جز ابلیس» كه كبر ورزید و با تكیه بر اصل و نژاد برترش بر آدم فخر فروخت و به دام تعصب افتاد چنین بود كه ابلیس دشمن خدا، پیشوای متعصبان و بنای مستكبران شد.»(۲)
خداوند متعال از میان تمام موجوداتی كه خلق كرد فقط یكی را برگزید و عطیه ای به نام «كرامت انسانی» به او عطا فرمود و به فرشتگان فرمان داد تا در مقابل این عطیه باارزش و بی مانند سر تعظیم فرود آورند، تعظیم و سجده، بالاترین مرتبه احترام و خضوع و خشوع است كه جز در برابر خداوند، شرك محسوب می شود ولی كرامت انسانی به حدی دارای ارزش بود كه این تعظیم به امر خداوند در مقابل آن صورت گرفت و شیطان كه از تعظیم استنكاف ورزید مورد خشم و غضب الهی قرار گرفت و از درگاه الهی رانده شد.
بدون شك انسان آن گوهر ارزشمند و كرامت والای انسانی را با خود به عرصه این خاك و زندگی دنیایی اش آورد و این خصلت والا- كه از روح دمیده شده خدا در انسان نشأت می گرفت، - جزء ماهیت بشر گردید. بدهی است هركس در این دنیا نسبت به این ویژگی منحصر به فرد انسان بی حرمتی روا دارد و كرامت نفس سایر همنوعان خود را پاس نداشته و آن را مورد خدشه قرار دهد سرنوشتی بهتر از ابلیس نخواهد داشت.
● شناخت كرامت انسانی
پی بردن انسان به ارزش و عظمت كرامت نفسی كه در نهاد او به ودیعه گذارده شده، یكی از مهمترین مراحل خودشناسی است. انسان تا هنگامی كه به توانائیها و قابلیتهای ذاتی خود پی نبرد و به گوهر ارزشمند كرامت خود واقف نگردد نمی تواند در مسیر تكامل و تعالی گام برداشته و آن قابلیتها و كرامات نفسانی را به فعلیت برساند. حضرت علی(ع) در خصوص معرفت انسان به خود می فرمایند:
«دانا كسی است كه قدر خود را بشناسد و در نادانی مرد این بس كه پایه (ارزش) خویش را نشناسد»(۳)
بدون تردید غوطه ور شدن انسان در دام دنیای دنی و فریفته ظواهر زندگی مادی و تجملات دنیایی شدن، با هدف خلقت الهی و كرامت والایی كه خداوند با دمیدن روح خود در انسان، آن را در نهاد بشر به ودیعت نهاد، ناسازگار است. حضرت علی(ع) تأكید می فرمایند كه مرا نیافریده اند كه چون چارپایان، خوردنیهای گوارا سرگرمم سازد یا به زیورهای دنیا فریفته شوم و در چنگال آن گرفتار آیم.(۴) این دنیایی كه در آرزوی آنیم و موجب خشم و خشنودی، می شود نه خانه ماست و نه جایگاهی است كه ما را برای آن آفریده اند.(۵) ارزش و عظمت كرامت انسانی و هدفی كه انسان برای آن خلق شده است بسیار بالاتر و والاتر است. حداقل ارزشی كه می توان برای كرامت نفس انسان تعیین كرد بهشت است:
«آیا آزاده ای نیست كه این خرده طعام مانده در كام - دنیا- را بیفكند و برای آنان كه درخورش هستند نهد؟ جانهای شما را بهایی نیست جز بهشت جاودان، پس مفروشیدش جز بدان.»(۶)
و فروختن عزت نفس و كرامت انسانی به بهای بهشت، حداقل بهایی است كه فقط انسانهایی كه نگرش كاسبكارانه دارند به آن مبادرت می ورزند و اولیای خداوند و بزرگان عرفان و معرفت در پی اتصال به كرامت مطلق هستند و حتی به بهشت هم راضی نمی شوند.
● جلوه های تحقق كرامت انسانی
اگرچه كرامت انسانی از روح دمیده شده خداوند در وجود انسان نشأت گرفته و شایسته است در آخرت نیز به كرامت مطلق ملحق شود اما به حكم عقل و براساس نقل، در این دنیا نیز اهداف والا و مقدس مدنظر خالق یكتا بوده است. شاید یكی از اهداف مورد نظر شارع مقدس، تحقق كرامت انسانی و فعلیت بخشیدن به جلوه های آن در زندگی دنیایی است. انسان بالفطره موجودی اجتماعی است، بنابراین كرامت انسانی باید در اجتماعات بشری تحقق و تجلی پیدا كند. و از آنجا كه اجتماع بشری ضرورتاً به حاكم و نظام سیاسی نیاز دارد، در نتیجه تحقق كرامت انسانی با نظام سیاسی جامعه ارتباط مستقیم پیدا می كند.
