پدرخوانده های سینما نمی خواهند انحصار شکسته شود

فیلم اخراجی ها اولین ساخته سینمایی مسعود ده نمکی طی برگزاری بیست و پنجمین جشنواره فجر با استقبال گسترده تماشاگران روبرو شد به گونه ای که سینماهای نمایش دهنده این فیلم با صف طویل تماشاگران مقابل باجه ها مواجه بودند ودر مواردی کار به خرید وفروش بلیط این فیلم در بازار سیاه و نمایش فیلم در یک یا دو سانس فوق العاده هم کشیده شد .مسعود ده نمکی رزمنده ای که از اواسط دهه ۷۰ هفته نامه پر سر و صدای شلمچه را منتشر می کرد از اوایل دهه ۸۰ به کار فیلمسازی روی آورده است .در ذیل گفتگوی صریح و بی پرده ما با وی از نظر تان می گذرد .
● به عنوان اولین سوال؛ چرا فیلم ؟ چرا سینما ؟ تا آنجا که خاطر من یاری می کند شما روزنامه نگار واهل قلم بودید . اصلا یک سوال جدی تر بچه های ارزشی پس از جنگ چند دسته شدند . عده ای هم رنگ جماعت شدند ، عده ای راه انزوا را پیش گرفتند اما خیلی از آنها هنوز حرفهای زیادی برای گفتن دارند . در این بین شما چرا سراغ سینما رفتید ؟
▪ ببینید! تفکر آرمان گرایی اگر به حدی از مطالبات خود نرسد دچار چند عارضه می شود .که البته این اعم از افراد مذهبی یا غیر مذهبی است . نتیجه گرایی در نیروهای آرمان گرا واینکه رسیدن به نتیجه را در کارهای خود اصل قرار می دهند موجب زدگی آنها می شود . برفرض عدالت خواهی می کنند اما هنگامی که به نتیجه نمی رسند منزوی می شوند .
البته ما در جبهه وجنگ یاد گرفتیم با هر خمپاره ای که کنارمان می خورد ، حتی اگر زمین خوردیم ، بلند شویم وادامه دهیم . این خصیصه نسل جنگ وانقلاب است که باید در جامعه نهادینه شود .
اما در مورد علت انتخاب مدیم سینما باید بگویم به خاطر عدم موازی شدن وتکرار کارهایم بود . هنگامی که من اولین نشریات را به آن سبک پایه گذاری کردم هیچ مشابه دیگری نداشت . از آن حیطه بیرون آمدم ودر عرصه مطبوعات مشغول شدم .
در مطبوعات هم تا جایی که به تکرار نیفتم، ادامه دادم . شلمچه، جبهه ، صبح، دوکوهه مضامینی متفاوت داشتند . ولی وقتی احساس کردم دیگران در حال انجام این کارها هستند از این حیطه ها بیرون آمدم . ورود من به سینما بنا بر تعریفی بود که حضرت امام خمینی ( ره ) از”هنر متعهد” داشتند . اینکه هنر باید بیانگر جنگ میان فقر وغنا باشد ، بیانگر مطالبات مردم از مسوولین باشد . من احساس کردم جای این موضوعات در سینمای ما خالی است .نه اینکه هنرمند متعهد نداشته باشیم ولی همه در عرصه بی خطر آن هستند یا آنهایی که ازشان متوقع بودیم ، نگاهشان تغییر کرده ودر عرصه های دیگری کار می کنند یا اصلا نگاه جنگشان به ضد جنگ تغییر کرده است . از حیطه آرمان گرایی به سینمای حرفه ای وسرگرمی رفته اند .
البته تغییر ذائقه مخاطبان در ایران و به خصوص کاهش تیرا ژ روزنامه ها وگرایش افکار عمومی به سمت رسانه های دیداری وشنیداری در ورود من به سینما نیز بی تاثیر نبود .
