ادب و ادبیات و قلمرو شعر و شاعری در میان شیعیان

ادب و ادبیات و قلمرو شعر و شاعری در میان شیعیان از آغاز مرتبتی بلند داشته است .
شاید مهارت و توانمندی امام علی (ع ) در شعر و ادب و فصاحت و بلاغت کم نظیر او در سخنوری , در بالندگی شعر و ادب شیعی مؤثر بوده است , اما بی گمان , ستیزه ها و جدالهای سیاسی و شورشگریهای انقلابی شیعیان در عصر اموی و عباسی در گسترش و توسعه ادب شیعه مخصوصا در حوزه شعر و شاعری نقش مهمی ایفا کرده است .
بویژه پس از حادثه عاشورا در کربلا و شهادت مظلومانه امام حسین (ع ) و شماری از خاندان پیامبر, روح حماسی شیعه در قالب نثر و نظم پرشور تجلی پیدا کرد.
از آغاز تا کنون هیچ حادثه ای چون حادثه کربلا محور و مضمون ادب شیعه نبوده است .
صدها کتاب و هزاران شعر در باره کربلا به زبان عربی و فارسی پدید آمده است .
البته مسئله غدیر نیز جایگاه بلندی در ادب شیعه دارد و غدیریه های فراوانی در قرون اولیه اسلامی سروده شده است .
که علامه امینی بخش زیادی از این غدیریه ها را در مجلدات مختلف کتاب الغدیر گرد آورده است .
به طور کلی میتوان گفت مضامین مهم ادب شیعی در ادب عرب در عصر اموی و عباسی پاسخ گویی به افتراهای مخالفان و شرح مظالم حکام جور و ذکر مصائب و مراثی اهل بیت (ع ) و دفاع از حقوق ایشان و تفصیل حوادثی چون فاجعه طف و حبس و شهادت ائمه (ع ) و کشتار انقلابیون بنی هاشم چون محمد بن عبدالله محض و زید بن علی بن حسین و یحیی بن زید و نیز شرح معجزات و مناقب امام علی (ع ) و اثبات افضلیت و خلافت او و ذکر احادیثی در فضایل ائمه اطهار (ع ) و برشمردن مطاعن غاصبان در حق ایشان و تخطئه آراء و فتاوی بعض فقهای اهل سنت است و در همه آنها روح انقلاب و دعوت به قیام مسلحانه و حالت تعرض و حماسه به چشم میخورد.
در حقیقت ادب شیعه در لفظ و معنی پیرو کلام علی (ع ) و ائمه اطهار (ع ) بوده و بر محور خونخواهی وانتقام از ستمکاران و انتظار بهبود و فرج و اطمینان از آینده بهتر یعنی پیروزی تشیع بر تسنن پیش رفته است (دایرة المعارف تشیع , ۲/۳۶).
در ادب عرب شاعران بلند آوازه ای چون حسان بن ثابت , فرزدق , دعبل خزاعی , سید حمیری و کمیت بن زید اسدی , سید رضی , سید مرتضی برخاستند و جملگی در گسترش فرهنگ انقلابی شیعه نقش مؤثری بازی کردند (در مورد ادب شیعه به زبان عربی و شاعران و ادیبان شیعی مقاله ادب شیعه در دایرة المعارف تشیع ), در نوشته حاضر اختصاصا به ادیبان و شاعران شیعه مذهب ایرانی که به زبان فارسی اثری پدید آورده اند پرداخته میشود.
از آغاز گسترش زبان فارسی با اینکه مذهب رایج و غالب در ایران تسنن بوده معهذا کمتر دیوان یا کتابی موجود است که در آن نویسنده یا شاعر به پیشوایان مذهب شیعه توجه نشان نداده باشد.
از جمله بیشتر سرایندگان فارسی زبان از آغاز تا کنون از سخنان حضرت امیر (ع ) در اشعار خود استفاده کرده و جمله های کوتاه سخنان آن حضرت را در آثار خود ترجمه کرده و به کار گرفته اند.
از سرایندگان نخستین فارسی زبان , رودکی (۳۲۹ ق ) و کسائی مروزی شیعه مذهب بوده اند.
براساس روایات مختلف , رودکی نخستین شاعر برجسته زبان فارسی مذهب اسماعیلیه داشت .
او که نام استاد شاعران و مقدم شعرای عجم را به خود گرفته بود پس از گرویدن نصر بن احمد سامانی به مذهب اسماعیلی , به آن مذهب در آمد.
اما از اشعار موجود او چنین اعتقادی استنباط نمیگردد.
ولی معروفی بلخی از شاعران دوره در ضمن اشعاری چنین گفته : از رودکی شنیدم استاد شاعران کاندر جهان به کس مگر و جز به فاطمی (تاریخ ادبیات در ایران , ۱/۳۷۱ ـ ۳۲۶).
کسایی مروزی مهمترین و نخستین شاعر شیعه مذهب فارسی زبان است .
کسایی در سال ۳۴۱ ق زاده شد.
او مسلما تا ۳۹۱ ق در قید حیات بوده اما اگر قول ناصر خسرو را که خود در سال ۳۹۴ ق زاده شد و در همه جا از پیری کسایی و زنده بودن او سخن رانده صحیح بدانیم , کسایی تا سال ها بعد زنده بوده است .
کسایی در آغاز شاعری مدیحه سرا بوده اما در اواخر عمر پشیمان شد, و به سرودن مواعظ و اشعار مذهبی پرداخت .
کسایی به طور قطع پیرو مذهب شیعه دوازده امامی بوده و این امر غیر از تصریح صاحب کتاب النقض از اشعار خود او هم بر میآید.
احتمالا در آن زمان تعداد شیعیان دوازده امامی در خراسان رو به افزایش نهاده بوده است .
