بازخوانی صبر زینب (س) بر پایه آموزه های قرآن

● به مناسبت پانزده رجب سالروز وفات غم بار حضرت زینب(س)
بی گمان یكی از خصلت ها و فضیلت های انسانی، تحمل و بردباری برمشكلات و سختی هایی است كه از هر سوی به انسان هجوم می آورد. انسان زمانی می تواند در برابر سختی ها و مصیبت ها خود را بیمه نماید و با هر مصیبتی جزع و فزع نكند كه از خصلت صبر برخوردار باشد. این خصلت در آموزه های قرآنی به عنوان یكی از برترین فضایل انسانی شمرده و دارندگانش به بزرگی ستوده و تكریم شده اند.
از كسانی كه در گروه صابران مورد ستایش و تجلیل قرار گرفته اند، پیامبران بزرگ خداوند هستند كه به جهاتی چند به داشتن این خصلت و فضیلت ستوده شده و در قرآن به این صفت گرامی داشته شده اند.
با توجه به نگرش منفی و گاه تحلیل و تبیین نادرست مفهوم صبر، برداشت های ناروایی از آن شده كه این خصلت را از فضیلت گاه به حد رذیلت تنزل می دهد و به جای آن كه بستری برای كمال انسانی باشد خود عاملی بازدارنده و مانعی بزرگ برای آن به شمار می آید. از این رو بازخوانی مفهوم صبر بر پایه آموزه های قرآنی ضرورتی است كه می بایست انجام پذیرد.
حضرت زینب(س) نه تنها در میدان كربلا و رخداد دردناك طف، جلوه هایی از صبر قرآنی را نشان داد بلكه در تمام طول زندگی خویش از زمانی كه در كنار مادر در دفاع از ولایت كبرا و خلافت عظما قرار گرفت تا زمانی كه دركنار امیر مؤمنان(ع) در برابر قاسطین و ناكثین و مارقین و تا در كنار امام حسن مجتبی در برابر خودفروشان اهل دین و تا دركنار امام سجاد برای دفاع از امامت و حریم ولایت ایستادگی و پایداری ورزید، نمونه ای عینی از صبر و مفهوم درست و واقعی از حقیقت آن را نشان داد.
از این رو در این نوشتار تلاش شده است تا با تحلیل و تبیین آموزه های قرآنی، مفهوم و نیز اهمیت آن در زندگی فردی و اجتماعی آن حضرت نشان داده شود. بازخوانی مفهومی این واژه می تواند جایگاه و مقام والای آن دخت بزرگ امیرمؤمنان(ع) را باز شناساند و حقیقت وی را دوباره بر ما نمایان سازد. باشد تا با پیروی از این اسوه كامل صبر و استقامت در زندگی فردی و اجتماعی خویش به خوبی از آثار و فواید صبر بهره مند گردیم.
● گستره معنایی صبر
صبر در زبان عربی به معنای شكیبایی و خودداری است. این واژه در خصوص انسان به معنای حالتی است كه موجب می شود شخص خود را نسبت به فشارها، سختی ها، مشكلات، مصیبت ها و از دست دادن ها از درون پایدار و با استقامت كند و واكنش های تند و احساسی و دور از عقل و شرع بروز ندهد. به این معنا كه انسان به طور طبیعی در برابر فشارهای سخت و مصیبت های جانكاه به ویژه آنهایی كه ناگهانی و بدون پیش بینی بوده و از بزرگی خاصی برخوردارند، واكنش های تند و عصبی از خود بروز می دهد و تحت تأثیر عواطف و احساسات، رفتاری به دور از عقل و شرع انجام می دهد.
از جمله واكنش های عصبی و عاطفی كه دست كم، بسیاری از كسانی كه اهل صبر و شكیبایی نیستند می توان به جزع و فزع و آه و ناله اشاره كرد. درمراحل عاطفی شدیدتر، نیز رفتاری را انجام می دهند كه به دور از تدبیر و عقلانیت است و بی حساب و كتاب به آب زده و اعمال و كرداری را مرتكب می شوند كه هم به زودی از آن پشیمان می شوند و هم آثار بدی را به دنبال می آورد كه گاه جبران آن ناممكن و ناشدنی است. با توجه به كاربردهای قرآنی واژه صبر كه با مشتقات آن ۱۰۳ بار در قرآن به كار رفته است، (معجم المفهرس) می توان بر این معنا و مفهوم تأكید كرد كه مفهوم قرآنی آن به معنای فضیلتی غیرقابل انكار مورد توجه و تأكید قرآن است.