● در تمام کارهای شما اعم ازقلمی ویا دیداری مثل مطالب نشریاتی که نام بردید ویا سی دی های فقر وفحشا ،کدام استقلال، کدام پیروزی وحتی فیلم سینمایی اخراجی ها نوعی نگاه انتقادی به مسائل اجتماعی وجود دارد . واضح تر بگویم میزان صراحت انتقادهای شما در فضای اجتماعی کنونی مثال زدنی است . سوال من این است که تعریف شما از انتقاد چیست ؟ واساسا چه حد ومرز وخطوط قرمزی برای صراحت انتقاداتتان قائل هستید ؟
▪ من فکر می کنم در جامعه هرکس یک حق نظارت اجتماعی دارد که در مذهب ما به نام امر به معروف ونهی از منکر شناخته می شود .البته در تعالیم دینی ما این نه یک حق بلکه یک تکلیف است . یعنی اگر کسی آن را انجام نداد کوتاهی کرده است .زبان هنر به تعبیر امام (ره) باید در خدمت این نقد اجتماعی قرار بگیرد .
من هیچ گاه برخوردهای سلیقه ای افراد ولو اینکه صاحب منصب نیز باشند را به اسم خطوط قرمز نظام نمی گذارم . برای ما حجت وفصل الخطاب امام (ره) و رهبری است . ما باید از میان رهنمود های ایشان سر خط بگیریم که در چه حوزه ای وارد شویم، نیازها در کجاست و چه فریادی باید زد . وقتی مقام معظم رهبری بحث مبارزه با اشرافی گری ومفاسد اجتماعی را پیش می کشند ، این احتیاج دارد که در جامعه تئوریزه شود . احتیاج به مصداق یابی دارد . مصداق یابی دیگر کار رهبری نیست این وظیفه نیروهای پیاده است . به عنوان مثال فقروفحشا مولود تضاد میان فقر و غنا است که در جامعه امروز مصداق یابی شده است .
● به نظر من آنچه که شما نام آن را انتقاد گذاشته اید صرف نشان دادن مفاسد اجتماعی است . آیا به تصویر کشیدن زیر پوست جامعه می تواند راه حلی برای درمان بیماری های اجتماعی باشد؟
▪ ما باید به جوانان وهنرمندانمان یاد بدهیم که پرسشگر باشند . اگر پرسشگری وجود نداشته باشد، جامعه تبدیل به منولوگ می شود . یعنی قدرتمندان باید حرف بزنند ودیگران گوش بدهند . این یک جامعه مرده است . جامعه ای که در آن نوآوری نخواهد بود .
اگر پرسشگری وجود داشته باشد آن وقت پاسخی هم در کنار آن خواهد بود .ما اگر به عنوان نسل جنگ وانقلاب انتقاد نکنیم دیگران لب به انتقاد می گشایند . در حوزه سینما همین اتفاق افتاد ما انتقاد را به گونه ای منو پل اپوزوسیون کردیم . یعنی اینها باید بیایند جامعه را به بدترین شکل ممکن به تصویر بکشند وبعد هم در جشنواره های خارجی فیلم هایشان را در جهت تضعیف نظام وحکومت به نمایش درآورند وبگویند ما انتقاد می کنیم ودر جامعه آزادی بیان هم نیست .
● ببینید دلسوزان انقلاب به دنبال درمان بیماری های موجود در جامعه انقلابی هستند . سوال من این است که شما به نمایش کشیدن مفاسد اجتماعی برای درمان بیماری های جامعه را چگونه تعلیل می کنید ؟
▪ ما نباید واقعیت ها را بپوشانیم فقر وفحشا باعث شد که آمارهای واقعی ارائه شود . حرفهایی را که من زدم ،امروز در تریبون های رسمی جامعه گفته می شود .بالاخره یکی باید روی مین می رفت . کدام استقلال ،کدام پیروزی بحث غفلت زایی در جامعه ماست . مقام معظم رهبری فرمودند خدا لعنت کند کسانی که دانشجویان ما را غیر سیاسی می خواهند . من می گویم اینها همه جوانان ما را غیر سیاسی می خواهند . این حرفها باید یک جا مصداق یابی شوند .