یك حكومت دینی و نظام سیاسی مبتنی بر شرع مقدس، اگر بخواهد در راستای خواست و فرامین الهی حركت كند باید یكی از برنامه هایش تحقق كرامت انسانی در جامعه باشد و برای این منظور، لاجرم به راهكارها و شیوه های مبتنی بر شرع مقدس، نیازمند است. در ادامه بحث به برخی از این شیوه ها و به عبارت دیگر به برخی از جلوه های تحقق كرامت انسانی از دیدگاه حضرت علی(ع) می پردازیم:
۱) برابری
تمام انسانها برابر آفریده شده اند و قوم و قبیله، نسب، رنگ پوست، شرایط اقلیمی و حتی دین و مذهب، هیچ تأثیری در ماهیت انسانی ندارند. اولین گروهی كه باید این برابری انسانها را باور كنند و برای تحقق آن گام بردارند حاكمان و نخبگان سیاسی جامعه اند. حضرت علی(ع) خطاب به حاكم مصر می فرمایند:
«و مهربانی بر رعیت و دوستی ورزیدن با آنان و مهربانی كردن با همگان را برای دل خود پوششی گردان و مباش همچون جانوری شكاری كه خوردنشان را غنیمت شماری، چرا كه رعیت دو دسته اند: دسته ای برادر دینی تواند و دسته دیگر در آفرینش با تو همانند».(۷)
حضرت علی(ع) حتی برای حاكمان و رهبران جامعه هیچگونه حق تقدمی قائل نشده و به مالك اشتر تصریح می فرمایند كه:
«بپرهیز از آنكه چیزی را به خود مخصوص داری كه- بهره- همه مردم در آن یكسان است.»(۸)
و البته این یكسانی بهره همه مردم حتی حاكمان، فقط در حقوقی است كه خداوند برای انسان- بماهو انسان- قرار داده است و شكی نیست كه در زندگی فردی و اجتماعی هر كس بیشتر تلاش كند بهره بیشتری خواهد برد.
حضرت علی(ع) هنگام خلافت خود روزی در صدد تقسیم بیت المال برآمد، خطاب به مردم فرمود: «ای مردم... از آدم(ع) فرزندی به عنوان غلام یا كنیز متولد نگردید، تمام مردم آزاده هستند و امروز به خاطر شرایط و مقتضیاتی، برخی بنده و مملوك شما قرارگرفته اند... مقداری از اموال مسلمین نزد من جمع شده كه باید در میان شما از سیاه پوست و سفیدپوست تقسیم شود. بعد حضرت به هر نفر سه دینار داد، مردی از انصار و غلام سیاهش كه روز گذشته آزاد شده بود هر كدام سه دینار گرفتند. مرد انصاری اعتراض كرد كه: یا علی، من این غلام را دیروز آزاد نموده ام آیا سهم مرا با او به یك اندازه می پردازی؟ امام(ع) پاسخ دادند: من در كتاب خدا نگاه كردم، هیچ برتری بین فرزندان اسماعیل (كه كنیززاده بودند) و فرزندان اسحاق (كه آزاد بودند) ندیدم.(۹)
برابری، یكی از اصول كرامت انسانی و یكی از شیوه های ارج نهادن و تحقق كرامت انسانی در جامعه به شمار می رود. همه انسانها به خاطر شرافت و كرامت انسانی خود قابل احترامند و همه شهروندان در مقابل قانون از حقوق یكسان برخوردارند.(۱۰)
فضیل بن جعد گوید: «مهمترین عاملی كه موجب دست كشیدن عرب از حمایت حضرت علی(ع) گردید مسائل مالی بود، زیرا امام(ع) شریف را بر غیر شریف و عرب را بر عجم برتری نمی داد و با رؤسا و بزرگان قبایل آن طور كه پادشاهان رفتار می كردند رفتار نمی كرد و تلاش نمی نمود كسی را (با اعطای صله و مال) به خود متمایل كند، در حالی كه معاویه عكس این عمل می كرد و به همین جهت مردم علی(ع) را ترك كرده و به معاویه می گرویدند.(۱۱)
حتی نزدیكان و یاران حضرت به او گفتند به خاطر تقویت و حفظ نظام نوپای سیاسی، قدری از این اموال را به آنان كه بیم مخالفت و گریزشان به سوی معاویه می رود عطاكن، ولی حضرت برآشفت و فرمود:(۱۲)
«مرا فرمان می دهید تا پیروزی را بجویم به قیمت ستم كردن درباره آنكه والی اویم؟ به خدا كه نپذیریم تا جهان سرآید و ستاره ای در آسمان پی ستاره ای برآید، اگر مال از آن من بود همگان را برابر می داشتم- كه چنین تقسیم الزامی است- تا چه رسد كه مال، مال خداست.(۱۳)