دراین مفهوم، صبر عبارت از تحمل و شكیبایی در برابر سختی ها و بلایا و مصیبت ها و از دست دادن جان و مال و مسائل مرتبط با آن در دنیاست. از این رو قرآن با بر شمردن مصادیقی از این مصیبت ها و از دست دادن ها، به ستایش صابران می پردازد و می فرماید: ولنبلونكم بشی من الخوف و الجوع و نقص من الاموال و الانفس و الثمرات و بشر الصابرین، و ما شما را به چیزهایی چون ترس از آینده و گرسنگی و كمبود و از دست دادن هایی در جان و مال و میوه ها می آزماییم و تو به افرادی كه در برابر آن صبر می كنند مژده بهشت را بده!(بقره آیه۱۵۷)
آیه ۱۴۶ سوره آل عمران، صابران را كسانی برمی شمارد كه در برابر مصیبت ها و هر بلا و سختی و فشاری كه برانسان وارد می شود و چیزی را از او می گیرد، تحمل نشان داده و سستی و ضعف به ایشان دست نمی دهد و ناتوان و عاجز نمی شوند.
بنابراین صبر و شكیبایی در آیات قرآنی به معنای تحمل سختی ها و مصیبت ها و مشكلات است به گونه ای كه مهار امور از دست انسان بیرون نرود و كنترل اوضاع را به دست عواطف و احساسات نسپرد و با عقلانیت و تدبیر، عقل و شرع استقامت و پایداری كند تا به مقصد خویش برسد و آن چه را می خواهد به دست آورد. از این روست كه مسئله صبر و شكیبایی در میدان جنگ به عنوان یك اصل اساسی برای دستیابی به پیروزی برشمرده شده و به مؤمنان صابر وعده پیروزی داده شده است. (انفال آیه ۶۵ و ۶۶)
● انواع صبر
غزالی صبر را به چهار دسته بدنی و نفسانی و نیز نفسانی را به فعال و منفعل تقسیم كرده است. وی آن گاه برای هرگونه از شكیبایی و صبر با توجه به موارد و مصادیق و زمینه های بروز و ظهورش نامی می دهد. به این معنا كه شكیبایی در برابر شهوات جنسی و شكمبارگی را عفت می نامد و یا شكیبایی در جنگ و كارزار را شجاعت و در برابر خشم را حلم و در ناملایمات و نگرانی ها سعه صدر و در برابر خواسته های تجملی زهد و در برابر افشاگری، رازداری و مانند آن می نامد.(احیای علوم الدین ص ۶۷)
به نظر می رسد كه این نوع برخورد با مفاهیم قرآنی نوعی استحسان باشد. از آن جایی كه بر این باوریم كه هر واژه عربی خود معنای خاصی را بر می تابد و حتی در مواردی كه برخی آن را از مترادفات دانسته اند می توان تفاوت ظریف و دقیقی را یافت، باید گفت كه در بسیاری از مطالبی كه غزالی بیان داشته نوعی اشتباه و خلط میان مفاهیم گوناگون صورت پذیرفته است. از این رو به جای بازخوانی كتاب احیاء علوم الدین به سراغ آیات قرآنی می رویم تا انواع و اقسام شكیبایی را بازشناسیم.
خداوند در آیه ۱۷۷ سوره بقره مصادیق صبر را بیان می كند كه می تواند نوعی دسته بندی وتقسیم برای صبر و اقسام آن باشد. خداوند در این آیه می فرماید: والصابرین فی الباساء و الضراء و حین الباس؛ صابران در هنگامه مصایب و دشواری های زندگی و فقر و نداری و زیان ها و در هنگام جنگ.
در این آیه صبر به حسب زمینه های گوناگون آن مشخص شده است كه مهم ترین مصادیق را می توان در سه دسته، سختی ها و نداری ها، زیان ها و جنگ شناسایی كرد.
● جلوه های صبر زینبی
بی گمان صبر و شكیبایی حضرت زینب(س) همانند دیگر اعضای این خاندان مطهر، برخاسته از بینش و نگرش توحیدی ایشان بوده است. اگر بخواهیم این خاندان را به صفتی یاد كنیم و بزرگ داریم می بایست به سراغ آیات قرآن برویم و هر صفت و فضیلت نیكو و پسندیده ای را كه قرآن، كسی را بدان ستوده، در ایشان جست و جو كنیم؛ زیرا ایشان همانند جد بزرگوارشان حضرت پیامبر اكرم(ص) اسوه كامل و حسنه ای هستند كه می بایست از آنها در زندگی تبعیت كرد.
