بسترسازی برای مشارکت در تشکل‌های آب‌بران

● مقدمه
بر اساس پیش‌بینی یونسکو، منطقه خاورمیانه (از جمله کشور ما) در سال ۲۰۲۵ میلادی با کاهش سرانه منابع آب تجدیدپذیر و به‌تبع آن با تنش آبی یا کم‌آبی مواجه می‌باشد.
نظر به این‌که بخش کشاورزی، عمده مصرف‌کننده آب در تمام دنیا به ویژه در ایران با توجه به شرایط اقلیمی خشک و نیمه خشک می‌باشد؛ میزان آب تخصیصی به آن در کل جهان محدودتر خواهد شد. افزایش تقاضا در این بخش ایجاب می‌نماید که در راستای امنیت غذائی و کاهش بحران کمبود آب، تفکر برنامه‌ریزی در مدیریت بهینه‌سازی مصرف آب به‌صورت ساز و کارهای جامع و یک‌پارچه به موجود آید و کلیه بهره‌برداران آب کشاورزی نیز در آن مشارکت نمایند.(۲)
در این راستا، تشکل‌های آب‌بران (۳) به‌عنوان یکی از راهبردهای اساسی مطرح می‌باشد. اما اندیشه و تفکر مشارکت در این تشکل‌ها در سطحی بسیار ایده‌آلیستی و ایدئولوژیکی باقی مانده است و در عمل فاقد ابزارهای تحلیلی، روش‌های عملی و چارچوب تئوریکی کافی می‌باشد.
● الگوهای رتبه‌بندی مشارکت
میزان مشارکت با سطح مداخله افراد در تصمیمات سازمانی ارتباط مستقیم دارد. بدین ترتیب که مشارکت افراد واقع در اطراف هسته فعالیت سازمان، نسبت به افرادی که دورتر از آن قرار دارند و به همان اندازه میزان اهمیت خود در سازمان را ضعیف می‌پندارند، بیشتر است (نمودار ۱). این بدان معنا است که اگر انسان در تصمیم‌گیری‌های گروه شرکت کند ”خود“ او رشد و تکامل می‌یابد و پنداری که شخص از ”خود“ پیدا می‌کند، پنداری مثبت و در نتیجه تقویت‌کنندهٔ رفتار اجتماعی وی خواهد بود.
نمودار شمارهٔ (۱) طیف بندی کارکنان یک سازمان بر حسب میزان درجه مشارکت سازمانی
اما یکی دیگر از این الگوهای رتبه‌بندی مشارکت، یک الگوی پنج سطحی شامل اطلاع‌رسانی، مشاوره، تصمیم‌گیری، همکاری و حمایت از اقدامات مستقلی باشد که در نمودار زیر نشان داده شده است.
نمودار شمارهٔ (۲) سطوح مشارکت کارکنان بر حسب نزدیکی بعد عینی و ذهنی
در تحقیقی دیگر که توسط وزارت کشور ایالات متحده در خصوص جلب مشارکت کارکنان انجام شده است، کارکنان به سه سطح علاقه‌مند غیر فعال، تا حدی فعال و فعال تقسیم شده‌اند.
● طیف‌بندی سطوح مشارکت
▪ مشارکت ایده‌آل: مشارکت در سطح بسیار بالا از حیث میزان حضور در مجامع عمومی و فعالیت عینی (رأی دادن به‌طور مرتب) و فعالیت ذهنی (توجه به کلیه امور مدیریتی و مسائل مادی و ظاهری تشکل‌ها).
▪ مشارکت آگاهانه: مشارکت اعضاء که در سطح پائین‌تری قرار دارند ولی باز هم بیان‌گر میزانی از توجه اعضاء به مسئولیت مشارکتشان است.
▪ مشارکت مناسک‌گرا: مشارکتی است که در آن عامل ذهنی به‌طور قابل ملاحظه‌ای ضعیف شده است و اعضاء فقط به منظور حضور در مجمع، زمانی‌که بتوانند در آن شرکت کنند.