● اما در مورد اخراجی ها ،شما سیمرغ را نگرفتید و این موضوع در جشنواره امسال خیلی حاشیه ساز شد و خیلی از نگاه ها را به خود جلب کرد . چرا ؟
▪ ببینید ! اولا من برای مسابقه فیلم نساختم . شما که روزنامه نگار هستید می دانید در حدود ده سالی که کار مطبوعاتی کردم در هیچ جشنواره ای به عنوان مسابقه شرکت نکردم . بیش از هفده سال است که کار سیاسی می کنم اما در هیچ انتخاباتی شرکت نکرده ام . اساسا من هیچ وقت برای مسابقه ورقابت ،کاری را انجام نداده ام . ولی فیلم سینمایی یک کار گروهی است .
من فقط درباره حقوق خودم به عنوان یک کارگردان می توانم بگویم نمی خواهم در جشنواره شرکت کنم وسیمرغ می خواهم یا نمی خواهم . از اول هم اعلام کرده بودم که برای مسابقه فیلم نساخته ام . اما وقتی فیلم وارد جشنواره می شود باید به قواعد آن تن داد . رفته رفته که فیلم شکل می گرفت یک سری مسائل حاشیه ای نیز به وجود می آمد . خیلی ها می خواستند این فیلم ساخته نشود . برخی با مضمون فیلم مشکل داشتند .
تعبیر شهید خرازی این بود که مطبوعات ما جنگ را در شت می نویسند، درست نمی نویسند . من خوب به عنوان یک رزمنده این موضوع را در سینمای جنگ می دیدم . جنگ را آن طوری که دوست داریم تعریف می کنیم نه آن طوری که بوده است به خاطر همین موضوع سینمای جنگ با نسل جدید ارتباط برقرار نمی کند . اصلا قصد ندارم حالا وارد نقد سینمای جنگ بشوم . از ابتدای شکل گیری اخراجی ها خیلی ها با این فیلم مشکل داشتند . من فکر می کنم از ابتدا یک فرایندی پدید آمد تا نگذارند از لحاظ فنی این فیلم ساخته شود .
در مراحل مختلف اخذ پروانه انتخاب بازیگران و ... . به ما می گفتند با این بازیگران کار نکنید و به بازیگران می گفتند که با اینها کار نکنید . تمام موضوعات این فیلم زیر ذره بین رسانه های سینمایی بود . حتی اینکه چند حلقه نگاتیو مصرف می شود . به هر حال با تمام مشکلاتی که در راه ساخت این فیلم به وجود آوردند این فیلم در سر تایم خودش با کمترین هزینه و با کمترین مصرف نگاتیو ساخته شد و به جشنواره رسید . در حین کار حتی احساس کردم که برخی به فکر موازی سازی نیز افتاده اند . با راه اندازی پروژه های موازی حتی با مضمون های مختلف سعی داشتند اخراجی ها در حوزه دفاع مقدس جشنواره امسال فیلمی بی رقیب نباشد . اینها برنامه هایی بود که خارج از سیستم سریع اعمال و بودجه تزریق می شد .
خود عوامل نیز در جریان نیستند که این سیاست از کجا اعمال می شد .وقتی به جشنواره رسیدیم اینها توقع داشتند که اخراجی ها یک فیلم ضعیف باشد یا حداکثر در اندازه یک فیلم معمولی در جشنواره ظاهر شود و چندان نیز مورد استقبال قرار نگیرد . اما از اولین روزی که فیلم اکران شد با آمار بالای ۷۰ تا ۸۰ درصد به صدر جدول رفت . همان موقع بخشنامه شد که از سانسهای ویژه رای گیری نشود . جالب اینکه خود معاون سینمایی وزیر به همراه خانواده اش یک ساعت ونیم تا دو ساعت جلو درب سینما فرهنگ منتظر بودند تا وارد سینما شوند . پای سیاسیون به سینما باز شد نسل جدید و نسل قدیم ،حزب اللهی و غیر حزب اللهی به خاطر دیدن این فیلم همه به سینما رفتند .