در وصف ایشان همین بس كه خانواده ای بهشتی هستند و خداوند در سوره انسان و نیز آیات بسیاری از جمله آیه ۳۳ احزاب آنان را ستوده و بزرگ داشته است.
خوی و خلق ایشان همان خلق قرآنی است و حضرت زینب كبرا(س) نیز همانند دیگر اعضای این خاندان پاك، قرآن ناطق و انسان كاملی است كه هیچ تردیدی در منش و كنش و واكنش های ایشان نیست.
قرآن اگر كسی را به نامی ستوده است بدان معنا نیست كه او از دیگر صفات خالی بوده و یا آن را در حد كم تری دارا می باشد بلكه به این معناست كه وی در شرایطی قرار داشت كه این خصلت و صفت در وی بیشتر نمود پیدا كرده است. اگر از صبر ایوب و یعقوب سخنی می رود بدان معنا نیست كه از دیگر صفات كامل برخوردار نبوده و یا كم تر در وی تجلی و ظهور یافته است بلكه بدان معناست كه وی را در زندگی وضعیتی بود تا این گونه خود را نشان دهد.
زینب كبرا(س) نیز در طول زندگی دچار مسائلی شد كه این صفت (صبر) در وی بیشتر تجلی و ظهور یافت و از این رو صبر زینب(س) در زبان ها افتاد و ضرب المثل شد.
آن حضرت از آغاز دوره خردسالی و كودكی با مصیبت های جانكاهی مواجه شد. نخست غم جد بزرگوارش را تحمل كرد و آن گاه یتیم شد و مادری بزرگ و فرزانه را از دست داد و آن گونه وی را شبانه به خاك سپرد و این گونه مصیبت ها و دردها و رنج ها به سراغ او آمد. اگر قرآن از سه مصداق كامل شكیبایی و صبر در برابر مشكلات و مصیبت ها و نداری ها و جنگ و كارزار را سخن می گوید همه این ها را این كودك در خردسالی تجربه كرد. هنوز نوجوان یا جوان بود كه پدرش را در جنگ های چند در برابر قاسطین و ناكثین و مارقین یاری داد.
آن گاه در غم شهادت غریبانه پدرش در مسجد كوفه نشست و روزی نگذشته بود كه برادرش را در دام دوستان نادان یافت كه محاصره كرده و شمشیر به پای مباركش زدند تا او را به كینه معاویه بكشند. آن گاه جام زهر معاویه را در جان برادر دید و شهادت وی را به جان خرید. در همه این مصیبت ها شكیبایی ورزید.
زمانی در كربلا بر جنازه فرزندان وبرادرزادگان نشست و داغ ایشان را تحمل كرد. این همه را همانند خاندان مطهرش كه در سوره انسان آمده است تنها برای خدا و وجه الله به جان خرید. آن گاه به اسارت رفت و هنگامی كه از وی به طعنه خواستند كه سخنی بر آن چه رفته بگوید، همه را زیبا توصیف كرد و فزع و جزعی بر نیاورد و گفت: ما رایت الا جمیلا؛ جز از خدا نیكی ندیدم.
زینب هم در كارزار، صبر و شكیبایی پیشه كرد و همه در نداری و فقر دست به سوی كوفیان دراز ننمود و از ایشان چیزی نخواست و هم در سختی اسارت فزع نكرد و خود را تسلیم مشیت و اراده الهی نمود كه خواسته بود ایشان را اسیر و برادر و برادرزادگان را كشته بیابد. (ان الله شاء ان یراك قتیلا و ان الله شاء ان یراهن سبایا).
آن حضرت در همه جا از خود صبر و شكیبایی نشان داد. هر مصداقی را در قرآن برای صبر بیابید و آیه ای در ستایش صابران به مصداقی اشاره داشته باشد، آن را به كمال و تمام در حضرت زینب می توان جست و جو كرد.
آن حضرت با آن كه در میان جمعیت به دفاع از حریم اهل بیت(ع) پرداخت اما هرگز هتك حرمت و حریم نكرد. از این روست كه می گوییم او واكنشی فعالانه داشت و برپایه عقل و شرع عمل می كرد و احساسات و عواطف خویش را مهار و كنترل كرده و در راستای كمال خویش و جامعه به كار می گرفت.