● تفاوت‌های مدل مشارکتی و مدل انتقال تکنولوژی در تشکل‌های آب‌بران
● سازه‌های مؤثر مشارکت در تشکل‌های آب‌بران
الف) فرهنگ
اهمیت فرهنگ (۴) و نقش گزاره‌های فرهنگی در جهت و محتوای رفتار افراد جامعه انکار ناپذیر است. فرهنگ به دلیل انتزاع بسیار بالا و غیر کمی بودن و هم‌چنین به این دلیل که جهت‌دهی و برنامه‌ریزی آن مستلزم زمان طولانی و فرایندهای پیچیده است، مورد بی‌توجهی دستگاه‌های اجرائی قرار گرفته است. در صورتی‌که ارتقاء فرهنگ و آگاهی بهره‌برداران نسبت به اهمیت موضوع بهره‌برداری و نگهداری از تأسیسات آب و آبیاری یکی از فاکتورهای اساسی در مشارکت‌پذیری می‌باشد. بنابراین باید مطالعات اجتماعی و مردم‌شناسی با توجه به بافت فرهنگی حاکم بر هر منطقه در کنار مطالعات سازه‌ای در حوزه آب انجام شود و بر اساس یافته‌های مطالعات، عملیات و برنامه‌های کاربردی مناسب‌تری در جهت توسعه، حمایت و تقویت تشکل‌های آب‌بران شکل گیرد.
ب) سیاستگذاری و برنامه‌ریزی
شناخت مسائل و برخورد با آنها در سطحی وسیع‌تر، نتیجه‌گرا بودن، تفکر سیستمی و توجه به مسائل جهانی و دیدگاه بین رشته‌ای از مهمترین چالش‌های برنامه‌ریزان و سیاستگذاران در شرایط کنونی می‌باشد. سیاستگذاری برای جهت‌دهی و برنامه‌ریزی به‌عنوان راهکارهای اجرائی محسوب می‌شوند که از خصوصیات بارز این‌گونه جهت‌دهی‌ها و راهکارها برخورداری از یک تعادل منطقی می‌باشد. از مهمترین جنبه‌های این تعادل، توجه توأمان به جنبه‌های فنی و انسانی، توجه به شناخت انسان‌ها به‌عنوان یک مجموعه بسیار پیچیده با ادراکات، وجه‌نظرات، تمایلات و احساسات است. بررسی استراتژی‌های دولت در حفاظت منابع آب چنین تعادلی را کمتر نشان می‌دهد. برای دستیابی به این تعادل مواردی از قبیل ارزش دادن به مردم و تجارب آنها، کاستن شکاف بین بهره‌برداران و محققان و تمرکز بر دانش بومی به‌عنوان یکی از منابع مهم اطلاعاتی از اهمیت فراوانی برخوردار می‌‌باشد و باید مشارکت آب‌بران در کلیه مراحل طراحی تأسیسات آب و آبیاری لحاظ گردد.
ج) ساختار سازمانی (۵)
مدیریت در تشکل‌ها بر مبنای مدیریت مشارکتی است که منجر به افزایش استقلال در عمل، با معنی بودن کار و پیوند میان اشخاص در زمینهٔ فعالیت‌های مرتبط با کار می‌گردد. تقسیم کار و مشارکت موجب برانگیختگی احساس مسئولیت در افراد می‌گردد بدین معنی که وقتی انسان، خود را همراه و همکار دیگران احساس می‌کند و میان علاقه‌های فردی و جمعی، وجوه اشتراک می‌یابد، این احساس مشترک، منجر به تقویت احساس مسئولیت در وی می‌گردد. یک رهیافت مشارکتی بستگی به ساختار اجتماعی جامعه دارد و پیاده کردن آن در یک ساختار آمرانه امکان‌پذیر نمی‌باشد. بنابراین باید ضمن فراهم نمودن محیط مناسب جهت خطی‌مشی‌گذاری آزادانه و دقیق و اعمال مدیریت دموکراتیک از سوی اعضاء، موجبات مشارکت فعال اعضاء در اداره امور تشکل‌ها، سیاستگذاری و اتخاذ تصمیم فراهم گردد.
