ستاره یا سنگپاره در کف کودک

كانون ادبیات ایران در ادامه نشست های هفتگی خود، به بررسی شعر دانش آموزی، موقعیت گذشته و حال آن و آسیب شناسی آن پرداخت. در این نشست، چهار تن از فعالان این حوزه حضور داشتند: جواد محقق، شاعری كه سه دهه تجربه سرودن دارد و علاوه بر حضور پررنگ در دهه اول شعر انقلاب، در ده سال اخیر به شكل بسیار مشتاقانه و نیز حرفه ای به سرودن شعر برای نوجوانان روی آورده و اتفاقاً آثار درخشانی هم در این عرصه خلق كرده است. او اكنون سردبیر رشد نوجوان است. سودابه امینی، شاعری كه به سرودن غزل های اندیشه محور در فضای اسطوره ای مشهور است و از چهره های مطرح شعر زنانه در یك دهه اخیر است. او سالهاست كه در كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان، به آموزش فنون ادبی و پرورش شاعران كودك و نوجوان اشتغال دارد. دو مهمان دیگر برنامه، مهدی طهوری و خانم فرزانه قلعه قوند بودند كه هر دو معلمند و علاوه بر معلمی، شاعر نیز هستند نظرات این كارشناسان را در این نشست با هم می خوانیم.
●پیشینه شعر دانش آموزی
جواد محقق درباره پیشینه شعر دانش آموزی می گوید: حدود ۲۰سال است كه چنین مفهومی رواج یافته است. در سال های پیش از انقلاب اسلامی اردوهای دانش آموزی رامسر و اردوهای شیروخورشید و اردوهای پیشاهنگی برگزار می شد. اما به طور مستقل به مقوله شعر یا داستان و... پرداخته نمی شد.
این اردوها به این شكل بود كه دانش آموزان تیم روزنامه نگاری مدارس، با مدارس دیگر مسابقه می دادند و سپس برندگان آن در مراحل شهری و استانی با یكدیگر رقابت می كردند و سپس در اردوی كشوری كه بیشتر اوقات در رامسر برگزار می شد، با برندگان سایر استان ها رقابت كرده و در نهایت نفرات اول تا سوم انتخاب می شدند و چون در آن زمان طبقه بندی برای رشته های مختلف وجود نداشت، دانش آموزان برتر تحت عنوان برگزیدگان روزنامه نگاری معرفی می شدند» . وی می افزاید: «همین اردوها در سال های بعد از پیروزی انقلاب نیز به فعالیت خود ادامه داد. بیش از ۹۵درصد كسانی كه به عنوان مربی و مدرس كلاس ها و داور در اردوها شركت داشتند از معلمان آموزش و پرورش بودند كه خود در حوزه كتاب و مطبوعات چهره های شناخته شده ای بودند یا خود شاعر و نویسنده و روزنامه نگار بودند. به همین دلیل با توجه به شناختی كه به واسطه شغل معلمی، از روحیات دانش آموزان و نیازهای روحی آنها داشتند، گرایش های مختلفی در اردوها به وجود آوردند» .
●تفاوت های بین فضای شعر دانش آموزی گذشته و امروز
یكی از موضوعاتی كه در این جلسه به آن پرداخته شد، تفاوت های بین فضای شعر دانش آموزی گذشته و حال بود. سخنرانان معتقد بودند در این میان اتفاقاتی افتاده كه موجب تغییر در فضای شعر دانش آموزی شده و این تغییرات، منجر به تمایل دانش آموزان به شعرهای نو و فاصله گرفتن آنها از شعر كلاسیك شده است.مهدی طهوری در این باره می گوید: «من معیاری كه برای گذشته و حال در نظر گرفته ام، زمان دانش آموزبودن و سپس مربی بودن خودم است كه تقریباً فاصله زمانی۱۰ساله ای است. من بین این دو دوران، تفاوت هایی می بینم كه شاید محصول مرور زمان باشد. امروزه تلقی كل جامعه از شعر سبب شده كه تلقی دانش آموزان نیز از شعر دگرگون شود و فضای شعر دانش آموزی، تغییراتی داشته باشد كه البته من، همه را مثبت نمی بینم» .
طهوری فضای مغشوش و آشفته شعر حرفه ای بزرگسال و عدم تعریف واحد از شعریّت شعر تحت تأثیر تئوری های غیربومی نقد را، عامل مستقیمی در تلقی نادرست دانش آموزان از شعر معاصر و مفهوم نوگرایی عنوان می كند و می افزاید: «در فضای شعر آزاد امروز، روایت های نامنسجم، درهم شدن لحن های ناهمگون در شعر، استفاده ناصحیح از دستاوردهای هرمنوتیك و عوامل دیگری از همین قبیل، باعث شده است كه كلمات اجازه داشته باشند به هر سمتی كه می خواهند بروند. ضمن اینكه دانش آموزان نیز به تجربه ای كال از یك میوه نارسیده می رسند» .