می گویند هنگامی كه وارد شهر كوفه شد، جمعیتی عظیم برای تماشا گرد آمده بودند. آن حضرت برای پیام رسانی مسئولیت و مأموریتی كه داشت به سخنرانی ایستاد. در این جا گزارشگران به دقت همه جزئیات را گزارش می كنند و موقعیت آن حضرت را نسبت به مردم تماشاچی بیان می كنند. در عبارتی گزارشگری می نویسد: و قد اومات الی الناس ان اسكتوا فارتدت الانفاس و سكنت الاجراس؛ آن حضرت به جمعیت اشاره كرد كه خاموش شوید. ناگهان نفس ها در سینه ها بند آمد و هیاهوی زنگ ها فرونشست.
آن گاه به سخنرانی ایستاد و سخنانی را بر زبان راند كه جامعه را به تكاپو كشید و خفتگان را بیدار كرد. گزارشگر در توضیح چگونگی منش ایشان هنگام سخنرانی به این جزئیات اشاره می كند كه بسیار عبرت آمیز است. وی بیان می كند كه سخنان ایشان نشان می داد كه چه مقام بزرگی دارد و چگونه زنی صابر و شكیباست و با این همه مصیبت و بلا، رفتاری دور از ادب و نزاكت انجام نمی دهد و خود را تحت تأثیر احساسات و عواطف نمی گذارد. این زن در اوج مصیبت و درد از دست دادن پسران برادر و برادرزادگان و دوستان وخویشان به گونه ای سخن می گوید كه هم عظمت دارد و هم حیا و عفت را حفظ می كند و مصیبت، او را به رفتاری ناخوش و نادرست نمی كشاند.
این گونه است كه صبر و شكیبایی زینب ستایش همگان را برانگیخت. در راه خدا اكنون با شمشیر زبان به جنگ دشمن رفته بود و می بایست چنان كند كه خدا و رسولش را دلشاد سازد. در هیچ جایگاه و موقعیتی كه او با دشمن مواجه شد وی ذره ای از اصول دین دست برنداشت و تنها باتوجه به آموزه های وحیانی سخن گفت و استدلال كرد و كنش و واكنش های خویش را سامان داد. این گونه است كه تأثیری شگرف بر مردمان و جامعه كوفی و حتی شامی می گذارد به گونه ای در كاخ یزیدیان نیز برخی ضد یزید به پا می خیزند و دراین راه شهید می شوند.
ثمرات صبر زینب
شكیبایی و صبر زینب(س) در كوتاه مدت به بار نشست و مردم كوفه ومدینه و برخی از نواحی دیگر به خونخواهی سالار شهیدان به پا خاستند و این گونه شد كه قیام توابین شكل گرفت بلكه می توان گفت اثر تدبیر نیكوی زینب و امام سجاد(ع) و شكیبایی و صبر ایشان و مدیریت بحران به بهترین وجه برپایه عقل و شرع، موجب شد تا قیام های دیگری چون قیام مدینه و مكه صورت بگیرد و حكومت یزید در مدت كوتاهی فروریزد و سه سال بیش از حكومت وی نگذشته خود به دوزخ رهسپار گردد.
آن حضرت با آن كه در فشارها و سختی های جانكاهی قرار داشت ولی مهار نفس خویش را به حكم واصبر نفسك را در دست داشت و همه آن مصیبت ها را تحمل كرد.با این همه نمی باید این صبر و شكیبایی را به معنای نادیده گرفتن احساسات و عواطف به طور مطلق گرفت. اگر این احساسات از سوی شخص مهار شود و به خوبی و در جای خود ابراز گردد نه تنها اشكالی نداشته بلكه بسیار مفید و سازنده است. به سخنی دیگر این گونه رفتار همانند سخن یعقوب(ع) است كه با این كه از صبر جمیل (یوسف آیه ۱۸) در فقدان ازدست دادن فرزند، سخن می گوید؛ در همان حال می فرماید: انما اشكو بثی وحزنی الی الله؛ من شكایت درد و رنج و اندوهم را به پیشگاه خدا می برم.
حضرت زینب(س) نیز این گونه بود. چنان كه در عصر عاشورا هنگامی كه ایشان را به عنوان اسیر به سوی كوفه می بردند از كوفیان می خواهند كه آنان را به میدان قتلگاه برد و در آن جا خود را به برادران و فرزندان می رساند و در سوگ فراقشان گریه می كند و ناله سرمی دهد. با این همه نمی گذارد به گونه ای رفتار كند كه دشمن از وضعیت پیش آمده سوءاستفاده نماید. چنان كه می بینیم در مجلس ابن زیاد و یزید چگونه زمام امور مجلس را به دست می گیرد و ولوله ای د رمجلس و كاخ یزیدیان می افكند.

خلیل منصوری

منبع : روزنامه کیهان