کسایی با بیان مناقب خاندان پیامبر و سرودن مراثی برای شهدای این خاندان که همواره مورد ستم و ازار بنی امیه و بنی عباس بودند همدردی مردم ایران را با آن خاندان باز گفته است .
قصیده مسمط او کهن ترین سوکنامه ماجرای کربلاست , هرچند دیوان کامل او اکنون در دست نیست اما از همین مقدار بازمانده , اعتقاد کامل او به مذهب شیعه نمودار میگردد.
دیوان اشعار او تا قرن ششم وجود داشته و عبدالجلیل رازی در کتاب النقض به آن اشاره کرده است .
سدید الدین عوفی هم تصریح کرده که دیوان کسایی همه در زهد و وعظ و مناقب اهل بیت نبوت است (ریاحی , ۲۶ به بعد).
سبک کسایی از نظر اندیشه و بیان همان است که در شعر شاعران شیعی بعد از او چون قوامی رازی و حسن متکلم کاشی و حمزه کوچک نمودار شد از این رو وی را میتوان پیش کسوت همه شعرای شیعه مذهب زبان فارسی دانست .
تشیع در ایران بعد از ظهور پادشاهان برجسته آل بویه چون معزالدوله و عضدالدوله رواج کامل یافت .
معزالدوله که در سال ۳۳۸ ق بر تخت نشست در ترویج این مذهب بسیار کوشا بود.
او فرمان داد که هرساله از روز اول ماه محرم کارهای دیوانی و جاری و کسب مردم تا روز عاشورا تعطیل گردد و مردم همه به عزاداری مشغول شوند.
از شاعران برجسته عهد غزنوی , فردوسی شاعر بزرگ ملی ایران است .
شاید علت اصلی اختلاف او با سلطان محمود غزنوی این بود که وی سنی متعصبی بود چنانکه فردوسی در هجونامه محمود به این نکات اشاره کرده است : مرا غمز کردند کان پر سخن به مهر نبی و علی شد کهن و در جای دیگر گفته : اگر چشم داری به دیگر سرای به نزد وصی و نبی گیر جای گرت زین بدآید گناه من است چنین است و آئین و راه من است در جای دیگر به نام حضرت امیر(ع ) اشاره دارد: پیمبر بدو اندرون با علی همه اهل بیت نبی و وصی فردوسی هم چنین فرازهایی از سخنان آن حضرت را مورد استفاده قرار داده و البته صریحا در اینگونه موارد نام امام را نیاورده است (بهره ادبیات از سخنان علی (ع ), دکتر سید جعفر شهیدی , ۲۰۶).
نظامی عروضی نویسنده چهار مقاله , فردوسی را رافضی خوانده است .
از مجموع شواهد برمیآید که فردوسی به طور قطع مذهب شیعه داشته اما دقیقا معلوم نیست که او پیرو کدام یک از مذاهب سه گانه اسماعیلی , زیدی و یا اثنی عشری بوده است .
اسماعیلیه از همان زمان در خراسان نفوذ بسیار داشتند و چون برای تبلیغ و دعوت مردم ناگزیر مقاصد خود را به زبان مردم ناحیه نشر می دادند در ادب فارسی آن عصر از اهمیت بسیار دارند.
توجه شدید آنان به تأ لیف کتب و رسالات متعدد به زبان فارسی و سرودن اشعار با این زبان موجب پدید آمدن آثار ارزشمندی گردیده است .
یکی از نوشته های اسماعیلی که در قرن چهارم پدید آمد, کشف المحجوب اثر ابو یعقوب اسحاق بن احمد سگزی است .
مؤلف در اواخر قرن چهارم میزیسته و کتاب او از مهمترین آثار اسماعیلیه در حکمت است .
همچنین خواجه ابوالهثم احمد بن حسن جرجانی از شعرا و فضلای اواخر قرن چهارم , مذهب اسماعیلی داشت و ناصر خسرو در جامع الحکمتین به این نکته تصریح کرده است .
ابوالهیثم قصیده ای به زبان فارسی در ۸۸ بیت دارد و در آن سؤالاتی مطرح کرده بی آنکه جواب آنها را بدهد (تاریخ ادبیات در ایران , ۱/۵۲۱).
غضایری رازی از شاعران بزرگ دیگر این دوره و از مداحان آخرین امرای دیلمی هم برمذهب تشیع بود.
او هرچند سلطان محمود غزنوی را مدح میکرد اما به سبب تعصب خاص سلطان از مسافرت به غزنین هراسناک بود.
ناصر خسرو نخستین سخنور برجسته اسماعیلی در همین زمان ظهور کرد.
او در سال ۳۹۴ ق زاده شد و پس از بازگشت از سفر حجاز و مصر و گرایش به اسماعیلیه دعوت آغاز کرد و فعالیت خود را از اوائل عهد سلجوقی رسما شروع نمود.
او شاعر و نویسنده و حکیم و متکلم بزرگ و ملقب به حجت خراسان بود و بر اثر تبلیغات او فرقه خاصی در درون اسماعیلیه به نام ناصریه به وجود آمد که تا چندی پس از او به حیات خود ادامه میداد.
اطلاعات وسیع ناصر خسرو موجب ایجاد آثار متعددی به زبان فارسی شد که اغلب در دست است .
دیوان اشعار وی در حدود ۱۱۰۴۷ بیت دارد و احتمالا تنها قسمتی از آثار منظوم اوست .
وی مهمترین دلائلی را که شیعیان برای اثبات خلافت و اولویت حضرت علی (ع ) بیان کرده اند در دیوان خود آورده است .
او تنها مذهب شیعه را بر حق میداند و همه را به آن فرا میخواند واز امامان شیعه به بزرگی و جلالت یاد میکند.
