پودر و روغن تولید شده از فانوس ماهی با تأکید ویژه بر کیفیت پروتئین

پودر ماهی تهیه شده از فانوس ماهی (خانواده: میكتوفیده، گونه: بنتوسماپتروتوم) دارای تركیبات معدنی، آمینو اسیدها و اسیدهای چرب می باشد. میزان این تركیبات مطابق با محدوده ای است كه برای ماهی های معمولی گزارش شده است. به طور مشابه، روغن استخراج شده در مرحله پرس دارای اسید چرب و اسید چرب غیر صابونی مطابق با مقادیر گزارش شده برای ماهی های معمولی می باشد. وجود اسیدهای چرب غیر صابونی در ساختار چربی این ماهی نشان می دهد كه استرهای موم مانند به عنوان جزء فرعی در چربی این گونه از ماهی ها شركت می كند.قابلیت هضم آمینو اسیدها در جوجه، از ۹۲% (برای آرژنین) تا ۷۳% (برای هیدروكسی پرولین) متغیر است. محدوده هضم برای بیشتر اسیدهای آمینه، ۳-۱% كمتر از میزان مشخص شده برای پودر ماهی Capelin است. در نرخ رشد، نرخ مرگ و میر و میزان مصرف، تفاوت مشخصی بین دو ماهی Capelin و Lantern مشاهده نشد، زمانی كه این دو پودر در مقادیر مشخصی (۰ تا ۱۰۰ %) جایگزین خوراك دانه های سویا به عنوان مكمل پروتئین (۷۲ % از كل پروتئین) در برنامه غذایی غلات شدند، هر دو پودر ماهی میزان مصرف خوراك را كاهش داده و سبب بهبود مشخصی در فواید خوراك در مقایسه با پودر سویا شدند. بررسی ها نشان می دهد كه فانوس ماهی می تواند برای تولید پودر ماهی استفاده شود.
۱- معرفی
كاهش منابع ماهی های معمولی، سبب افزایش توجه به دیگر ذخایر شده است. یكی از مهمترین این منابع ماهی هایKrill & Mesopelagic می باشند. ماهی Mesopelagic دربرگیرنده خانواده های زیادی می باشد كه Lantern fish (myctophidate) & Bristlemouth fish (gonostomatidae) دو عضو مهم این خانواده می باشند. ماهی های این خانواده جثه كوچكی دارند كه در سطح آب تا عمق ۱۰۰۰ متری یافت می شوند. میزان ماهی های نیمه سطحزی یا همان Mesopelagic در حدود صدها میلیون تن تخمین زده می شود. فراوانترین ذخایر این ماهی در خلیج عمان و دریای شمال آفریقا یافت می شود و همچنین ذخایر قابل ملاحظه ای در انگلستان و نروژ یافت می شود. به مدت چندین سال صید ماهی Mesopelagic به شكل تجاری در جنوب آفریقا و به صورت آزمایشی در جنوب غربی استرالیا انجام شده است اما بهره برداری تجاری از این ماهی هنوز محدود می باشد. اگر در آینده نزدیك، ماهیان نیمه سطحزی یا Mesopelagicبه شكل تجاری بهره برداری شود، می توان برای تولید پودر ماهی و روغن ماهی از آن استفاده كرد.قبل از اینكه پودر و روغن تولید شده از ماهیان Mesopelagic به عنوان خوراك حیوانات مورد مصرف قرار گیرد، اطلاعات تجربی در زمینه ارزش غذایی و میزان سمیت محصول مورد نیاز است. مطالعات نشان می دهد كه ماهی میكتوفیده حاوی مقادیر مشخصی از استرهای مومی شكل است كه به عنوان یك ماده سمی برای حیوانات شناخته می شود.سازمان جهانی FAO در زمینه شیلات، تركیبات شیمیایی، كیفیت پروتئین و بررسی سمیت پودر و روغن تولید شده از ماهیان نیمه سطحزی یا Mesopelagicمطالعات گسترده ای را انجام داده است.
