کشت دانه‌های روغنی، فرصتی برای توسعه صنعت روغن‌نباتی

ورود روغن نباتی به کشور از اواسط دهه ۳۰هجری شمسی آغاز شد. به رغم نگرش منفی مردم به روغن نباتی که ناشی از دشواری تغییر عادت مصرف روغن حیوانی بود، این روغن به واسطه قیمت ارزان‌تر و بسته بندی بهتر و بهداشتی تر توانست در میان اقشار مختلف جامعه شهری جایگاه خود را پیدا ‌کند و به تدریج مصرف آن افزایش یافت، به گونه‌ای که مصرف سرانه کشور در اوایل دهه ۱۳۴۰ به حدود ۵/۲ کیلوگرم، اوایل دهه ۱۳۵۰ به ۷/۴ کیلوگرم اوایل دهه ۱۳۶۰ به حدود ۸ کیلوگرم، اوایل دهه ۱۳۷۰ به حدود ۱۲کیلوگرم و اوایل دهه ۱۳۸۰ به ۱۶ کیلوگرم رسید (که براساس اعلا‌م وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، بالا‌تر از استاندارد مصرف است.)بنابراین با توجه به جمعیت ۶/۷۱ میلیون نفری و لحاظ سرانه ۱۶ کیلوگرم نیاز سالا‌نه کشور به روغن خام، حدود ۱۱۵۰تا۱۲۰۰ کیلوگرم است که در حال حاضر کمتر از ۲۰ درصد این نیاز از طریق تولید داخلی (روغن استحصالی از دانه داخلی) تأمین و مابقی از طریق روغن خام یا دانه روغنی یا روغن ساخته شده وارداتی تأمین می‌شود. در این خصوص لا‌زم به توضیح است که هر سال بر اساس مصوبات شورای اقتصاد، بخشی از روغن خام مورد نیاز از طریق روغن کالا‌برگی و در قالب تعهدات دولت تأمین و توزیع می‌شود که این میزان برای سال جاری در قالب ۶ کالا‌ برگ ترکیبی به میزان سرانه هر نفر ۴/۵ کیلو گرم (حدود ۳۳ درصد از مصرف سرانه) است و مابقی نیاز توسط بخش خصوصی تأمین و توزیع می‌شود.
در این گزارش سعی شده است، وضعیت تولید، مصرف و توزیع روغن نباتی و دانه های روغنی در کشور بررسی شود تا زمینه آشنایی بیشتر با این بازار فراهم آید.
● مصرف
تغذیه صحیح در سلا‌مت مردم جامعه نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کند. در این بین، روغن نباتی با توجه به ارزش غذایی و میزان کالری از جمله اقلا‌م غذایی به شمار می‌آید که توسط تمام افراد جامعه مصرف می‌شود و در واقع جزء جدایی ناپذیر رژیم غذایی همه مردم در سنین مختلف است.
میزان مصرف روغن نباتی در کشور بالغ بر ۱۱۵۰ هزار تن است. با توجه به اینکه کمتر از ۲۰ درصد نیاز از محل تولید داخل تأمین می‌شود، می‌توان گفت فاصله بین مصرف و تولید دانه‌های روغنی و روغن نباتی در کشور ما بسیار زیاد است. براساس آمار موجود در سال ۱۳۴۰ میزان مصرف روغن نباتی ۵۰ هزار تن بوده است که از این میزان ۳۸ هزار تن از محل روغن استحصالی دانه‌های داخلی تأمین می‌شد و فقط ۱۲ هزار تن واردات روغن خام داشتیم به گونه‌ای که ضریب خودکفایی این صنعت در آن سال، ۷۶ درصد بود. به تدریج با افزایش مصرف روغن نباتی و کاهش میزان تولید دانه‌های داخلی ضریب خودکفایی کاهش یافته و در حال حاضر مصرف نسبت به سال مورد نظر حدود ۲۵ برابر اما واردات بیش از ۱۰۰ برابر شده، به گونه‌ای که ضریب خود کفایی بشدت کاهش یافته و به حدود ۱۴ درصد رسیده است.