د) پژوهش
تحقیق علمی (۶) و تحقیق مشارکتی (۷) از روش‌های نوین تحقیقات مشارکت اجتماعی می‌باشد. با انتخاب رویکرد پژوهشی فرا رشته‌ای که در جهت رفع نارسائی‌های موجود در دو رهیافت رشته‌ای و بین رشته‌ای پیشنهاد گردیده است می‌توان بسترسازی لازم را برای مشارکت در تشکل‌های آب‌بران فراهم نمود زیرا این رویکرد سعی دارد تا با نزدیکی هر چه بیشتر به پدیده‌ها در محیطی پیچیده که آنها را احاطه نموده است، ضمن درک کامل از وضعیت موجود با انعطاف‌پذیری خود، پویائی لازم را در تشخیص ابعاد مختلف مسئله لحاظ نماید. در این دیدگاه، موضوع از ابعاد مختلف افقی (۸)، عمودی (۹) و مورب (۱۰) مورد توجه قرار می‌گیرد و از دو تکنیک ارزیابی سریع روستائی (۱۱) و ارزیابی مشارکتی روستائی استفاده می‌گردد. مجموعه این صفات، محقق را قادر می‌سازد تا در برخورد و چالش با شرایط متنوع و پیچیده توانمند گردد.
و) قوانین و مقررات
تصویب قوانین و مقررات در راستای ایجاد محیط قانونی مناسب برای مشارکت آب‌بران از ضروری‌ترین فاکتورها در بسترسازی و تقویت تشکل‌ها است. در صورتی‌که وجود قوانین و مقررات دست و پاگیر و محدود کننده و دخالت دولت در امور تشکل‌ها و رویه‌های بازرسی و نظارتی مداخله‌گر، تشکل‌ها را از ایفای نقش قانونی خود و تحقق اهدافشان باز می‌دارد. از آن‌جا که کلیه فعالیت‌ها در تأمین تا تنظیم و توزیع و تعیین آب‌بها و غیره به عهده دولت است و مشارکت جدی بهره‌برداران در مدیریت آبیاری از جایگاه قانونی برخوردار نمی‌باشد. لذا اصلاح قانون آب و آئین‌نامه‌های مرتبط با آن جهت زمینه‌سازی و واگذاری این صنعت به تشکل‌ها ضروری می‌باشد.
● پیشنهادات
▪ برنامه‌های تعدیل یا اصلاح ساختاری (۱۲) و سیاست‌ها و راهبردهای مالی، ساختاری و تشکیلاتی مرتبط با آن با استفاده از محدود کردن بروکراسی دولتی در بسیاری از زمینه‌ها و واگذاری برخی از مسئولیت‌ها به تشکل‌ها.
▪ ایجاد انگیزه لازم در بهره‌برداران به منظور ایجاد تشکل‌های آب‌بران از طریق اولویت در اجرای طرح‌های عمرانی در مناطقی که نسبت به ایجاد این نوع تشکل‌ها استقبال بیشتری نشان می‌دهند، بازپرداخت درصدی از آب‌بهای وصولی به تشکل‌ها جهت هزینه بهره‌برداری و نگهداری آنان، اولویت در تحویل نهادها و ادوات کشاورزی، برخورداری از تسهیلات بانکی و ...
▪ ارتقاء سطح آگاهی افراد به نقش تشکل‌ها در حل مشکلات آبیاری، مزایای کار گروهی و اصول و فرهنگ تعاون.
▪ هماهنگ نمودن دستگاه‌ەای مرتبط با تشکل‌ها به منظور تعامل و همکاری بیشتر.
▪ ارتقاء امنیت سرمایه‌گذاری و توسعه در بخش کشاورزی و آب.
▪ شفافیت ثبات در سیاست‌های حمایتی در بخش آب و کشاورزی.
▪ تحویل به موقع و توزیع عادلانه آب و مدیریت صحیح در توزیع آب.
▪ ایجاد صندوق بیمه محصولات زراعی برای تشکل‌های آب‌بران.

پی‌نوشت
۱) ژیلا مشفق کارشناس ارشد دفتر توسعه منابع آب کشاورزی و بهینه‌سازی مصرف
۲) مشارکت به معنای درگیر نمودن بهره‌برداران در فرایند تهیه و توسعه برنامه‌ها مانند تعین نیازها، تعیین اهداف، طراحی برنامه‌ها و اجرای آنها می‌باشد.