۲- فانوس ماهی
۲-۱ پودر فانوس ماهی
در ماه آوریل، مقداری فانوس ماهی (خانواده: میكتوفیده، گونه: بنتوسماپتروتوم) توسط یك كشتی تحقیقاتی در خلیج عمان صید شد. قبل از یخ زدن، ماهی را به مدت دو روز در یخ نگه داری كردند و سپس برای كشور نروژ فرستاده شد. بعد از اینكه یخ ماهی در دمای اتاق ذوب شد، پودر ماهی مطابق با روش های مرسوم تولید شد. مراحل تولید آن در زیر ذكر شده است: پختن، فشرده سازی، بازیافت روغن بوسیله سانتریفوژ، تغلیظ سازی مایع باقی مانده از پرس در تبخیر كننده تك مرحله ای، مخلوط كیك پرس شده با مایع تغلیظ شده و خشك كردن غیر مستقیم با بخار.در همان مكان دو صید دیگر انجام و طبق همان مراحل پودر تولید شد.
۲-۲ بررسی قابلیت هضم
قابلیت هضم پودر توسط Terpstra & Slump بررسی شده است. برای این آزمایش نوعی مرغ و خروس كوچك(Male white Leghorn chicks) مورد استفاده قرار گرفت كه از آنها به صورت تجاری استفاده می شد. در ابتدا این حیوانات به مدت ۱۳ روز تحت رژیم غذایی قرار گرفتند و بعد از این مدت به صورت راندوم به دو گروه تقسیم شده و در قفس هایی به اندازه (۳۲*۴۰) نگه داری شدند. این قفس به گونه ای طراحی شده بود كه امكان كنترل كمی مصرف مواد غذایی و بررسی مدفوع حیوانات (Excrement) را ممكن می ساخت. ۴ برنامه رژیم غذایی برای بررسی میزان هضم انجام شد كه در هر كدام از آنها، ۶ گروه از این حیوانات به مدت سه روز تحت رژیم غذایی بودند . مدفوع آنها روزانه جمع آوری شده و بعد از جدا كردن پر پرندگان، در دمای C°۲۵- منجمد شدند.
۲-۳ قابلیت رشد
تعدادی از جوجه های سالم، نرمال و با جنس های مختلف از نوع Plymouth Rock را به مدت ۳ روز تحت رژیم غذایی قرار دادند و سپس به شكل تصادفی در گروه های ۸ تایی تقسیم شده و در قفس هایی به اندازه ۳۰*۷۰ سانتی متر قرار گرفتند. این قفس ها را در اتاقی قرار دادند كه دمای آن كنترل می شد. در آغاز آزمایش دمای اتاق ۳۲ درجه سانتیگراد بود و سپس در هر هفته، دما ۴ درجه سانتیگراد كاهش می یافت. میزان شدت نور (۲۷ لوكس به مدت ۲۳ ساعت) و میزان نسبی رطوبت هوا در این محل ۶۰ % بود.
نهمین آزمایش (جدول ۵) بر روی ۵ گروه به مدت ۱۵ روز انجام شد. در آزمایش ۱، پودر دانه ها سویا و crystalline lysine & methionine به عنوان ذخایر پروتئینی مورد مصرف قرار گرفتند. اما در آزمایشهای ۲ الی ۹، به ترتیب ۲۵، ۵۰، ۷۵ و ۱۰۰% از پودر دانه های سویا جایگزین پودر ماهی های Lantern & Capelin شد. همه این رژیم ها حاوی ۴/۱۳ انرژی متابولیك بودند. ۲۲% پروتئین و حداقل ۲۰/۱ لیزین، ۸۲/۰% متیونین و سیستئین و مواد معدنی نیز به این رژیم غذایی اضافه شد. میزان وزن متوسط با بررسی كل آزمایش محاسبه شد. میزان مصرف مواد غذایی در مورد جوجه ها زمانی بررسی شد كه جوجه ها با این رژیم سازگاری پیدا كردند.