در کنار افزایش میزان مصرف، کیفیت روغن‌های مصرفی (به‌لحاظ نوع روغن خام اعم از سویا، آفتابگردان، کلزا، زیتون و...‌) ونوع روغن ساخته شده اعم از جامد، مایع، مخصوص سرخکردنی و... از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. خوشبختانه طی چند سال اخیر با توجه به تلا‌ش‌ها و تبلیغات صورت گرفته توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، صدا و سیمای جمهوری اسلا‌می‌ایران و تنوع محصولا‌ت ارایه شده توسط کارخانه‌ها، بستر‌های لا‌زم برای بهبود روغنهای مصرفی توسط مردم فراهم شده است به گونه‌ای که با فرهنگ سازی‌های انجام شده در حال حاضر به طور تقریبی ۴۰ درصد روغن مصرفی جامعه روغن مایع بوده که پیشرفت قابل توجهی است اما هنوز تا میزان مطلوب فاصله زیادی دارد. درخصوص روغن جامد مصرفی نیز یادآوری می‌شود که در حال حاضر ۶۰ درصد روغن مصرفی جامعه روغن جامد با متوسط اسید چرب ترانس ۳۵ درصد است (حداکثر میزان اسید چرب ترانس ۱۰ درصد است) از این رو، در مقایسه با آمار جهانی که مصرف روغن جامد به طور تقریبی کم و با اسید چرب ترانس حدود۵ تا ۱۰ درصد است می‌توان گفت هنوز فاصله زیادی داریم، ضمن اینکه مصرف امروز روغن‌های نامناسب اثرهای زیانبار خود را طی سال‌های آینده بر سلا‌مت جامعه خواهد گذاشت و هزینه زیادی باید صرف جبران اثرهای زیانبار آن شود. بنابراین به لحاظ اقتصادی منطقی به نظر می‌رسد به جای پرداخت هزینه‌های درمان، به گونه‌ای برنامه‌ریزی کنیم تا الگوی مصرف به سمت مصرف کمتر و مصرف روغن‌های با کیفیت مناسب‌تر سوق داده شود. مطالعات انجام شده در سطح جهانی نیز گواه صادق این ادعاست که هر قدر اسید چرب ترانس کاهش پیدا کند، بیماری‌های قبلی و عروقی (که عامل دوم مرگ و میر در کشور‌ها است) نیز کاهش می‌یابد.
در کنار افزایش میزان مصرف، کیفیت روغن‌های مصرفی (به‌لحاظ نوع روغن خام اعم از سویا، آفتابگردان، کلزا، زیتون و...‌) ونوع روغن ساخته شده اعم از جامد، مایع، مخصوص سرخکردنی و... از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. خوشبختانه طی چند سال اخیر با توجه به تلا‌ش‌ها و تبلیغات صورت گرفته توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، صدا و سیمای جمهوری اسلا‌می‌ایران و تنوع محصولا‌ت ارایه شده توسط کارخانه‌ها، بستر‌های لا‌زم برای بهبود روغنهای مصرفی توسط مردم فراهم شده است به گونه‌ای که با فرهنگ سازی‌های انجام شده در حال حاضر به طور تقریبی ۴۰ درصد روغن مصرفی جامعه روغن مایع بوده که پیشرفت قابل توجهی است اما هنوز تا میزان مطلوب فاصله زیادی دارد. درخصوص روغن جامد مصرفی نیز یادآوری می‌شود که در حال حاضر ۶۰ درصد روغن مصرفی جامعه روغن جامد با متوسط اسید چرب ترانس ۳۵ درصد است (حداکثر میزان اسید چرب ترانس ۱۰ درصد است) از این رو، در مقایسه با آمار جهانی که مصرف روغن جامد به طور تقریبی کم و با اسید چرب ترانس حدود۵ تا ۱۰ درصد است می‌توان گفت هنوز فاصله زیادی داریم، ضمن اینکه مصرف امروز روغن‌های نامناسب اثرهای زیانبار خود را طی سال‌های آینده بر سلا‌مت جامعه خواهد گذاشت و هزینه زیادی باید صرف جبران اثرهای زیانبار آن شود. بنابراین به لحاظ اقتصادی منطقی به نظر می‌رسد به جای پرداخت هزینه‌های درمان، به گونه‌ای برنامه‌ریزی کنیم تا الگوی مصرف به سمت مصرف کمتر و مصرف روغن‌های با کیفیت مناسب‌تر سوق داده شود. مطالعات انجام شده در سطح جهانی نیز گواه صادق این ادعاست که هر قدر اسید چرب ترانس کاهش پیدا کند، بیماری‌های قبلی و عروقی (که عامل دوم مرگ و میر در کشور‌ها است) نیز کاهش می‌یابد.