●نوگرایی افراطی و فقر مطالعاتی
سودابه امینی، یكی از دلایل گرایش افراطی دانش آموزان به نوگرایی را فقر مطالعاتی عنوان می كند. وی ریشه فقر مطالعاتی دانش آموزان را در دوران كودكی آنها می داند: «دانش آموزان در دوران كودكی، شعرخواندن و خواندن شعرهای خوب را یاد نمی گیرند، چرا كه منابع را نمی شناسند.اگر دانش آموزان آشنایی با شعر داشته باشند، هرگاه در وجود خود تمایل به شعرگویی احساس كنند، با ذهن و زبان ورزیده و آشنا به سراغ شعر می روند، اما اگر این آگاهی و آشنایی وجود نداشته باشد، وقتی قصد بیان احساسات خود را دارند، چون لوازم شعر و خود شعر را نمی شناسند، ممكن است به نوشتن نثر ادبی به جای شعر بپردازند».
●هراس از سرودن موزون
سودابه امینی، یكی دیگر از عوامل گرایش دانش آموزان به شعر نو را هراس از شعر كلاسیك می داند:«شاید دانش آموزان به دلیل عدم شناخت شعر كلاسیك و عدم تمرین در خواندن این نوع اشعار، ترس و هراس دارند و فكر می كنند هنوز به مرحله ای نرسیده اند كه به سراغ شعر كلاسیك بروند، پس به سمت شعر سپید گرایش پیدا می كنند ».
▪دوره اول: رویكرد به سنت ها در دهه ۶۰
جواد محقق، یكی از علل توجه به شعر كلاسیك در دوره های اول شعر دانش آموزی را رویكرد به سنت ها در زمان پیروزی انقلاب اسلامی عنوان می كند:«بعد از انقلاب اسلامی، از طرف نخستین نسل شاعران انقلاب، رویكرد به سنت ها وجود داشت و به همین دلیل، در مطالب منتشرشده در مجلات و نشریات و كتاب ها، غلبه با شعر كلاسیك بود كه همین فضا در شعر دانش آموزی نیز وجود داشت، در نتیجه بیشتر دانش آموزانی كه طبع شاعرانه داشتند، به شعر كلاسیك توجه می كردند ».
وی آشنایی با شعر كلاسیك را برای شاعران ضروری می شمارد:« من به عنوان مربی ، همیشه در كلاس ها توصیه می كردم كه كار با قالب های كلاسیك شروع شود یا حداقل پابه پای قالب های نو، قالب های كلاسیك نیز تجربه شوند ».
●امكان یا عدم امكان نقد شعر دانش آموزی
بحث دیگری كه در این نشست به آن پرداخته شد،« نقد شعر دانش آموزی »بود.سودابه امینی، عدم شناخت درست دانش آموزان از شعر را زمینه ایجاد آثار نثر و عرضه آنها به عنوان شعر عنوان می كند:« بچه ها باید شناخت درست و كاملی نسبت به شعر سپید و نثر ادبی داشته باشند و تفاوت این دو از یكدیگر را بدانند و سپس نوشته های خود را درست نامگذاری كنند. با ایجاد این وضعیت، آنها متمایل به نقد شعرهایشان خواهند شد و با نقد شعر، احساس سرخوردگی پیدا نخواهند كرد تا اگر احساس كنند بخشی از شعرشان ضعیف است هراسان نشوند و شعر را كنار نگذارند ».
مهدی طهوری راه حل آموزش نقد شعر به دانش آموزان را برگزاری شب شعر و كارگاه های شعر دانش آموزی می داند:« مدارس می توانند با ایجاد شب شعر، عصر شعر و محفل های ادبی، فضایی ایجاد كنند تا دانش آموزان در آنجا آثار خود را ارائه دهند. در اینجا هدف، نقد نیست، بلكه همین اندازه كه آنها آثار و اشعار خود را بخوانند و از محدوده خودشان عبور دهند تا دیگران بشنوند، كافی خواهد بود. بعد از آن كم كم خود دانش آموزان در مورد آثار یكدیگر بحث و مناظره خواهند كرد و كم كم فضای نقد بین آنها حاكم خواهد شد ».
●جای خالی آموزش «نقد» در مدارس
فرزانه قلعه قوند كه خود آموزگار است، در این مورد چنین به دفاع از دانش آموزان می پردازد:» مسأله این است كه ما مهارت نقدكردن را نمی آموزیم. مدارس باید علاوه بر علوم و ریاضی و...، مهارت های زندگی و از جمله نقد را آموزش دهند، اما متاسفانه هیچ وقت در هیچ مقطعی نمی بینیم كه مهارت سخن گفتن، مشاهده كردن و دقت، به طور رسمی به دانش آموزان آموخته شود. در این حالت اگر رك و مستقیم با دانش آموزان در مورد شعرشان حرف بزنیم، فقط آنها را دلسرد كرده ایم؛ به خصوص كه ما همیشه از همان ابتدا، شروع به ایرادگرفتن از قافیه و وزن و... می كنیم و این كار، نتیجه ای جز گریزان شدن دانش آموزان از نقد، به دنبال نخواهد داشت ».
