تعدیل قیمت انرژی، خوب یا بد؟

یکی از سیاست‌های دولت و مجلس شورای اسلامی از برنامه اول توسعه تاکنون، سیاست تعدیل قیمت حامل‌های انرژی در قالب برنامه‌ها و بودجه سالانه بوده است.
سیاست‌های دولت و مجلس شورای اسلامی، به علل گوناگون و علیرغم مطرح شدن در بودجه‌های سنواتی و پنج ساله، به دلایل مشکلات ساختاری اقتصاد ایران، تاکنون اجرای موفقی نداشته است. از جمله مسایلی که در اتخاذ این سیاست، بسیار مهم و حایز اهمیت می‌باشد، میزان تورم ناشی از اتخاذ این سیاست و تأثیر آن بر هزینه خانوارها است. سؤالی که مطرح می‌گردد این است که تورم ناشی از تصحیح قیمت حامل‌های انرژی چیست و چگونه بر بودجه خانوارها تأثیر می‌گذارد؟
در ایران، مصرف حامل‌های انرژی فرآورده‌های نفتی، گاز طبیعی و برق بیش از ۹۸ درصد کل مصرف نهایی انرژی را به خود اختصاص داده‌اند.
طی مطالعات سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور در سال ۷۳، مشخص شده که تنها افزایش مصرف انرژی یک خانوار مرفه به اندازه تمام مصرف انرژی یک خانوار با درآمد متوسط بوده است. با در نظر گرفتن موارد فوق، مشاهده می‌شود که روند قیمت‌های مربوط به حامل‌های انرژی تولید و مصرف را به سمت غیر بهینه هدایت نموده است، لذا تعدیل قیمت‌های آنها ضرورت می‌یابد. بنابراین در ایران، تفاوت زیادی بین نوع و هزینه انرژی در سبد خانوار شهری و روستایی و همچنین دهک‌های مختلف درآمدی ملاحظه می‌شود. ‌ ‌
● مزایای تعدیل قیمت حامل‌های انرژی
▪ افزایش درآمد دولت
روند قیمت حامل‌های انرژی طی سال‌های گذشته، علاوه بر آثار گوناگونی که در اقتصاد کشور و حوزه‌های مختلف داشته، باعث شده تا دولت، سالانه منابع متنابهی را صرف یارانه این حامل‌ها بنماید. در این زمینه می‌توان یارانه انرژی و منابع درآمدی را که از طرف دولت صرف اعطای یارانه حامل‌های انرژی می‌شود مورد اشاره قرارداد.
▪ کاهش آلودگی محیط زیست ‌ ‌
روند قیمت‌های داخلی فرآورده‌های نفتی، علاوه بر آثار مختلف، باعث بروز پدیده‌های زیست محیطی نیز شده است. طی سال‌های گذشته، به دلیل ارزانی حامل‌های انرژی در تولید وسایل نقلیه داخلی یا خرید وسایل نقلیه از خارج، میزان مصرف سوخت کمتر مورد توجه بوده است و این باعث شده تا آلودگی هوا، به خصوص در شهرهای بزرگ کشور، به صورت یک معضل بروز نماید.
▪ بهبود عدالت اجتماعی ‌ ‌
در ایران، سهم خانوارهای پُر درآمد از مصرف فرآورده‌های عمده نفتی بسیار بیشتر از مصرف خانوارهای کم درآمد می‌باشد. بنابراین به هر اندازه که قیمت حامل‌های انرژی به وسیله یارانه پایین نگه‌داشته شود، این نوع پرداخت یارانه برخلاف موضوعات مطروحه در زمینه عدالت اجتماعی خواهد بود. گفتنی است، پرداخت یارانه انرژی به خانوارها باعث کاهش سهم هزینه انرژی در بودجه خانوار می‌شود. در نتیجه، تقاضای خانوارهای با درآمد بالا به سمت مصرف سایر کالاها سوق یافته و افزایش مقدار مصرف انرژی ناشی از تقاضای مشتق شده حاصل از مصرف وسایل انرژی‌بر، شتاب بیشتری یافته است. ‌ ‌
▪ کاهش قاچاق حامل های انرژی
از جمله موضوعاتی که به خصوص در زمینه انرژی بسیار مورد توجه است، رونق بازار قاچاق حامل‌های انرژی است که به دلیل تفاوت چشمگیر قیمت آن با قیمت‌های جهانی، سهم عمده‌ای از بازار قاچاق کالا را تشکیل می‌دهد. شاخص نسبت قیمت بنزین مرغوب به متوسط قیمت جهانی بنزین، به خوبی تفاوت فاحش بین قیمت‌های داخلی و جهانی را در مورد بنزین نشان می‌دهد. قیمت بنزین مرغوب در کشور ما ۰۸/۰ متوسط قیمت جهانی بنزین است و در ترکیه و پاکستان، این ضریب به ترتیب برابر ۴۴/۱ و ۸۷/۰ می‌باشد. شایان ذکر است که در اغلب کشورهای توسعه یافته، این نسبت یا بالاتر از یک و یا به عدد یک بسیار نزدیک است و رقم ۰۸/۰ برای کشور ما بیان‌کننده تفاوت بسیار زیاد با قیمت‌های جهانی می‌باشد.
