ردپایی بر جاده ابریشم

در گذشته‌های دور منازل واقع در چین، نقش بازار را برای هنرمندان و صنعتگران بازی می‌کردند و شهرها دروازه‌ایجهت ورود تجارت به شرق جهان باستان محسوب می‌شدند. در این میان ابریشم از جمله اجناس گرانبهایی بود که در گذشته‌های کهن میان تجار داد و ستد می‌شد. در حقیقت قدمت ابریشم‌بافی در چین به دوهزار سال پیش از میلا‌د مسیح بازمی‌گردد. منسوجات گرانبهای ابریشم در منازل و فروشگاه‌ها به خریداران عرضه می‌شد. در هر شهر فروشگاه‌های متعددی وجود داشت که به خرید و فروش ابریشم اشتغال داشتند و این به خوبی نشان‌دهنده اهمیت این دست منسوجات در دنیای کهن است. در نیمه قرن سوم و در عصر کوبلا‌ی‌خان، صنعت ابریشم‌بافی در چین به جایگاهی رسیده بود که صنایع اروپا در قرن هجدهم بدان توان رسیدند. در آثار مارکوپولو آمده که اصناف در چین، مقیاس‌های پرداخت دقیق، ساعات کاری و اصولی جهت ارزش‌گذاری ابریشم وضع کرده بودند. چینی‌ها برخی مواقع تولید ابریشم خود را هم کاهش می‌دادند تا بازار را کنترل کنند.
اجناسی که از چین به بازارهای ایران و روم می‌رسید از طریق جاده‌ای طویل که به جاده ابریشم شهرت یافته بود راهی این کشورها می‌شد. این جاده از دروازه‌های غربی شهری که امروزه هسیان خوانده می‌شود و در استان چانکسی واقع است آغاز می‌شد و با گذر از جنوب بیابان گوبی به غرب ترکستان می‌رسید. جاده ابریشم سپس با گذر از سین کیانگ و کاشغر به جیحون می‌رسید. جاده مذکور پس از عبور از شهرهای عمده آن عصر چون سمرقند، بخارا و مرو راه خود را به مرزهای ایران ادامه می‌داد.
جاده ابریشم در ایران پیش از آنکه به قزوین برسد از شهرهایی چون توس، نیشابور، دامغان، گرگان و ری عبور می‌کرد. یکی از شعبات این جاده به آذربایجان و ترابوزان می‌رفت و شعبه دیگر راه همدان، بغداد، انطاکیه و سارد را در پیش می‌گرفت تا به استانبول و سپس با گذر از دریای مدیترانه به رم می‌رسید. جاده ابریشم با شعبات خود هند را از طریق پیشاور، خیبر، کابل، قندهار و هرات به توس متصل می‌کرد. بخش عمده‌ای از این جاده تحت کنترل سغدیان و کاروان‌های اویغوری‌ها بود.
این کاروان تجارت‌هایی را که در طول این مسیر انجام می‌گرفت، کنترل می‌کردند. در حقیقت مبادلا‌ت تجاری میان شرق و غرب همواره به کمک این کاروان‌ها صورت می‌پذیرفت. در امتداد شهرهایی که بر سر راه جاده ابریشم قرار داشتند، چون ختن در ترکستان چین، همچنین بخارا و سمرقند انبارها و مخازنی نیز وجود داشت. تجاری که طی سفرهای خود از این جاده گذر می‌کردند بسته به کشوری که با آن در ارتباط بودند عمدتا به زبان‌های چینی، فارسی، ترکی و یا عربی سخن می‌گفتند.
اغلب کشورهایی که به اهمیت اقتصادی این جاده پی برده بودند اما بر سر راه آن قرار نداشتند به ثروتی که از این طریق به کشور میزبان این جاده می‌رسید رشک و حسد فراوانی می‌بردند. هندوستان از جمله آن کشورهایی بود که قادر بود از طریق جاده ابریشم، پارچه و منسوجات نخی، داروهای گیاهی، سنگ‌های گرانبها، جواهرات و فرآورده‌های آهن و فولا‌د را به دیگر کشورها صادر کند.
پارتیان منفعت فراوانی از وضع حق ترانزیت کالا‌ که از آن سوی رود فرات تا ترکستان چین صادر می‌شد کسب می‌کردند. این دودمان که علا‌قه‌مند به گسترش روابط بازرگانی شرقی-غربی بودند بر بخش عمده‌ای از این جاده نظارت می‌کردند. جاده ابریشم از مجموعه‌ای از مسیرهای آبی و خاکی تشکیل شده بود که بسیاری از تمدنها را به یکدیگر پیوند می‌داد. این جاده کمک شایانی به رشد و توسعه تمدن بشری نمود. جاده ابریشم در ایران از اهمیت فراوانی برخوردار بود و می‌توان به جرات گفت که تاریخ کهن ایران با این جاده پیوند خورده است. جاده ابریشم که مراکز کهن تمدن ایران باستان را که بر سر راه آن بودند به یکدیگر متصل می‌نمود مبادلا‌ت تجاری و فرهنگی فراوانی را میان ایران و چین در دل خود پذیرا می‌شد.
ظاهرا در اوایل هزاره دوم پیش از میلا‌د، بشر از ابریشم‌بافی آگاهی داشت. مدرکی در دست نیست که نشان دهد در ایران نیز ابریشم تولید می‌شده. تمامی ‌ابریشم‌های موجود در ایران از چین وارد می‌شده‌اند. داریوش بزرگ اماکنی نظامی‌ جهت بازرسی وسایل نقلیه بر سر راه‌ این جاده قرار داده بود تا از امنیت کاروان‌ها اطمینان حاصل شود. جاده میان شوش و سارد، تجارت ابریشم شرق را با غرب برقرار می‌کرد. در عصر پارتیان نیز این جاده همچنان اهمیت خود را در مبادلا‌ت شرقی - غربی حفظ کرده بود. تلا‌ش‌های چندی نیز جهت مرمت و گسترش این جاده در عصر مهرداد دوم اشکانی صورت گرفت.
در همین زمان بود که ‌ایران نخستین توافقنامه تجاری خود را با چین در عصر هونس امضا کرد. چانگ کی ین در راس هیاتی ۱۰۰ نفره از ایران بازدید کرد. وی در سفر خود به‌ایران اطلا‌عات جالبی را از زندگی در ایران به دست می‌دهد. وی از سواحل دریای کاسپین، کشاورزی در ایران و برنج‌کاری نیز آگاهی‌هایی کسب نمود. این نکته نیز قابل ذکر است که دولت اشکانی بدان جهت که چینی‌ها از خطوط دریایی ایران مطلع نشوند مانع از سفر دریایی هیات مذکور از دریای کاسپین به دریای سرخ شد. در عصر اشکانی دفاتری در مسیر جاده ابریشم قرار داشت که در آن کالا‌های وارداتی و صادراتی ثبت می‌گردید و به مراکز اداری گزارش می‌شد. ایران به‌عنوان کشوری که حد فاصل چین و اروپا واقع شده بود نقش عمده‌ای را در پیوند فرهنگ‌ها و تمدن‌های گوناگونی که در طول جاده ابریشم قرار داشتند بازی می‌کرد.

‌ترجمه: رضا دستجردی

منبع : روزنامه اعتماد ملی