۳) تشکل‌های آب‌بران به مجموعه افرادی اطلاق می‌شود که دارای پروانه‌های بهره‌برداری از تأسیسات آب و آبیاری محدوده شخصی بوده و برای انجام فعالیت‌ها و منافع مشترک و به منظور سهولت در برنامه‌ریزی، همیاری در انجام وظایف خود از جمله مرحله کاشت، داشت، برداشت محصول، بازاریابی، فروش و حفاظت و نگهداری از تأسیسات آب و آبیاری و جلوگیری از برداشت‌های بیش از میزان قید شده در پروانه و به‌خصوص ممانعت از حفر چاه‌های غیر مجاز در محدوده مورد نظر از طریق معرفی متخلفین به شرکت آب منطقه‌ای ذیربط، اخذ آب‌بها، اطلاع‌رسانی و نظرسنجی از اعضاء و سایر امور مورد نظر با اساس‌نامه مشخص به مراجع قانونی از جمله وزارت تعاون یا وزارت کار و ادارات تابعه مراجعه کرده و مجوز لازم را اخذ نمایند.
۴) فرهنگ، نظام ارزشی و هنجاری جامعه را تشکیل می‌دهد و معرف درجاتی از اهمیت است که جامعه به مفاهیم، پدیده‌ها و کارکردهای اجتماعی قائل است.
۵) Organzational Structure
۶) Action Research
۷) Participatory Research
۸) منظور از بعد افقی، توجه به موضوع مورد نظر به کمک رشته‌های مختلف مرتبط با موضوع می‌باشد.
۹) منظور از بعد عمودی، توجه به موضوع، ورای بعد مکان و زمان خاص است.
۱۰) منظور از بعد مورب، توجه به موضوع و ارتباط آن با سایر زمینه‌هائی است که در دیدگاه بین رشته‌ای کلاسیک، با موضوع مورد نظر ارتباط پیدا نمی‌کند.
۱۱) (Rapid Rural Appraisal (RRA
۱۲) (Structural Adjustment Programs (SAPS
فهرست منابع
۱) ازکیا،م. (۱۳۷۴). جامعه‌شناسی توسعه و توسعه نیافتگی روستائی ایران. چاپ چهارم، انتشارات اطلاعات، تهران.
۲) اسدی،ه. (۱۳۷۷). ترویج مدیریت بهره‌برداری بهینه از منابع با تأکید بر توسعه پایدار و حفظ محیط زیست. در خلاصه مقالات اولین سمینار علمی ترویج منابع طبیعی امور دام و آبزیان، ۲۴ ـ ۲۲ اردیبهشت ۱۳۷۵، تهران، معاونت ترویج و مشارکت مردمی، دفتر مطالعات و بررسی‌ها، صص ۳۶ ـ ۳۵.
۳) انصاری، محمد اسماعیل. (۱۳۷۵). بازشناسی نظام‌های مشارکتی در نظام‌های اجرائی. مرکز آموزش مدیریت دولتی، تهران.
۴) طوسی، محمدعلی. (۱۳۷۳). مشارکت در مدیریت و مالکیت. مرکز آموزش مدیریت دولتی، تهران.
۵) کرلینجر، فردآن. (۱۳۷۶). مبانی پژوهش در علوم رفتاری. ترجمه حسن‌ پاشاشریفی. آوای نور، تهران.
۶) Thomas,A. and T.Allen. (۲۰۰۰). Introducrion: Re-Framing development for the ۲۱st century. Journal of International Development, ۱۲: ۷۶۹- ۷۷۲
۷) W.C.E.D. (۱۹۸۷). Our Common Future. New York: Oxford University Press.
Zulfikar Rahman, M.; H. Mikuni. And M. Mostafizur Rahman. (۱۹۹۹). Towards sustainable farming development: The attitude of farmers in a selected area of Shimane Prefecture, Japan, Journal of sestainable Agriculture۱۴(۴) : ۱۹- ۳۳
۸) http://www.partnerships.org.uk
۹) http://www.usbr.gov/pmts/guid/particip.html
مهندس ژیلا مشفق (۱)

منبع : ماهنامه مهرآب