خیلی ها نیز با مضمون فیلم ارتباط برقرار کردند . فیلم آمار بالای ۹۰ درصد آورد . اما وقتی اسامی نامزدها اعلام می شد اخراجی ها جز در یکی دو مورد نامزد دریافت سیمرغ نشد . معتقدم فیلمنامه این فیلم از قوی ترین فیلمنامه های موجود در جشنواره بود .فقط لازم بود بسیاری از داوران فیلم اول من را با فیلم اول خودشان مقایسه کنند .
اگر چه برای من مهم نبود اما اینکه بقیه عوامل فیلم وبازیگران قربانی این نگاه سلیقه ای بشوند، زیبنده داوران جشنواره نبود . پدرخوانده های سینما نمی خواستند با اعمال نفوذ این انحصار شکسته شود . یعنی مضمون عرفانی این فیلم منوپل بعضی از این آدمهاست و فقط این افراد می توانند درباره خدا و عرفان فیلم بسازند اما روز اختتامیه جواب نوع برخورد خود را گرفتند . من اصلا نمی خواستم برای دریافت سیمرغ مردمی بالای سن بروم . وقتی بر خلاف نظر هیئت داوران ،اسم هر نامزدی خوانده می شد مردم می گفتند اخراجی ها ،جو تالار ملتهب شده بود . من که به عنوان یک بچه رزمنده بالای سن رفتم ،اینها از اینکه مردم اینقدراحساسات به خرج می دهند، شگفت زده شده بودند . آنهایی که به تالار آمدند ،آدمهای من نبودند مدعوین خود جشنواره بودند . برخورد هیئت داوران با اخراجی ها تاوان کلیشه شکنی و حرف متفاوت زدن در سینما بود .
● از مسعود ده نمکی شلمچه تا مسعود فیلم ساز ی که با ستاره های بزرگ سینمای ایران حشر و نشر دارد چقدر فاصله است ؟
▪ کسانی که فیلم را دیده اند باید قضاوت کنند که آیا همه این ستاره ها در راستای رسیدن به همان آرمانها نبوده اند . فکر نکنیم ستاره های سینما در مقابل آرمانهای ما قرار دارند . ارادتی که این افراد به جنگ وشهدا دارند کمتر از ارادت خیلی از آدمهای دیگر نیست ولو اینکه برخی اختلاف سلیقه ها نیز وجود داشته باشد . وقتی من سر فیلمبرداری برای آنها خاطره تعریف می کردم، سر سکانسها گریه وتاثرشان را می دیدم . همین را می خواستیم، ما که نمی خواهیم آنها مثل ما فکر کنند . من ارزشهای خاص خودم را داشتم وآنها هم ارزشهای خاص خودشان را، چه بسا خیلی از این ارزشها نیز مشترک بودند .
● در پایان اگر خاطره خاصی از ساخت فیلم اخراجی ها در ذهنتان هست برای خوانندگان ما بگویید .
▪ به هر حال در مورد انتخاب بازیگران ،شریفی نیا واکبر عبدی بعد از سریال امام علی (ع) و آدم برفی با هم زیاد عیاق نبودند و کار کردن این دو بازیگر در کنار هم صحنه های بدیعی را خلق کرد . در رزمهای شبانه آقای عبدی وآقای شریفی نیا از انفجار چندان خوششان نمی آمد ومی ترسیدند . ما نیز مجبور بودیم این انفجارها را بزنیم و همین موضوع صحنه های خاصی را به وجود می آورد . که البته فیلم دیگری از پشت صحنه های این فیلم با عنوان “ اخراج اخراجی ها “ در حال ساخت است .
در نهایت من به همه کسانی که برنده جشنواره بودند تبریک عرض می کنم و همچنین به همه کسانی که در جنگ نبودند و در حوزه دفاع مقدس فیلم ساختند تبریک وخوش آمد می گویم .

گفتگوی بی پرده با مسعود ده نمکی کارگردان فیلم سینمایی اخراجی‌ها
گفتگو از صالح اسکندری

منبع : روزنامه رسالت