در جائی گوید: حسین و حسن را شناسم حقیقت به عالم گل و یا سمین محمد و در ابیات زیر تأ ثر خود را از فاجعه کربلا نشان داده : دفتر پیش آر و بخوان حال آنک شهره از او شد به جهان کربلاش تشنه شد و کشته و نگرفت دست حرمت و فضل و شرف مصطفاش (بیست گفتار در مباحث علمی و فلسفی و کلامی , مهدی محقق , ۲۸۲).
هم زمان با ناصر خسرو, مؤلفان متعدد دیگر در تمام آن عصر در قلاع و دژهای اسماعیلیه سرگرم تأ لیف کتاب به زبان فارسی بودند که البته بیشتر آنها پس از فتح این قلعه ها به دست مخالفان افتاده و از میان رفتند.
از شاعر اسماعیلی دیگر به نام حسن قصیده ای بر جای مانده , این قصیده را شاعر به مناسبت قتل اتابک قزل ارسلان پادشاه آذربایجان در شعبان ۵۸۷ ق به دست اسماعیلیه سروده است .
از این شاعر نام و نشانی در کتب تراجم و احوال به دست نیامد.
قصیده بلند او را نخستین بار ولادیمیر ایوانف دانشمند اسماعیلی شناس روسی ضمن رساله ای به چاپ رساند و از آن پس محمود فرخ شاعر ایرانی آن را همراه با مقدمه ای در مجله یغما طبع کرد.
(یغما, ۱۱۳ ـ ۱۱۵).
از شاعران پس از ناصر خسرو که منسوب به تشیع شده اند مشهورتر از همه انوری است .
انوری (م ۵۴۷ ق ) را قاضی نورالله شوشتری در مجالس المؤمنین شیعی مذهب خوانده , اما این معنی از دیوان اشعار او استنباط نمیشود و بعید است که شاعری شیعه مذهب بتواند در دربار سلجوقیان که سنی متعصب بوده اند زیسته باشد, به ویژه که او در اشعار خود چند بار از عدل و نصفت عمر یاد کرده است (تاریخ ادبیات در ایران , ۲/۶۶۸).
عبدالجلیل قزوینی رازی مصنف کتاب نقص , از سنایی به عنوان بزرگترین شاعر شیعی نام برده , البته سنایی قصایدی در ستایش حضرت رضا (ع ) سروده و از مضامین اشعار او عشق و علاقه به خاندان پیامبر استنباط میگردد.
مطلع یکی از قصاید او در مدح حضرت رضا(ع ) این است : دین را حرمی است در خراسان دشوار ترا به محشر آسان پس از سنایی شاعر سده بعد یعنی خاقانی شروانی هم با اینکه شافعی مذهب بوده در قصیده ای آرزو و اشتیاق خود را به زیارت مرقد علی بن موسی الرضا (ع ) آشکار کرده است (زیارت های شاعرانه , ضیاءالدین سجادی , ۴۲).
مشهورترین سراینده شیعه مذهب از آغاز تا قرن ششم هجری قوامی رازی است .
بدرالدین قوامی رازی از شاعران نیمه اول سده ششم و از مداحان شرف الدین محمد بن علی مرتضی رئیس ری بوده و مسلم است که تا سال ۵۵۶ ق حیات داشته است .
این شرف الدین محمد و پدرانش نقابت و ریاست علویان را در قم و ری بر عهده داشته و از جمله ممدوحان قوامی بوده اند.
قوامی نخستین شاعر فارسی زبان است که در اشعارش صریحا به تشیع خود اعتراف کرده و به حقانیت مذهب تشیع و به عدل خدا و امامت ائمه دوازده گانه تصریح نموده است .
نقض اثر عبدالجلیل قزوینی نخستین مأ خذی است که از او یاد کرده .
این کتاب در حدود سال ۵۶۰ ق تأ لیف شده و معلوم است که قوامی در آن تاریخ در قید حیات نبوده است .
دیوان او به همت شادروان جلال الدین محدث ارموی به طبع رسیده .
این مجموعه مشتمل بر قصایدی در مدح حضرت امیر (ع ) و ائمه اطهار (ع ) و نیز اشعاری در پند و اندرز است .
شاعر عموما این اشعار را با مدح نقبای ری به پایان میبرد.
اشعار قوامی غالبا حاوی مطالب بلند و مضامین حکیمانه است , دعوت به خداپرستی و اثبات عدل خداوند و پرهیز از دنیا و شرح بی اعتباری آن و ترغیب به آخرت از محتویات اشعار اوست .
قوامی از اینکه بر مذهب شیعه است بارها مباهات نموده و از این رو اشعارش در میان گروه شیعیان آن روزگار رواج فراوان یافته بود.
از مضامین برخی دیگر از ابیات قوامی استنباط می گردد که از گروه مناقب خوانا بوده است .
مناقب خوانی شغلی بود که شیعه برای کسب توانایی بیشتر برای نشر مذهب خود پیدا کرد.
مناقب خوانان احتمالا از دوره آل بویه در عراق پدید آمدند.
آنان قصیده های شیعیان در مدح علی (ع ) یا سایر ائمه (ع ) را در کوی و برزن و بازار میخواندند.
افزون بر ذکر مناقب امامان , بعضی از اصول مذهب یا شرح کارهای پلهوانی حضرت امیر از جمله موضوعات مورد علاقه آنان بوده است .
(تاریخ ادبیات ایران , ۲/۱۹۲ به بعد).
در مقابل گروه فضائل خوانان پیدا شدند که وظیفه آنان شرح فضائل ابوبکر و عمر در معابر بود (کتاب النقض , ۶۴ ـ ۶۵).
مناقب خوانی نوعی بسیار مؤثر از دعوت به مذهب و تبلیغ آن در آن وقت بوده است و گاهی در افراد عادی تأ ثیرات حیرت انگیز بر جا مینهاده است .
پس از این دوره سرودن شعر در مناقب و مراثی اهل بیت رواج یافت و به ویژه در قرن هفتم بین شاعران شایع گردید.