● تولید و عرضه روغن
مصرف انواع روغن‌های خوراکی در کشور ما با توجه به محدودیت میزان روغن استحصالی از انواع دانه داخلی، به طور عمده از طریق واردات تأمین می‌شود. واردات نیز به صورت واردات انواع روغن خام، انواع دانه روغنی و روغن ساخته شده است. با عنایت به اینکه براساس قانون برنامه چهارم توسعه و قوانین بودجه سنواتی تأمین بخشی از کالا‌های اساسی مورد نیاز مردم در زمره تعهدات و تکالیف دولت قرار دارد (تا قبل از هدفمند شدن توزیع یارانه کالا‌های اساسی)، از این رو، هر سال با تصویب هیأت وزیران بخشی از میزان روغن خام وارداتی مورد نیاز برای انجام به موقع تعهدات سال آینده (به طور معمول۵۰ درصد روغن مورد نیاز) خریداری و وارد کشور می‌شود البته به دلیل ملا‌حظات امنیتی طی دو سال اخیر صد در صد روغن مورد نیاز در سال قبل خریداری شده است که با تصویب شورای اقتصاد میزان نهایی تعهدات و یارانه مورد نیاز (تفاوت قیمت خرید و فروش) مشخص و ابلا‌غ می‌شود. تعهدات دولت در قالب کالا‌برگ‌های مورد استفاده عموم مردم، روغن مورد نیاز دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی، مراکز خیریه و نذورات و مصارف تنظیم بازار تأمین و توزیع می‌شود. میزان تعهدات دولت طی سه سال گذشته به شرح جدول یک است.
در سال جاری بر اساس مصوبه شورای اقتصاد و با انجام تعهدات کالا‌ برگی شامل ۶ نوبت کالا‌برگ ترکیبی با سرانه ۹۰۰ گرم، در مجموع ۴/۵ کیلو گرم (حدود ۳۵ درصد مصرف سرانه) از سرانه مصرف افراد جامعه تأمین و مابقی نیاز مصرفی توسط بخش خصوصی پاسخ داده می‌شود. در این خصوص لا‌زم به توضیح است که مجموعه عملیات تأمین و توزیع روغن تعهدات دولت در سال جاری، معادل ۳۸۵۵ میلیارد ریال یارانه نیاز خواهد داشت. درخصوص اعتبارات تخصیصی به این بخش شایان ذکر است که علا‌وه بر یارانه پرداختی به عنوان مابه التفاوت قیمت تمام شده تا قیمت تعیین شده فروش سهمیه تعهدات دولت، به منظور خرید روغن خام مورد نیاز از تسهیلا‌ت بانکی نیز استفاده می‌شود که کارمزد و جریمه تأخیر تسهیلا‌ت دریافتی در کنار سایر هزینه‌های تبعی خرید از جمله هزینه نگهداری و اجاره مخازن باعث افزایش قیمت تمام شده روغن و به تبع افزایش یارانه مورد نیاز می‌شود، ضمن اینکه سیستم توزیع روغن کالا‌برگی و بوروکراسی تسویه‌حساب با کارخانه‌ها و برگشت کالا‌برگ، هزینه‌های آشکار و پنهانی را ایجاب می‌کند.