۲) حفظ عزت نفس انسانی
مناعت طبع و عزت نفس انسانی از گوهرهای ارزشمند وجود انسان است و تحت هیچ شرایطی نباید خدشه دار شود. حضرت علی(ع) معتقدند كه در یك حكومت دینی، رهبران و نظام سیاسی جامعه باید با پای بندی به اصول، مبانی و ارزشهای الهی، اخلاقی و انسانی و با سیاستگذاری و تصمیم گیری در چارچوب همین اصول، زمینه های حفظ عزت نفس انسانی را در جامعه فراهم آورند و علو اخلاقی مردم را افزایش و تحكیم بخشند. تملق و چاپلوسی از مهمترین آفات عزت نفس انسان به شمار می رود و معمولا صاحبان قدرت و ثروت، نقش مهمی در ایجاد و اشاعه این روحیه ایفا می كنند.
امام علی(ع) در نظام سیاسی خود بشدت با این خصیصه مبارزه كرد و همواره به استانداران و فرمانداران خود سفارش می فرمود: كه اطرافیان خود را چنان بپرورید كه شما را نستایند و بدون جهت شما را شاد ننمایند.(۱۴) روزی مردی در ضمن سخنرانی امام بلند شد و حضرت را ستود، از ادامه خطبه چنین بر می آید كه حضرت بر آشفتند و به طور ضمنی آن مرد را مورد نكوهش قرار دادند.
امام ضمن یادآوری این نكته كه از زشت ترین خوی حاكمان این است كه خواستار این باشند كه مردم آنان را دوستدار بزرگمنشی شمارند، فرمود: خوش ندارم كه در خاطر شما بگذرد كه من دوستدار ستودنم و خواهان ستایش شنودن. سپاس خدا را كه بر چنین صفت نزادم و اگر ستایش دوست بودم آن را وا می نهادم... و بسا مردم كه ستایش را دوست دارند، از آن پس كه در كاری كوشش آرند. لیكن مرا به نیكی مستایید تا از عهده حقوقی كه مانده است برآیم و واجبها كه برگردنم باقی است ادا نمایم. پس با من چنانكه با سركشان گویند سخن مگویید وچنان كه با تیزخویان كنند از من كناره مجویید و با ظاهرآرایی آمیزش مدارید و شنیدن حق را بر من سنگین مپندارید و نخواهم مرا بزرگ انگارید».(۱۵)
حضرت(ع) هنگام عزیمت به صفین در حال عبور از شهر «انبار» بودند. كشاورزان این شهر طبق رسوم و تشریفات ایرانیان به استقبال امام(ع) آمدند و ابتدا پیشاپیش آن حضرت دویدند. حضرت دلیل این كار را پرسیدند، آنان پاسخ دادند: بدین كار امیران خود را بزرگ می شماریم.(۱۶) حضرت ضمن نهی این عمل خطاب به آنان فرمودند:
«به خدا كه امیران شما از این كار سودی نبردند و شما در دنیایتان خود را بدان به رنج می افكنید و در آخرتتان بدبخت می گردید، و...»(۱۷)
در بازگشت از صفین نیز امام(ع) به تیره ای از قبیله «همدان» برخورد كرد، «حرب بن شرحبیل شبامی» كه بزرگ قبیله بود پیاده در ركاب حضرت به راه افتاد در حالی كه امام(ع) سوار بود، حضرت خطاب به وی فرمود: برگرد كه اینگونه راه رفتن تو موجب فریفته شدن والی و خواری مومن است. (۱۸)
۳) تكریم و احترام به شخصیت انسان
امام (ع) در دستوری خطاب به یكی از ماموران زكات نوشت:
«مسلمانی را مترسان و اگر او را خوش نیاید بر سر وی مران و بیش از حق خدا از مال او مستان، چون به قبیله رسی بر سر آب آنان فرود آی و به خانه هاشان در میای، پس آهسته و آرام سوی ایشان رو تا به میان آنان رسی، و سلامشان كن و در درود گفتن كوتاهی مكن، سپس بگو بندگان خدا، مرا ولی خدا و خلیفه او سوی شما فرستاد تا حقی را كه خدا در مالهایتان نهاده از شما بگیرم، آیا خدا را در مالهای شما حقی هست تا آن را ادا سازید و به ولی او بپردازید؟ اگر كسی گفت نه متعرض او مشو و اگر كسی گفت آری با او برو، بی آنكه او را بترسانی یا بیمش دهی یا بر او سخت گیری یا كار را بر او سخت گردانی.