حتی برخی از سرایندگان سنی مذهب در ین مقوله طبع آزمائی کردند.
سیف الدین محمد فرغانی شاعر حنفی مذهب مرثیه زیبائی با مطلع در باره فاجعه کربلا سرود: ای قوم درین عزا بگریید بر کشته کربلا بگریید این قصیده یکی از نخستین اشعار فارسی است که در رثای حسین بن علی (ع ) سروده شده از مضمون برخی ابیات آن بر میآید که در آن وقت هم وعاظ بر منابر سخن رانده و دیگران گریه میکردند, چنانکه گوید: در گریه سخن نکو نیاید من می گویم , شما بگریید تعدادی دیگر از شعرای این دوره چون امامی هروی , فخرالدین عراقی , سلمان ساوجی , خواجوی کرمانی , سعید هروی و حسن کاشی قصاید و اشعاری در مناقب با مراثی خاندان پیامبر سرودند (تاریخ ادبیات در ایران , ۳/۳۳۶).
سراینده برجسته دیگر ابوالمفاخر منجیک فاخر رازی است که شاعر کامل فاضلی بوده و اشعاری در مدح امام رضا (ع ) سروده , یکی از قصاید او به این مطلع است : بال مرصع بسوخت مرغ ملمع بدن اشک زلیخا بریخت یوسف گل پیرهن قاضی نورالله شوشتری بخشی از این قصیده را در مجالس المؤمنین آورده و گروهی برآن شرح نوشته اند.
(زیارت های شاعرانه , دکتر سجادی , ۴۸).
در زمینه ادبیات منثور شیعه مهمترین اثری که در قرن ششم پدید آمد کتاب موسوم به نقض بود.
نام اصلی آن بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض و مؤلف آن عبدالجلیل قزوینی رازی از علما و دانشمندان شیعه این سده و کتاب خود را در حدود سال ۵۶۰ ق نوشته است .
آثار دیگر منثور این سده , تفاسیر این عهد است که مشهورترین آن تفسیر ابوالفتوح رازی مشهور به روض الجنان و روح الجنان است مؤلف آن جمالالدین ابوالفتوح حسین بن علی رازی از مفسران و عالمان سده ششم و تفسیر وی یگی از مشهورترین تفاسیر قرآن در باره قرآن نوشته و احادیثی را که در باره ثواب قرائت قرآن روایت شده یاد نموده است .
اثر دیگر البصائر فیالتفسیر اثر محمد بن محمود نیشابوری است که در سال ۵۷۷ ق نگارش آن به اتمام رسیده و بخشی از آن موجود است .
مذهب شیعه در سده هفتم و هشتم هجری به سرعت راه ترقی پیمود و به تدریج زمینه گسترش آن در سراسر ایران فراهم میآمد.
تظاهرات عادی پیروان این مذهب در ایام سوگواری و ساختن و خواندن اشعار در مرثیه امامان و شهیدان رواج کامل یافت .
از شاعران مشهور این عصر برجسته تر از همه رکنالدین دعویدار قمی است .
او شیعی مذهب و به دو زبان فارسی و عربی شعر میسرود.
رکنالدین دوران کودکی و جوانی را در زادگاهش قم به سر برد و پس از آن به تبریز رفت و سرانجام در همان شهر درگذشت .
او با کمال الدین اسماعیل اصفهانی روابط حسنه ای داشت .
دیوان وی مشتمل بر قصاید گوناگون است و برخی از آنها را در مدح سادات قم سروده است (تاریخ ادبیات در ایران , ۳/۳۴۶).
سراینده دیگر سده هفتم خواجه سعیدالدین هروی متخلص به سعید و مشهور به سعید هروی است .
او شیعی مذهب و قصیده سرائی متبحر بود.
به گفته تقیالدین کاشی , وی در مدایح و مناقب ائمه اطهار (ع ) قصایدی سروده اما اکنون اصل دیوان او برجای نمانده است .
در سده هشتم چند شاعر گمنام شیعی مذهب دیگر پیدا شدند که بخش کمی از اشعار آنها به دست آمده , از جمله نصرت علوی رازی که یک قصیده و رباعی از اشعار او در جنگ خطی باقی مانده است .
وی ظاهرا از علویان بوده و اشعار بسیاری در مدح ائمه (ع ) سروده است .
از برخی ابیات او استنباط میشود از جمله مناقب خوانان بوده است .
(افشار, ۱۷۳ ـ ۱۷۸).
از شاعران گمنام دیگر این عهد, حمزه کوچک ورامینی و شهاب سمنانی اشعاری از آنها در مدح حضرت امیر (ع ) و ائمه (ع ) باقی است (تاریخ ادبیات در ایران , ۱۷۸).
از آثار منثور این عهد باید کتاب مشهور تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام را نام برد.
این کتاب از جمله آثار برجسته فارسی در ذکر ملل و نحل است که توسط یکی از علمای شیعه در اوائل سده هفتم تأ لیف شده و عده ای مؤلف آن را سید مرتضی علم الهدی دانسته اند که در نیمه اول این قرن میزیسته .
اما این روایت مسلم نیست .
از باب نوزدهم تبصرة العوام به بعد وقف مقالات در باره شیعه و دفاع از این گروه شده است (تاریخ ادبیات در ایران , ۲/۱۰۳۳).
اثر دیگر احسن الکبار فی معرفة الائمة الاطهار از محمد بن ابی زید بن عرب شاه بن ابیزید حسینی علوی ورامینی است که آن را در سال ۷۳۹ ق در ۷۸ باب در سرگذشت پیشوایان شیعه ساخته , نثر آن هم از نظر مذهبی و هم از نظر ادبی ارزشمند است (چهار کتاب ارزنده شیعی , دانش پژوه , ۷۰۶).