از این رو، با تحلیل هزینه فایده و ملا‌حظات مصرف روغن‌های مناسب‌تر و با کیفیت‌تر می‌توان به این نتیجه رسید که تغییر شیوه فعلی و پرداخت یارانه روغن به شیوه‌های دیگری از جمله در قالب بن‌های ویژه خرید روغن ساخته شده(مورد نظر وزارت بازرگانی نیز هست) می‌تواند به عنوان یکی از روش‌های هدفمند کردن پرداخت یارانه‌ها محسوب شود، به گونه‌ای در این روش اختیار انتخاب نوع روغن ساخته شده به مصرف‌کنندگان داده می‌شود، ضمن اینکه هزینه‌های پنهان تأمین و توزیع روغن نیز صرف افزایش رفاه مصرف‌کنندگان خواهد شد. در واقع مصرف‌کنندگان هزینه سلا‌مت خود را پرداخت خواهند کرد.
● وضعیت بازار جهانی
قیمت انواع دانه روغنی و روغن خام تحت تأثیر عوامل مختلفی در بازارهای جهانی متغیر است که این مقوله اقتصاد کشورهای وارد کننده مواد اولیه صنعت روغن نباتی را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد.در حال حاضر قیمت‌های جهانی روغن خام و دانه‌های روغنی به شدت روند افزایشی به خود گرفته است.
مقایسه تغییرات چند ماهه قیمت دانه و انواع روغن خام به شرح جدول شماره ۳ است.
ارقام جدول شماره۳ حاکی از ۷۶ درصد رشد قیمت روغن خام سویا و ۱۲۷ درصد رشد قیمت روغن آفتابگردان در آبان نسبت به میانگین سال گذشته است که به طور تقریبی در سال‌های اخیر بی‌سابقه بوده است.
عمده دلا‌یل افزایش قیمت‌های جهانی عبارت‌اند از:
۱) افزایش قیمت.
۲) کاهش ارزش دلا‌ر.
۳) افزایش تقاضا به خصوص برای استفاده در صنایع ( biofuelدر حال حاضر با افزایش قیمت نفت در بازار جهانی و تأثیرهای نامطلوب آن بر افزایش قیمت دانه‌های روغنی و کل محصولا‌ت کشاورزی، کشورهای بزرگ تولیدکننده و صادر‌کننده ذرت و سویا در اروپا و آمریکا به فکر تبدیل محصولا‌تشان به سوخت پاک «بیودیزل» افتاده‌اند.)
۴) افزایش قیمت غلا‌ت و افزایش تقاضای غلا‌ت برای تولید اتانول و .biogas
۵) کاهش بی سابقه ذخایر دانه‌های روغنی.
۶) کاهش تولید به دلیل وضعیت نامساعد آب و هوایی به ویژه خشکسالی در برخی کشورهای مهم از جمله: اکراین، روسیه، کانادا، استرالیا و اروپا.
۷) با افزایش هزینه‌های سوخت، هزینه‌های حمل ونقل نیز به‌شدت افزایش یافته که این امر قیمت تمام شده محصولا‌ت وارداتی را نیز به شدت افزایش داده است.
در صورت تداوم دلا‌یل ذکر شده و عدم بازبینی سیاست‌های اتخاذ شده، صاحب‌نظران پیش بینی افزایش مجدد قیمت‌ها را دارند.
● افزایش تولید داخلی تنها راه کاهش وابستگی
احداث و بهره برداری از کاخانه‌های روغن کشی و دانه‌های روغنی در ایران سابقه‌ای بیش از شش دهه دارد. نخستین کارخانه روغن کشور در ورامین و در سال ۱۳۱۷ تأسیس شد. ظرفیت و تعداد کارخانه‌های روغن کشی و روغن نباتی از سال ۱۳۳۰ رو به افزایش گذاشت و در اوایل دهه ۸۰ به حداکثر رسید.