آنچه از زر یا سیم به تو دهد بگیر واگر او را گاو و گوسفند و شترهاست بی رخصت او میان آن در مشو كه بیش آن رمه او راست، و چون به رمه رسیدی چونان كسی به میانشان مرو كه بر رمه چیرگی دارد یا خواهد كه آنها را بیازارد و چارپایان را از جا مگریزان و مترسان و با صاحب آن در گرفتن حق خدا بدرفتاری مكن، پس مال را دو بخش كن و صاحب مال را ممیز گردان و هر بخش را كه برداشت متعرض او مشو، پس پیوسته چنین كن تا آنچه از مال او باقی می آید حق خدا را ادا كردن شاید. پس حق خدا را ازاو بگیر- و اگر گمان زیاد كند- و خواهد آنچه را قسمت شده به هم زند بپذیر سپس هر دو بخش را به هم بیامیز و همچون بار نخست قسمت كن تا حق خدا را از مال او بستانی». (۱۹)
مساله زكات یكی از اركان اقتصادی حكومت امام علی (ع) به حساب می آمد و فراز فوق بخشی از یكی از فرمانهای امام (ع) به مامورین زكاتش است. طبق روال معمول باید محور بحث امام (ع) در نامه فوق، گرفتن مالیات باشد ولی چنانكه می بینیم نكات اخلاقی، نحوه برخورد انسانی و احترام به شخصیت انسانها همه چیز را تحت تاثیر قرار داده و محور نامه امام (ع) را به خود اختصاص داده است. یكی از نكات جالب توجه در نامه این است كه امام(ع) می فرماید به صاحب مال بگو:«آیا خدا را در مالهای شما حقی است تا آن را ادا سازید و به ولی او بپردازید؟ اگر كسی گفت نه متعرض او مشو».
این همه اعتماد به اعراب بادیه نشین كه گاهی بر سر یك گوسفند و شتر همدیگر را می كشتند واقعاً اعجاب برانگیز است. طبیعی است كه امام (ع) می دانست ممكن است برخی از مردم به دروغ بگویند مالی برای پرداخت نداریم و چه بسا مامور امام (ع) ازاین دروغ مردم آگاه باشد، ولی هیچ گاه امام (ع) اجازه تحقیق وتجسس وحتی اجازه وارد كردن شبهه بر پاسخ مردم را نمی دهد و مامورش را مكلف می كند كه به پاسخ «نه»، اعتماد كند. اعتماد به مردم- حتی اگر شبهه دروغ وجود داشته باشد- بالاترین مصداق تكریم و احترام به شخصیت انسانی است و ضمن اینكه اعتماد متقابل مردم و نظام سیاسی را افزایش می دهد.
موجب می شود كه مردم در دفعات بعد شخصیت خود را بالاتر ازآن بدانند كه بخواهند بخاطر امور دنیوی دروغ بگویند. حضرت در نامه ای دیگر خطاب به یكی از مامورین زكاتش می نویسند: «به او فرمان می دهم كه -زیردستان خود را- نرنجاند و دروغگوشان نداند و به خاطر امیر بودن روی ازایشان برنگرداند». (۲۰)
امام علی (ع) حتی ازاین هم فراتر رفته و مامورین زكات خود را نه تنها به رعایت و حفظ حرمت واحترام مردم سفارش می نمود، بلكه به آنان تاكید می كرد آنچه را برای مردم مطلوب است برای آنان پذیرا باشید وآنها را از مطلوبشان باز مدارید و حتی تا آنجا كه می توانید نیازهای آنان را برآورده سازید. حضرت در این نامه كه باز هم مملو ازنكات اخلاقی وارزشهای الهی است به مامورینش دستور می دهد كه پوشش زمستانی وتابستانی و مركب و غلام افراد را به خاطر گرفتن زكات نفروشید، و اوج نامه هنگامی است كه امام(ع) می فرمایند:
«و برای درهمی كسی را تازیانه مزنید و دست به مال كسی مبرید، نمازگزار باشد یا غیرمسلمانی كه در پناه اسلام است»(۲۱)یعنی به خاطر پول و جمع آوری مالیات هیچ انسانی اعم از مسلمان و غیرمسلمان نباید مورد هتك حرمت و خشونت قرار گیرد. اگرچه ممكن است این موضوع در دنیای امروز امری عادی تلقی شود ولی در مقایسه با یكصد سال قبل و به طریق اولی در مقایسه با یك هزار و سیصد سال قبل كه حكام با زور و خشونت از مردم مالیات می گرفتند بسیار حائز اهمیت است. رعایت حقوق انسان به بهترین وجه و تكریم و احترام شخصیت انسانی در بالاترین درجه، از ویژگیهای منحصر به فرد حكومت و نظام سیاسی حضرت علی(ع) بود.