▪ تصحیح قیمت‌های نسبی
قیمت واقعی بنزین و نفت گاز طی سال‌های ۴۸ تا ۸۴ روندی نزولی داشته در حالی که در خلال این دوره، تورم در اغلب سال‌ها دو رقمی بوده است. این بدین معنی است با دخالت دولت در بخش انرژی، قیمت حامل‌های انرژی نسبت به سایر کالاها پایین مانده و این روند باعث نابسامانی در بازار عوامل تولید (انرژی، نیروی کار و سرمایه) شده است.
▪ پیامدهای منفی تعدیل قیمت حامل‌های انرژی
تعدیل قیمت انرژی، به دلیل کاربردهای وسیع و پیچیده آن در اقتصاد، دارای اثرات اساسی بر فعالیت‌های مختلف اقتصادی خواهد بود. از جمله اثرات اتخاذ این سیاست، افزایش هزینه تولید کالاها و خدمات و همچنین، اثرات توزیعی است که بستگی به سهم مخارج انرژی در سبد خانوار دارد. تغییر قیمت حامل‌های انرژی می‌تواند قیمت کالاها و خدمات را در بخش‌های مختلف تحت تأثیر قرار داده و باعث ایجاد تورم و افزایش بودجه خانوار، به ویژه فشار به اقشار آسیب پذیر گردد. ‌ ‌
▪ روند تغییر قیمت حامل‌های انرژی ‌ ‌
آمار اطلاعات ایران نشان می‌دهد، روند تعدیل قیمت واقعی بنزین و نفت و گاز در کشور ما منفی بوده و رشدهای مثبت نیز در اغلب موارد ناچیز بوده است. سایر فرآورده‌ها نیز از این روند تبعیت نموده‌اند. در این راستا، این نکته قابل توجه است که از لحاظ اقتصادی، قیمت‌های این فرآورده‌ها نسبت به کالاها و فرآورده‌هایی که تحت کنترل قیمت‌گذاری دولت نبوده‌اند، کاهشی بوده و این منجر به اختلال در قیمت‌های نسبی شده است. این موضوع به دلیل اهمیت بالایی که تخصیص منابع کشور دارد، از لحاظ سیاست‌های اقتصادی و تصمیم‌گیری نیز از اهمیت فوق‌العاده برخوردار است.
به طور کلی، روند مصرفی حامل‌های انرژی نشان می‌دهد که الگوی مصرف فرآورده‌های نفتی ایران به سمت کاهش مصرف نفت سفید حرکت کرده و در مقابل، سهم مصرف بنزین و نفت گاز افزایش پیدا کرده که عمده کاهش مصرف نفت سفید مربوط به مناطق شهری کشور می‌باشد و مناطق روستایی کشور هنوز در سبد هزینه خانوار خود، از نفت سفید به عنوان انرژی غالب استفاده می‌کنند.
بنابراین اتخاذ سیاست تعدیل قیمت حامل‌های مذکور دارای تبعات تورمی و بودجه‌ای متفاوت خواهد بود و برای اتخاذ سیاست موفق در این زمینه با هدف کاهش تبعات آن بر توزیع درآمد و اثرات بودجه‌ای خانوارها نمی‌توان سیاست یکسان به کار بست و باید سیاست‌های متفاوتی با توجه به مناطق روستایی و شهری و دهک‌های مختلف جامعه در نظر گرفته شود. ‌ ‌

منبع : ماهنامه اقتصاد ایران