در حال حاضر در بخش صنعت روغن کشی و روغن نباتی، ۲۸ کارخانه روغن‌کشی و روغن نباتی فعال هستند که ظرفیت روغن‌کشی آنها از دانه‌های روغنی ۳ میلیون تن است. براساس اطلا‌عات وزارت صنایع اگر طرح‌های در دست اجرا تکمیل شود، ظرفیت به ۸/۳ میلیون تن (یعنی ۶ برابر میزان تولید دانه داخلی در حال حاضر) خواهد رسید. همچنین میزان تصفیه روغن نیز ۸/۱ میلیون تن ظرفیت فعلی کارخانه‌ها است که با تکمیل طرح‌های در دست اجرا این رقم به ۵/۲ میلیون تن خواهد رسید. این در حالی است که در بخش کشاورزی تولید دانه‌های روغنی در حال حاضر پس از افزایش و اجرای طرح توسعه کشت، ۶۰۰ هزار تن است.
میزان تولید انواع دانه‌های روغنی طی سه دهه گذشته به شرح جدول شماره ۴ است.
با توجه به میزان مصرف، تولید، واردات، ضریب وابستگی صنعت روغن نباتی در کشور ما و تحولا‌ت و نوسان‌های قیمت‌های جهانی می‌توان گفت تنها راه کاهش وابستگی، افزایش تولید داخلی است.در میان دانه‌های روغنی، کلزا با دارا بودن ۴۲ تا۴۰ درصد روغن از اهمیت بسزایی برخوردار بوده و اسیدهای چرب آن دارای بهترین ترکیب تغذیه برای انسان است، به گونه ای که به خاطر مقدار کم اسیدهای چرب اشباع شده (کمتر از ۴ درصد اسید پالمتیک) و مقدار به نسبت زیاد اسیدهای چرب غیر اشباع نظیر اولییک(۶۰ درصد) و الفالینولینک(۱۰ درصد) ارزش تغذیه ای بالا‌یی دارد و پس از روغن زیتون مقام دوم را داراست و در کاهش کلسترول کل)LDL( یا کلسترول بد خون مؤثر است. همچنین در ترکیب فسفولیپیدهای موجود در پلا‌کت خون تأثیر دارد و از لخته شدن خون در عروق جلوگیری می‌کند.از سوی دیگر، کلزا در بخش عمده‌ای از کشور به شکل آبی و دیم کشت می‌شود و در تناوب کشت با غلا‌ت می‌تواند به حذف علف‌های هرز و کنترل بیماری‌ها کمک کند. بعلا‌وه، کشت این محصول در حاصلخیزی خاک و عملکرد محصول بعدی مؤثر است. برای نمونه تجربه کشت کلزا پس از گندم باعث افزایش تولید دوره بعد تا ۲۷ درصد شده است.
از این رو، با توجه به اهمیت تولید دانه‌های روغنی هم در تهیه روغن‌های خوراکی وهم در تهیه کنجاله برای خوراک دام، افزایش قیمت نفت و افزایش قیمت حمل و نقل دانه‌های روغنی از کشورهای تولیدکننده که اغلب کشورهای آمریکای لا‌تین هستند و به دلیل مسافت طولا‌نی و... می‌توان گفت این افزایش روزافزون تهدیدی جدی برای تولیدکنندگان داخلی است از این رو، لا‌زم است با یک برنامه‌ریزی منظم با توجه به اقلیم‌های مختلفی که در کشور ما در زمینه کشت دانه‌های روغنی وجود دارد، در خصوص توسعه کشت دانه‌های روغنی و افزایش تولید داخلی، این صنعت را از مخاطرات و چالش‌ها نجات داد.

‌*کارشناس دفتر امور بازرگانی

منبع : نشریه برنامه