●آموزش شعر به شیوه« بارش مغزی »
قلعه قوند كه آموزگار مقطع پنجم دبستان است، در آموزش شعر، شیوه» بارش مغزی «یا» باران مغزی «را كه در جهان برای آموزش به كار می رود، مورد استفاده قرار داده است:» در سال های اولیه دوران ابتدایی، یعنی پیش از پنجم دبستان، معلم با انتخاب شعرهای وزن دار كه دانش آموزان به آن علاقه دارند و نیز با خوب خواندن شعر، آن را لذت بخش می كند و ذهن بچه ها را وارد این فضا می كند. در سال های پایانی، دانش آموزان دیگر قافیه و ردیف را یاد می گیرند و می شناسند. آموزش ابتدایی شعر همین است نه آموزش تقطیع و عروض و...، بلكه ما شعرهایی را روی تخته می نویسیم و بچه ها، قافیه های آن را شناسایی می كنند. این ابیات، ترجیحاً آهنگین است و وزن كوتاه و زیبا دارد. سپس دانش آموزان، این شعر را چند بار با صدای بلند می خوانند و روی میز ضرب می گیرند. با این كار، این وزن در ناخودآگاهشان می ماند. در این مرحله، از شیوه فعال آموزش امروز كه در تمام جهان و برای تمام درس ها با عنوان بارش مغزی به كار می رود، استفاده می كنیم؛ به این شكل كه از بچه ها می خواهیم كه هر كس كه می خواهد، هر چند بیت كه می خواهد بگوید و ما زیر بیت شعر اصلی می نویسیم ».وی ادامه می دهد:«یكی از قوانین این مرحله این است؛ انتقاد ممنوع! تمسخر ممنوع! بچه ها همگی این قانون را می دانند و به آن عمل می كنند. به همین دلیل، همه آزادانه ابیات خود را مطرح می كنند. سپس با كمك خود دانش آموزان، ابیاتی كه قافیه درستی دارند و نیز از جهت وزن به بیت اصلی نزدیك تر هستند، انتخاب می شوند. در پایان ما می توانیم بیت هایی را به دنبال بیت اصلی بیاوریم كه از جهت وزن، شبیه به بیت اصلی بوده و قافیه صحیحی دارند ».
●جوانمرگی در شعر دانش آموزی
جواد محقق، یكی دیگر از ویژگی های شعر دانش آموزی را« جوانمرگی »معرفی می كند: یكی از معضلاتی كه امروزه وجود دارد، این است كه فعالیت بچه های برگزیده دوره های آموزشی، بعد از گذشت زمانی، كمرنگ شده یا كار آنها افت می كند. به نظر من این وضعیت به چند عامل مربوط است؛ یكی غرور جوانان در این سن است كه هنگامی كه به عنوان نفرات اول تا سوم شعر دانش آموزی كشور انتخاب می شوند، ناخودآگاه با توجه به محدودیت ظرفیت های شخصیتی در این سن، دچار غرور و تكبر می شوند و تلاش آنها برای یادگیری و آموزش بیشتر كم می شود» .جواد محقق تغییر شرایط شغلی و زندگی را عامل دیگری برای پدیده جوانمرگی تلقی می كند: جوانمرگی در بین خانم ها بیشتر دیده می شود. شاید یكی از دلایل هم این است كه بعضی از خانم ها بعد از ازدواج، استقلال كمتری برای حضور در این جلسات پیدا می كنند.
●یك دستاورد: شعر نوین عاشورایی
جواد محقق، یكی از ویژگی های شعر دانش آموزی و یكی از دستاوردهای اردوهای دانش آموزی را پدیدآمدن جریان نوین «شعر عاشورایی» می داند: در شعر دانش آموزی دهه اول انقلاب جریانی به نام «جریان شعر عاشورایی» آفریده شد كه بعدها گسترش پیدا كرد. این اتفاق در یكی از سال های برگزاری اردوها رخ داد كه زمان اردوها مصادف با محرم و ایام عزاداری عاشورا بود. به پیشنهاد خود دانش آموزان شب شعری تشكیل شد و دانش آموزان اشعار خود را كه مرتبط با این موضوع بود قرائت كردند. از سال های بعد، با اینكه همزمانی اردو و ایام محرم وجود نداشت، اما این جریان ادامه پیدا كرد و من معتقدم اگر امروزه ما جریانی نوین به عنوان «شعر عاشورایی» داریم كه در بین شاعران جوان نیز رواج یافته، حاصل و نتیجه همان اردوهای دانش آموزی است ».

سمیه رشیدی

منبع : روزنامه همشهری