۲-۴ آنالیزهای شیمیایی
برای اندازه گیری میزان رطوبت و خاكستر به روش گراویمتری عمل می كنیم. در ابتدا نمونه را به مدت ۴ ساعت در دمای ۱۰۵ درجه سانتیگراد خشك می كنیم به مدت ۱۶ ساعت در دمای ۴۵۰ درجه سانتیگراد می سوزانیم. پروتئین۲۵/۶ را با روش كجلدال اندازه گیری می كنیم. چربی (استخراج با حلال اتر با دستگاه سوكسله) و نیتروژن آمونیاكی در پودر ماهی باید با روش های مناسبی اندازه گیری شوند. میزان كلی لیپیدها با روش Bligh & dyer اندازه گیری می شود . TVN (Total volatile nitrogen) و TMA- Trimethylamine موجود در فانوس ماهی را با روش Conway & Byrne می توان اندازه گیری كرد. TMAO (Trimethylamine oxide) با روش Hjort-Hansen اندازه گیری می شود. میزان پروتئین قابل حل موجود در پودر ماهی به روش زیراندازه گیری می شود: ۵ گرم پودر ماهی را در ۱۵۰ میلی لیتر آب در دمای۱۰۰ درجه سانتیگراد و به مدت ۳ دقیقه حل می كنیم. سپس تا دمای محیط آن را خنك می كنیم و تا حجم ۲۵۰ میلی لیتر رقیق می كنیم و با كاغذ صافی باند سیاه صاف كرده و بقیه مراحل مطابق با روش های كجلدال اندازه گیری می شود. در مرجع ۷ روش های اندازه گیری منیزیم و فسفر، در مرجع ۱۱ سدیم، كلسیم و پتاسیم، در مرجع ۱۲ آهن، منگنز، مس و روی، در مرجع ۱۳ سلنیوم، ید در مرجع ۱۴ بیان شده است. آمینو اسیدها با كروماتوگرافی گاز مایع g.l.c مطابق با روش Gehrke كه توسط Tjornum اندازه گیری می شوند. روغن موجود در نمونه، با مخلوط كلروفرم و متانول استخراج شده (مطابق با روش Metcalfe) و سپس وارد دستگاه كروماتوگرافی با ستون حاوی ۵/۸ % اتیلن گلیكول و سیلیسیلیك اسید با مش ۷۰ تا ۱۰۰ می شود و در دمای ۱۵۰ درجه سانتیگراد با آشكارساز یونی _ شعله ای تعیین مقدار می شود. میزان اسید چرب با توجه به زمان نگهداری توسط ستون كروماتوگرافی در مقایسه با مقادیر استاندارد تعیین می شود. اسید چرب آزاد موجود در روغن و چربی حل شده در دای اتیل اتر را با روش استخراج & Dyer Bligh در ماهی و پودر ماهی، مطابق با AOAC method اندازه گیری می شود.
۲-۵ محاسبات آماری
نتایج محاسبات آماری انجام شده توسط Snedecor بررسی شده است.
۳- نتایج
۳-۱ تركیبات شیمیایی روغن و پودر ماهی
بین نمونه های مختلف فانوس ماهی تفاوت های چندانی وجود ندارد، اما مطابق با نتایج نشان داده شده در جدول ۲ تفاوت های سازگاری بین دو ماهیLantern & Capelin مشاهده نمی شود. مطابق با جدول ۳ اسیدهای چرب موجود در روغن های این دو ماهی با هم مطابقت دارند. محتوای مواد غیر صابونی موجود در روغن این دو ماهی، در مقایسه با روغن ماهی های معمولی بسیار پایین است.