قرن نهم دوره شکفتگی شعر مذهبی فارسی است , در این دوره شعر فارسی از جهت کمیت و تا حدی از نظر کیفیت ترقی کرد.
سرایندگان متعددی در این عصر پیدا شدند.
شاهزادگان تیموری هم خود مروج شعر و هنر و مشوق شاعران بودند.
در این دوره برای ترویج تشیع موقعیت خوبی بود و شیعیان هم از فرصت استفاده نموده و برای ترویج عقاید خود در سراسر ایران پراکنده شدند و دیگر مانند سابق در مراکز و شهرهای خاصی باقی نماندند.
بخشی از آثار این دوره به شرح مناقب حضرت رسول (ص ) و ائمه اطهار اختصاص یافته .
اینگونه قصائد عادتا همراه با غلو در ذکر اوصاف و مناقب و کرامات پیشروان تشیع همراه بود.
نخست باید از جامی نام برد که هرچند بر مذهب تسنن بود ولی در ضمن یکی از مثنویات خود ـ سلسلة الذهب ـ قصیده ء میمیه فرزدق در مدح حضرت سجاد (ع ) را به شعر فارسی روانی ترجمه کرده است .
برخی از گویندگان این عصر در ین راه چنان پیش رفتند که از مجموع اشعار آنان در مناقب و مراثی دیوانی مستقل پدید آمد.
درین زمینه به ویژه باید از ابن حسام خوسفی (۷۸۲ ـ ۸۷۵ ق ) نام برد.
ابن حسام از عالمان شیعه مذهب و در فنون ادب و علوم شرعیه و اطلاع از اخبار و آثار و سیر بزرگان دین ماهر بود.
قصائد وی در منقبت بزرگان دین پر است از اشاره به آیات و اخبار و استفاده از مضامین قرآن کریم .
اثر مهم او مثنوی خاوران نامه به بحر متقارب است .
خاوران نامه را شاعر به وزن شاهنامه فردوسی و هم به تقلید وی در وصف حضرت علی (ع ) و جنگهای آن حضرت در سرزمین خاوران سروده است .
بیشتر موضوعات این مثنوی واقعیت تاریخی ندارد و قهرمانان آن نیز مجهول و مجعولند حتی اسامی طوری انتخاب شده که به هیچ زبان و ملیتی شباهت ندارد اما ناظم مدعی است که موضوع منظومه را از یک کتاب تازی انتخاب کرده است .
ابن حسام سرودن خاوران نامه را در سال ۸۳۰ ق به پایان رساند.
وی غیر از این منظومه دیوان قصاید و غزلیاتی دارد و همچنین اشعاری در مراثی امامان شیعه سروده است .
موضوع قصاید او مدایح خاندان پیامبر و به ویژه حضرت امیر و حضرت امام حسین (ع ) و لعن بر دشمنان و بدخواهان آنهاست .
چند شاعر شیعه مذهب دیگر این دوره به این شرحند: لطفالله نیشابوری , او از شعرای عصر سلطان محمد خدابنده و سلطان ابو سعید بود و امرای آل کرت و سربداری را نیز درک کرد و در مدح برخی از آنها چون تاجالدین علی چشمی , نظام الدین یحیی کرابی و خواجه نجمالدین علی مؤید (۷۶۶ ـ ۷۸۸ ق ) آخرین امیر سربداری اشعاری سرود.
لطف الله قصاید متعددی در حمد خداوند, نعت حضرت رسول (ص ) و مناقب ائمه اطهار (ع ) به ویژه علی بن موسی الرضا (ع ) دارد.
او حتی از امیر تیمور هم به عنوان ملجاء آل بوالحسن نام برده است .
امیر شاهی سبزواری , نیاکان وی از امرای سربداری و خودش خواهرزاده خواجه علی مؤید سبزواری بوده است .
امیر شاهی مردی هنرمند در شعر و نقاشی و موسیقی استاد بود.
▪ کاتبی نیشابوری : شمسالدین محمد بن عبدالله کاتبی نیشابوری از شاعران بزرگ شیعه در سده ء ۹ ق بود.
او افزون بر قصائد شیوائی که در مصیبت شهیدان کربلا دارد, اشعاری در زمینه های مختلف دیگر هم سروده است .
▪ شاه نعمت الله ولی : از شاعران و پیشروان بزرگ اهل تصوف و در زمان خود پیروان زیادی در هند و و ایران داشت .
شاه نعمت الله در شرح اصول و مبانی تصوف خاصه به مذاق شیعه تبحر داشت و آثار زیادی درین مقوله از خود باقی گذاشت .
شماره رسالات او در مسائل عرفانی و مطالب نزدیک به آن بسیار زیاد و اشعارش هم فراوان است .
قسمت بزرگی از رسالات او طبع شده و دیوانش انتشار یافته وی در حدود ۱۳ هزار بیت دارد.
اشعار و مقالات او با زبان بسیار ساده بیان شده است (تاریخ ادبیات در ایران , ۴/۲۲۸).
▪ قاسم الانوار: از پیروان خاندان شیخ صفی الدین اردبیلی و خانواده او از سادات حسینی تبریز بوده اند.
تخلص وی در شعر قاسم و قاسمی است .
وی ظاهرا در سال ۸۳۷ ق در گذشته است .
در ادبیات منثور مذهبی این دوره , شاخص ترین چهره , ملا حسین کاشفی است .
کمال الدین حسین کاشفی سبزواری مشهور به ملا حسین کاشفی از دانشمندان قرن نهم و آغاز قرن دهم هجری است .
او در شمار نویسندگان پرکار مشهور زبان فارسی است که آثار متعددی از خود برجای نهاده است .
ملا حسین در اواسط نیمه اول قرن ۹ ق در بیهق زاده شد و روزگار جوانی را در آن شهر به وعظ گذراند.
