از صله کتاب تا کتاب سال

وقتی از جایزه كتاب یاد میشد، نوعی جایزه (نقدی یا غیرنقدی) به ذهن میآید كه نهادهای مختلف به افراد حقیقی و حقوقی مرتبط یا فعال در تهیه كتاب اعم از تألیف، ترجمه، تصحیح، نشر یا ایجاد ذوق و عادت به مطالعه اهدا میشود. جایزه كتاب یا چنان كه قدیمترها میگفتند: «صله كتاب» در جهان، آغازی مشخص و معین ندارد. در ایران نیز آنچه در دست است اسناد و شواهدی دال بر اعطای صله ـ اغلب به شعرا و بعضاً به مؤلفان ـ است كه غالباً امر‌ا و حاكمان اعطا میكرده‌اند و از دیرباز رایج بوده است. حكایت ـ درست یا نادرست ـ فردوسی و سلطان محمود در باب صله گرفتن از بابت نگارش شاهنامه را هم شنیده یا خوانده‌ایم. همچنین میتوان به صله‌ای نقدی به مبلغ شش تومان اشاره كرد كه شاه عباس دوم به مؤلف یك كتاب اعطا كرده است. درواقع یگانه طرز پرداخت حق‌التألیفهای ادبی و آخرین پشتیبانی ادب‌پروران در روزگاران پیشین، اعطای صله بوده است.
جوایز كتاب
اما شكل نوین جایزه كتاب ـ آن‌گونه كه طی صد سال اخیر در جهان باب شده ـ در ایران نیز رواج یافته است. از جمله جوائز معتبر و مشهور جهان در زمینه كتاب میتوان به جوائز نوبل، مارگارت مان، اندرسن، جایزه ملی كتاب، بوكر و ... اشاره كرد. پیشینه جوائز كتاب در ایران نیز به جوائز بهترین كتاب سالِ مجله سخن (تأسیس ۱۳۳۲)، جایزه كتابهای برگزیده انجمن كتاب (تأسیس ۱۳۳۷)، جایزه كاروان كتاب (تأسیس ۱۳۳۸)، و جایزه كتاب یونسكو (تأسیس ۱۳۴۵) باز میگردد.
جایزه كتاب سال
جایزه كتاب سال نیز از جمله جوائزی است كه سالی یك بار اهدا میشود و اكنون معتبرترین جایزه كتاب در ایران به شمار میرود.
پیشینه (پیش از انقلاب اسلامی)
در اهدای جایزه كتاب سال ایران همواره دولت نقش داشته است. این جایزه كه نخست با عنوان جایزه سلطنتی كتاب سال پایه‌گذاری شد، از سال ۱۳۳۲ بنا به فرمان پهلوی اول و با ادعای «تشویق خادمان دانش و فرهنگ ایران» رواج یافت. مسئول برگزاری این مسابقه بنیاد پهلوی سابق بود كه تا قبل از سال ۱۳۳۷ با نام سازمان املاك و مستغلات پهلوی فعالیت داشت. هر سال از طریق وسائل ارتباط جمعی، از مصنفان، مؤلفان و مترجمان خواسته میشد تا در صورت تمایل پنج نسخه از كتاب خود را كه در سال قبل به زبان فارسی و برای نخستین بار منتشر كرده‌اند، برای بخش فرهنگی این بنیاد ارسال كنند. كتابهای رسیده طی جلسات مختلف هیئت داوران گزیده میشد و معیارهای اعلام شده برای ارزشیابی آنها عبارت بود از روان و درست بودن زبان نوشتاری كتاب، داشتن «ارزش علمی»، و «آراء معتبر و جدید». ارزشیابی كتاب بر عهده هیئتی متشكل از برخی استادان دانشگاهها بود كه به پیشنهاد شورای عالی دانشگاه و تصویب شخصی شاه انتخاب شده بودند. نخستین جایزه، مربوط به كتابهای چاپ اولِ سال ۱۳۳۲ بود كه در سال ۱۳۳۴ به پدیدآورندگان یازده كتاب برگزیده اهدا شد. از جمله كتابهای برگزیده دوره نخست میتوان كتابهای ایران در ادبیات فرانسه، روانشناسی برای همه، خانواده و تربیت اولاد، و نقشه‌برداری هوائی را نام برد. اعطای این جایزه تا آخرین سال حكومت پهلوی ادامه داشت و ناگفته پیداست كه روابط پیدا و پنهان مؤلفان و ناشران با دربار، نقشی تعیین‌كننده در انتخابها داشت.