۳-۲ قابلیت هضم اسیدهای آمینه
میزان واقعی هضم اسیدهای آمینه (TD)، در دو رژیم غذایی با میزان پروتئین متفاوت ۹ و ۱۸% در پودر فانوس ماهی بررسی شده است اما برای پودر ماهی Capelin تنها از رژیم غذایی با ۹% پروتئین استفاده شده است. روش مورد استفاده، برای اندازه گیری اسید آمینه سیستئین نامطلوب است، نتیجتاً این اسید آمینه از جدول حذف شده است. مقدار TD اسیدهای آمینه در رژیم غذایی كه ۱۸% پروتئین دارد نسبت به رژیم غذایی حاوی ۹% پروتئین، ۵/۰ تا ۳/۵ واحد كمتر است و تنها اسید آمینه ای كه دارای مقداری یكسان در هر دو رژیم می باشد پرولین است. تأثیر میزان پروتئین بر قابلیت هضم برای مواردی كه P<۰.۰۵ می باشد در مورد اسید آمینه متیونین، فنیل آلانین، اسپارتیك اسید، گلوتامیك اسید، تیروزین، لیزین و تریپتوفان در جدول ۶ كاملاً واضح است.در مقایسه LFM & CFM مشخص شده است كه میزان TD اسیدهای آمینه مشابه برای LFM ۲/۱ تا ۰/۱۳ واحد كمتر از CFM می باشد (تنها استثناء در این زمینه سرین و آرژنین برای LFM می باشد كه ۵/۲ و ۵/۰ واحد بیشتر از CFM می باشد).
۳-۳ قابلیت رشد
تعدادی از جوجه ها در هر رژیم غذایی باعث ایجاد تناقض در نتایج می شوند و ظاهراً این طور به نظر می رسد كه بین میزان مرگ و میر با دیگر فاكتورهای موجود در این رژیم رابطه منطقی وجود ندارد. جایگزینی پودر دانه های سویا با LFM or CFM تأثیر چندانی بر وزن جوجه ها نداشته، اما به طور كلی زمانی كه ۷۵% از پودر دانه های سویا جایگزین دو پودر دیگر شده است میزان رشد، پیشرفت قابل ملاحظه ای كرده است.در بررسی دو پودر ماهی تفاوت قابل ملاحظه ای در میزانFeed consumption & utilization مشاهده نمی شود. اما زمانی كه درصد سویا در رژیم غذایی بالا می رود، میزان Feed consumption مشخصاً كاهش یافته (P<۰.۰۵) و Feed utilization افزایش می یابد (P<۰.۰۵).
۴- بحث و نتیجه گیری
این بررسی بر روی فانوس ماهی بسیار محدود است. قابلیت هضم و رشد با یك نمونه پودر و در مدت زمان محدودی بررسی شده. رطوبت، پروتئین و خاكستر پودر تولید شده ازگونه (B.Pterotum) در رنج مقادیر ذكر شده برای ماهیان معمولی می باشد در حالی كه میزان چربی كمتر از مقادیر مشخص شده برای ماهیان معمولی می باشد. میزان چربی این گونه (۳/۲-۹/۴%)، كمتر از چربی دیگر گونه های فانوس ماهی (۱/۲-۸/۱۵%) می باشد كه احتمالاً به دلیل تفاوت در محل زندگی در عمق های متفاوت می باشد. میزان تقریبی مواد معدنی و آمینو اسیدها برای LFM در رنج مقادیر گزارش شده برای ماهیان معمولی می باشد. در این بررسی هیچ گونه تلاشی برای تقسیم بندی چربی ها به دسته های مختلف انجام نشده است. Nevenzel دریافت كه ۲/۸۲-۴/۹۱% از چربی موجود در ماهیچه بعضی از گونه های فانوس ماهی، استرهای مومی شكل تشكیل می دهند. در مطالعه انجام شده میزان استرهای مومی شكل به طور واضح مشخص نشده اند. زنجیره طولانی الكل موجود در استرهای مومی شكل همراه با استرول ها در لیپیدهای غیر صابونی قرار گرفته اند، در نتیجه میزان مواد غیر صابونی نشان دهنده ماكزیمم مقدار استرهای مومی شكل می باشد. استرهای مومی شكل حاوی مقادیر زیادی اسید اولئیك می باشد (۱۸:۱, w۹) و میزان سهم آن در كل چربی ها از روی تركیبات اسیدهای چرب تشخیص داده می شود. میزان مواد غیرصابونی و اسید اولئیك موجود در روغن و پودر، در این تست بسیار كم است.