چون آواز خوبی داشت و اطلاعاتش هم زیاد بود اندرزهایش مورد قبول همه بود.
اما گروهی در اینکه او واقعا بر مذهب شیعه بوده تردید کرده اند.
ولی انتساب وی به سبزوار که مردم آن به تمامی از قدیم الایام شیعه بوده و آن شهر هم از مراکز شیعه نشین ایران بوده اعتقاد او را به تشیع نشان میدهد.
ملا حسین مردی عالم و آزاده و شاعر و نویسنده بود و گرفتار تعصب نبوده است .
مشهورترین کتاب او روضة الشهداء نام دارد.
درین عصر مجلسهای روضه خوانی در شمار مراسم مکرر شیعیان در آمد و نام این مجالس از عنوان کتاب یاد شده گرفته شده است .
کاشفی این اثر را در سال ۹۰۸ ق یعنی یکسال پس از اعلام پادشاهی شاه اسماعیل , در ذکر مصیبت اهل بیت و واقعه کربلا نوشت .
از آن پس رسم شد که روضه خوان یعنی خواننده این کتاب آن را در مجلسی که عزاداران واقعه کربلا گرد میآمدند برفراز منبر میخواند و دیگران میشنیدند و گریه میکردند.
پس نام آن مجلس روضه خوانی شد و تا امروز این اصطلاح رایج است .
روضة الشهداء به نظم و نثر است و به خاطر شهرت آن دو بار به ترکی ترجمه شده است (سبک شناسی , بهار, ۳/۱۹۵).
از آثار منثور دیگر این دوره جلاءالاذهان در تفسیر قرآن اثر ابوالمحاسن حسین بن حسن جرجانی است .
مؤلف احتمالا از علماء قرن ۹ یا ۱۰ ق بوده و تفسیر خود را موافق اخبار اهل بیت و خاندان عصمت نگاشته است (مفسران شیعه , شفیعی , ۱۲۳).
از دوران صفویه تا عصر حاضر: مذهب تشیع از زمان شاه اسماعیل بنیاد گذار سلسله صفویه مذهب رسمی ایران شد.
صفویان که خود را به خاندان رسالت منسوب میداشتند پس از ایجاد سلسله صفوی و رسمی کردن مذهب شیعه در کشور در ترویج آن کوشش فراوان کردند.
اقدامات مساعد شاه اسماعیل در راه تقویت و ترویج این مذهب نتایج سیاسی و اجتماعی و ادبی خاصی را درین سرزمین بهمراه داشته است .
تا پیش از آن , اختلاف میان پیروان تشیع و تسنن در ایران پیوسته از موجبات جدائی و افتراق بوده است .
در دوره تیموریان روی هم رفته شیعیان در پیروی از عقاید خود و اشاعه افکار خویش آزادی داشتند و از حمایت سلاطین تیموری چون سلطان حسین بایقرا بهره مند بودند و در این زمان گویندگان و ادیبان شیعی آثار فراوانی پدید آوردند.در دوره صفوی هرچند ادبیات مذهبی رونق یافت اما در مجموع به واسطه توجه سلاطین آن سلسله و علمای دینی به دانشهای مذهبی و اهتمام آنها به نشر شرعیات , ادیبان و شاعران برجسته ای همانند سایر ادوار درین عصر به وجود نیامدند.
نثر فارسی ادبی هم سیر نزولی داشت اما از سوی دیگر دانشمندان علوم دینی کتب خود را برای ترغیب مردم به مذهب , به زبان فارسی روشن و ساده نوشتند.
سبک نگارش نثر درین دوره البته ساده و عوام فهم بود اما زیر تأ ثیر صرف و نحو عربی نوشته شده است (سبک شناسی , ۳۰۵).
اینک در باره تعدادی از عالمان و شاعران بزرگ این دوره که آثاری در زمینه ادب شیعه داشته اند شرح مختصری آورده میشود: مشهورترین سراینده اوائل دوره صفوی محتشم کاشانی است .
او اصلش از نراق و در آغاز شاعری مدیحه سرا بود.
پس از جلوس شاه طهماسب قصیده ای در مدح او ساخت .
شاه نه تنها شاعر را ننواخت بلکه از مدیحه سرایی وی را برحذر داشت .
از آن پس محتشم منقبت گویی ائمه اطهار(ع ) و ساختن مراثی در باره آنان را در پیش گرفت .
ترکیب بند مرثیه او در دوازده بند تا کنون معروف ترین مرثیه در رثای شهیدان کربلا دانسته میشود.
کلیات اشعار وی چند بار به چاپ رسیده است .
پس از محتشم شاعران دیگران عصر صفوی راه او را دنبال کردند.
از آن پس کمتر شاعری است که در میان سروده هایش قصیده یا شعر دیگری در ستایش یا مرثیه پیامبر و امامان شیعه (ع ) نگفته باشد.
▪ نظیری نیشابوری : از شاعران بلند آوازه این عصر که مذهب شیعه داشت و در عقیده خود ثابت و استوار بود و کسانی را که نسبت به دین بی اعتنایی مینمودند به بدی مینگریست .
او در سال ۱۱۲۱ ق درگذشت .
زین العابدین عبدی بیک نویدی شاعر و مورخ عصر شاه طهماسب غیر از سرودن اشعار بسیار, کتاب تاریخ مشهور خود یعنی تکلمة الاخبار را بر اساس زندگانی ائمه اطهار (ع ) نگاشت و تاریخ خلفا را ذیل نام آنان آورد.
میرزا شرف الدین مجذوب تبریزی نیز از شاعران مذهبی و عارف مشرف نیمه دوم سده یازدهم است .
چند شاعر دیگر این عصر قاسمی گنابادی , فضولی بغدادی و ثنایی مشهدی هریک در زمینه های مذهبی طبع آزمایی کرده اند.