● موانع تحقق كرامت انسانی
تحقق كرامت انسانی ممكن است موانع عدیده ای پیش روی خود داشته باشد. ما سه شاخص برابری، حفظ عزت نفس انسانی و تكریم و احترام به شخصیت انسان را به عنوان راهكارها یا جلوه های تحقق كرامت انسانی برشمردیم. بدون تردید هر اقدامی كه برخلاف جهت این سه شاخص انجام پذیرد از موانع تحقق كرامت انسانی به شمار می رود. در ادامه بحث، چون در مقام برشماری همه موانع تحقق كرامت انسانی نیستیم فقط به مهمترین مانع آن یعنی فقر اشاره می نمائیم.
● فقر، مهمترین مانع تحقق كرامت انسانی:
شاید در دنیا هیچ پدیده ای سراغ نداشته باشیم كه به اندازه فقر و نیاز، مناعت طبع و عزت نفس انسانها را لگدمال كرده و از بین برده باشد. البته فقر برای بزرگان و اولیای خدا فخر بوده و موجب تكامل و تعالی آنهاست ولی در هر زمان، چند درصد مردم جامعه اینگونه اند؟ بنابراین فقر موجب فساد اخلاق عامه مردم می شود.(۲۲)
به عقیده حضرت علی(ع) «فقر بزرگترین مرگ است»(۲۳) و برای انسان نیازمند «قبر بهتر از فقر است»(۲۴) امام(ع) بر این نكته تصریح دارند كه فقر، نفس انسان را ذلیل و عقل او را سرگردان كرده و موجب غم و غصه می شود.(۲۵) بدیهی است كه نفس ذلیل و عقل سرگردان، هیچ سازگاری و تناسبی با كرامت انسانی ندارند و انسان اندوهناك و غمگین به تنها چیزی كه نمی اندیشد كرامت انسانی است. امام(ع) در مورد فقر به فرزندش محمد حنیفه هشدار داده و به او سفارش می كند كه از فقر به خدا پناه ببرد زیرا كه فقر موجب نقصان دین شده و عقل را سرگردان می نماید و دشمنی پدید می آورد.(۲۶) خود حضرت نیز با آن همت والا و عزت نفس بی مانند كه نمونه انسان كامل است دست دعا به درگاه الهی برمی دارد كه:
«خدایا آبرویم را با بی نیازی نگهدار و با تنگدستی، شخصیت مرا لكه دار مفرما كه از روزی خواران تو، روزی طلب كنم و از بدكاران، عفو و بخشش بخواهم»(۲۷)
فرمایش حضرت علی(ع) با صراحت بر این نكته دلالت دارد كه فقر و تنگدستی آبروی انسان را از بین برده و باعث ضایع شدن حرمت او می شود. انسان فقیر مجبور است گوهر عزت و مناعت خود را زیر پا نهاده و چشم امید به بندگان خدا بدوزد و از آنها انتظار لطف و مرحمت داشته باشد و در اینجاست كه زمینه های ستایش و تملق افراد فراهم می شود و با ستایش و تملق انسانی دیگر به خاطر بهره ناچیز مادی، عزت نفس و كرامت والای انسانی به پائین ترین حد خود انحطاط پیدا می كند و در این مرحله است كه می توان گفت انسان هیچ ندارد، و هیچ نیست، چرا كه ماهیت انسانیش را كه فرشتگان در مقابلش سجده كردند از دست داده است. بنابراین فقر مهمترین آفت كرامت انسانی است.

علی اكبر علیخانی

منبع : روزنامه کیهان