با توجه به نمونه ۲ و ۳ ذكر شده در جدول ۱، می توان گفت كه با كاهش میزان لیپید از ۸/۳ به ۳/۲%، میزان مواد غیر صابونی از ۸/۷ به ۸/۱۴ (احتمالاً استرهای مومی شكل) افزایش می یابد. ظاهراً در این گونه فانوس ماهی، استرهای مومی شكل بخش جزئی از كل چربی را تشكیل می دهد. گونه های مختلف فانوس ماهی دارای مقادیر متفاوت اسید چرب می باشند، در نتیجه سطح استرهای مومی شكل نیز متغیر می باشد.تركیب اسیدهای چرب و مواد غیرصابونی موجود در فانوس ماهی تقریباً در رنج مقادیر ذكر شده برای ماهی های معمولی می باشد. برای ۱۸% پروتئین میزان یك تا دو درصد TDA كمتر از موردی است كه ۹% پروتئین داریم. این نتایج با دیگر موارد گزارش شده مطابقت دارد كه نشان می دهد میزان TDA كاملاً مستقل از میزان پروتئین نمی باشد در حالی كه تغییر در میزان پروتئین در محدوده مشخصی تأثیر عمیقی بر مقدار TDA ندارد. در مورد بسیاری از اسیدهای آمینه میزان TDA برای LFM كمتر از CFM می باشد اما این تفاوت قابل چشم پوشی است.در بررسی قابلیت رشد محاسبات بر اساس فرمول زیر انجام می شود:Fishmeal: Opstvedt: kJMEnokg-۱(zero-nitrogen corrected metabolisable energy kg-۱)=۱۶.۵* g protein kg-۱+۲۶.۸*g fat kg-۱و در این آزمایش از ۰ تا ۱۰۰% پودر سویا جایگزین LFM & CFM می شود. در بالاترین نتیجه بدست آمده (حدوداً ۲۴%)، پودر ماهی ۷۵% از كل پروتئین را تشكیل می دهد. در نرخ رشد، مصرف ماده غذایی و كارآیی استفاده از این مواد در غذای حیوانات بین دو پودر تفاوت های مشخصی وجود ندارد اما در مقایسه با پودر دانه های سویا این كارآیی افزایش می یابد. در همه گروهها نرخ مرگ و میر پایین می باشد و در موارد موجود علایم مشخصی برای مرگ وجود ندارد. در نمونه ای كه پودر ماهی ۷۵% پروتئین غذا را تشكیل می دهد حدوداً ۹/۱% چربی موجود در غذا را تشكیل می دهد كه بعد از گذشت ۱۵ روز كالبد شكافی بدن حیوانات مورد آزمایش هیچ گونه نابهنجاری را نشان نمی دهد. Mori دریافت كه اگر حدود ۵/۱% استر مومی شكل به بدن حیوانات برسد به علت مبتلا شدن به بیماری Seborrhoea & Diarrhea در مدت ۱۰ روز می میرند. بررسی قابلیت رشد نشان می دهد كه میزان استرهای مومی شكل LFM برای پرندگان مضر نمی باشد.بررسی كلی داده ها نشان می دهد كه فانوس ماهی برای تولید پودر ماهی دارای فاكتورهای مناسبی می باشد اما در ابتدا قبل از تولید پودر ماهی باید به بحث تغذیه و سمیت، بیشتر پرداخته شود.
مترجم: فاطمه آرسته
مجتمع فرآوری ماهی قشم

منبع : پایگاه اطلاع رسانی شیلات ایران