اما شاعر, عالم و نویسنده برجسته عصر صفوی , شیخ بهاءالدین عاملی معروف به شیخ بهایی است .
شیخ بهایی به فارسی و عربی هردو شعر میسرود و در شعر بهایی تخلص میکرد.
کلیات اشعار پارسی او شامل منظومه های نان و حلوا, سوانح الحجاز, شیر و شکر, نان و پنیر, غزلیات و اشعار پراکنده و منظومه موش و گربه به نثر است .
شعر شیخ بهایی روان و بی تکلف است .
درین زمان تعدادی از شاعران شیعه مذهب فارسی در هند میزیستند یا به آنجا مهاجرت کردند که تعدادی از نامورترین آنان غیر از صائب تبریزی به این شرحند: ثابت الله آبادی , او شیعه ای معتقد و در باره عزاداری ماه محرم مثنوی بلندی سروده و در آن از جریان شهادت شهیدان کربلا به استادی سخن رانده است .
ظفرخان احسن تربتی : از امیران صاحب نفوذ شیعی مذهب و از شاعران پارسی گوی هند در سده یازدهم است .
او مردی پاک اعتقاد بود و در مجموعه نیایش هایی که به دستور وی ترجمه شده خود را (کلب آستان علی عمران , احسن الله ملقب به ظفرخان ) نامیده است .
▪ شاه طاهر دکنی : شاعر اسماعیلی مذهب و نویسنده ای گرانقدر بود.
او از ایران به هند رفت و در آنجا در نشر مذهب اسماعیلی کوشید و باعث شد که آن مذهب در هند پیروانی داشته باشد.
شاه طاهر در قصیده و غزل استاد بود و قصایدی در ستایش پیامبر و علی (ع ) ساخت .
وی در سال ۹۵۲ ق درگذشت .
دیوان اشعار وی برجای مانده است .
غیر از افراد یاد شده دو برادر فیضی یعنی ابوالفیض و ابوالفضل که هردو از دانشمندان مشهور عصر اکبری هند هستند معروف به تشیع و تصوف بودند.
آنها با عالمان دینی در افتادند و گفته اند که آنان میخواستند اکبر شاه را به مذهب امامیه درآورند.
از جنبه های دیگر ادبیات دوره صفوی نظم حماسه های دینی و سرودن منظومه های مفصل در بیان منقبتها, معجزه ها و پیروزیهای پیامبر و بزرگان شیعه است .
از جمله آنها یکی صاحبقران نامه است .
صاحبقران نامه منظومه ای باارزش است اما ناظم آن شناخته نشده است .
این اثر در باره حمزة بن عبدالله خارجی (م ۲۱۳ ق ) پدید آمده است .
حماسه دیگر, حمله حیدری در سرگذشت پیامبر و علی (ع ) و کوششهایی است که حضرت امیر در نشر اسلام نموده .
بخش اول این منظومه ۲۴۰۰۰ بیت دارد و گوینده آن میرزا محمد باذل ملقب به رفیع خان است .
بقیه کتاب در باب خلافت حضرت علی تا ضربت خوردن وی و آن را ابوطالب فندرسکی اصفهانی سروده است .
از منظومه های مذهبی دیگر باید از شاهنامه حیرتی و غزونامه اسیری نام برد.
غزونامه اسیری در شرح غزوات حضرت رسول (ص ) است و شاعری به نام اسیری که مشخصات بیشتری از او در دست نیست آن را به بحر متقارب سروده است (تاریخ ادبیات در ایران , ۵/۵۸۶).
تعداد آثار منثور مذهبی فارسی در عهد صفویه فراوان و نیازی به ذکر اسامی همه نیست .
اما به گوشه ای از اهم آنها اشاره میشود.
در این عصر با اینکه زبان علمی دانشمندان و علمای دینی فارسی نبود اما به تأ لیف کتب فارسی در زمینه های حدیث , فقه , تفسیر و سایر علوم مذهبی کوشش میشد.
از جمله آثار مشهور این دوره مجالس المؤمنین اثر قاضی نورالله شوشتری است .
قاضی نورالله مؤلف کتاب از سادات مرعشی و از مردم شوشتر بود که به هند مسافرت کرد و در لاهور به منصب قضاوت گمارده شد و اخرالامر به دست گروهی از سنیان متعصب در سال ۱۰۱۹ ق کشته شد.
این کتاب در شرح حال گروهی از دانشمندان و فلاسفه و شاعران و عارفان مسلمان است که به نظر وی مذهب شیعه داشته اند.
مجالس المؤمنین بارها چاپ شده و نسخ خطی آن فراوان است .
زبان آن ساده و روان است (سبک شناسی , ۳/۳۰۱).
قاضی نورالله شعر میگفت و نوری تخلص میکرد.
دیوان اشعار او در حدود ۳۰۰۰ بیت داشته است .
نویسنده و عالم برجسته دیگر ابوالحسن علی بن حسن زواری (م ۹۶۰ ق ) است که در تأ لیف و ترجمه کتابهای دینی به فارسی سهم بزرگی دارد او از شاگردان محقق کرکی است .
مهمترین اثر زواری ترجمة الخواص در تفسیر قرآن است که به تفسیر زواری معروف و آن را در دو مجلد به سال ۹۴۶ ق به پایان رسانده است .
این تفسیر پس از ترجمه تفسیر طبری و تفسیر ابوالفتوح رازی جزو تفسیرهای معتبر و مشروح زبان فارسی به شمار میرود.
از آثار دیگر او شرح نهج البلاغه به فارسی است که روضة الابرار نام دارد.
همچنین او کشف الغمه را ترجمه کرد و نام ترجمة المناقب را بر آن نهاد.
نثر فارسی زواری ساده و روان و خالی از تعقید است .
ملا فتح الله کاشانی صاحب تفسیر مشهور منهج الصادقین از شاگردان زواری است که شهرتی بیش از استاد یافت .