پس از انقلاب اسلامی
این جایزه با عنوان «جایزه كتاب سال جمهوری اسلامی ایران» از سال ۶۲ و با هدف «ارتقاء فرهنگ جامعه اسلامی، حفظ استقلال و هویت فرهنگی، و حمایت و تشویق مؤلفان، مترجمان و مصححان كشور» آغاز شده و تاكنون ادامه یافته است. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی كه عهده‌دار این انتخاب است، هر سال از طریق وسائل ارتباط‌جمعی از ناشران، مؤلفان و مترجمان درخواست میكند كتابهایش را كه برای نخستین بار طی سال قبل منتشر كرده‌اند به دبیرخانه كتاب سال ارسال كنند. این كتابها در رشته‌های مختلف مورد ارزیابی قرار میگیرد و ارزشیابی كتابها تابع ضوابطی است. هیئت داوران از میان استادان حوزه و دانشگاه، و سایر صاحبنظران علمی و فرهنگی كشور به پیشنهاد مسئولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به كار دعوت میشوند و این جایزه شامل لوح تقدیر رئیس جمهوری اسلامی ایران و سكه‌های بهار آزادی است كه رئیس جمهوری آنها را هر سال در دهه فجر به برندگان اعطا میكند. گاه بنا به تشخیص هیئت داوران با آثاری نیز به عنوان كتاب شایسته، قابل تقدیر معرفی میشوند. نخستین دوره اهدای جایزه كتاب سال جمهوری اسلامی ایران در بهمن ۶۲ برگزار شد و برخلاف دوره‌های بعدی، شامل كتابهای نخستین چاپ بود كه از ۲۲ بهمن ۵۷ تا پایان سال ۶۱ منتشر شده بودند. از سال ۷۲ جایزه دیگری نیز ایجاد شده است كه با عنوان «جایزه جهانی كتاب سال جمهوری اسلامی ایران» همزمان با مراسم اهدای جایزه كتاب سال (در همان مراسم) اعطا میشود. این جایزه نیز شامل لوح تقدیر رئیس جمهوری و سكه‌های بهار آزادی است كه با هدف شناسائی و معرفی آثار برگزیده جهانی در حوزه «مطالعات اسلامی» و «مطالعات ایرانی»، و بزرگداشت پدیدآورندگان آنها اعطا میشود. بر طبق این طرح، فقط كتابهائی بررسی میشوند كه نخستین بار طی سال میلادی قبل، در خارج از كشور در حوزه یاد شده (با هر زبانی) منتشر شده‌اند. در سال ۷۹ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی طرح دیگری را با نام «معرفی آثار برگزیده ترجمه و تألیف به زبانهای غیرفارسی» برگزار كرد كه هدف از آن، شناسائی و معرفی این آثار و بزرگداشت پدیدآورندگان آنها بود. برنامه‌های معرفی این آثار نیز در مراسم كتاب سال اجرا میشود و بر اساس آن، همه ساله كتابهائی كه نخستین‌بار درسال قبل و به زبانهای غیرفارسی ترجمه یا تألیف شده‌اند، بررسی شده‌، به پدیدآورندگان آنها لوح تقدیر و سكه‌های بهار آزادی اهدا میشود.

منبع : پایگاه رسمی انتشارات سوره مهر