کاشانی این تفسیر را در پنج جلد نگاشت و خود خلاصه ای از آن را ترتیب داد و نام خلاصة المنهج بر آن نهاد.
ملا فتح الله شرحی هم به فارسی بر نهجالبلاغه نوشته که تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین نام دارد وی در سال ۹۸۸ ق درگذشت .
غیر از تفاسیر فوق در عصر صفوی چند تفسیر دیگر فارسی بر قرآن کریم نوشته شد.
که برخی از آنها به این شرح است : تفسیر لطائف غیبی و عواطف لاریبی اثر احمد بن زینالعابدین جبل عاملی که در سال ۱۰۴۴ ق نوشته شده .
و به شاه صفی تقدیم گردیده است .
بحرالمواج اثر بهاءالدین محمد اصفهانی (م ۱۱۳۷ ق ) این تفسیر به ترتیب سوره و آیه هاست و ترجمه ای دقیق از قرآن است و در آن از کتب اخبار استفاده شده است .
تفسیر شاهی اثر سید امیر ابوالفتح بن مخدوم حسینی جرجانی (م ۹۸۶ ق ).
این کتاب را مؤلف به نام شاه طهماسب پرداخته و نسخه ای از آن در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است .
درین عصر کتابهایی که در باره فقه و کلام و سایر علوم دینی پدید آمد البته به فراوانی کتابهای عربی درین مقولات نیست معهذا بازهم زیاد و برخی از آنها معرفی میشوند: ترجمه کتاب تجرید العقائد خواجه نصیرالدین طوسی که از کتاب های اساسی کلام شیعه دوازده امامی است و توسط زینالدین علی بدخشی به پارسی درآمد.
گوهر مراد در دانش کلام حاوی یک مقدمه و سه مقاله و خاتمه که یک دوره کامل علم است اثر ملا عبدالرزاق فیاض لاهیجی (م ۱۰۷۲ ق ).
مؤلف این کتاب را خلاصه کرده و نام سرمایه ایمان بدان داده است .
زبدة التصانیف اثر حیدر بن محمد بن خوانساری در کلام و احکام شیعه , مؤلف در تأ لیف آن از مآخذ فراوان بهره برده است .
اصول دین یا اثبات واجب اثر احمد مقدس اردبیلی , به این مؤلف کتاب های دیگری هم منسوب است .
ابواب الجنان اثر میرزا رفیعالدین واعظ قزوینی مشهور به میرزا رفیعا از عالمان و واعظان سده ۱۱ ق در اخلاق که آن را بر اساس سنت های اسلامی و رهنمودهای شیعه پدید آورده است .
مفتاح النجات در دعا, این کتاب ترجمه ای است از کتاب عدة الداعی اثر ابوالعباس حلی که به دست علی بن حسن زواری صورت گرفته است .
جامع عباسی مشهورترین کتاب فقه است که در عهد صفویه به فارسی تأ لیف شده .
مؤلف آن شیخ بهاءالدین عاملی و وی آنرا به دستور شاه عباس در ۲۰ باب نوشته اما موفق به اتمام آن نگردید و پس از وی محمد نظام بن حسین ساوجی کار او را به پایان رسانید.
ترجمه عیون اخبار الرضا و ترجمه نهج البلاغه و صحیفه سجادیه در همین عصر بدست محمد صالح قزوینی از عالمان سده ۱۱ ق صورت پذیرفت .
در رشته تاریخ و حکمت هم آثار متعددی پدید آمد که به بعضی از آنها اشاره میشود.
انیس المؤمنین از فاضل الدین محمد ابهری معروف به فاضل ابهری در سرگذشت پیامبر و امامان و حوادث زندگی هریک .
روضة الاحباب تأ لیف میرجمال الدین بن فضل الله حسینی دشتکی .
تکملة الاخبار اثر عبدی بیک نویدی در تاریخ عمومی و زندگی ائمه (ع ).
مجمع الانساب اثر نورالدین محمد بن ابوالقاسم واعظ مدرس اصفهانی .
این رساله در باره نسب است از آدم تا حضرت علی (ع ) و خاندان او و نسب نقبای شهرها با نکته های تاریخی فراوان و مؤلف آن را به فرمان شاه عباس نوشته است (چهار کتاب ارزنده شیعی , ۷۰۸) برخی از حکمای این دوره بعضی از آثار خود را به فارسی نوشته اند.
میرداماد کتاب جذوات را به فارسی تأ لیف کرده و مثنوی مشرق الانوار را به فارسی سرود.
وی در شعر اشراق تخلص میکرد اما شعرش متوسط است .
میرفتند رسکی (۹۷۰ ـ ۱۰۵۰ ق ) هم رساله ذاتی و تشکیک و عدم تشکیک او را به فارسی نوشته , وی نیز به فارسی شعر میسرود و قصیده ای که در مبانی عرفان سروده مشهور است و گروهی آنرا شرح کرده اند.
اما مشهورترین عالم فارسی نویس دوره صفوی , محمد باقر مجلسی دوم مشهور به علامه مجلسی است .
مجلسی پس از محقق ثانی که در عهد شاه طهماسب شیخ الاسلام ممالک ایران بود.
در اواخر عهد شاه سلیمان و قسمت بزرگی از دوره شاه سلطان حسین رتبه شیخ الاسلامی کل ممالک ایران را بر عهده داشت او به زبان فارسی دست به تأ لیف یک دوره کتابهای دینی و اخلاقی برای ترویج مذهب تشیع زد.
زبان وی ساده و عوام فهم بود و تا آن روز کسی از عالمان دینی از این شیوه بیان استفاده نکرده بود.
مجلسی در سال ۱۱۱۱ ق در عهد شاه سلطان حسین در گذشت .
برخی از کتاب های فارسی او چنین است : جلاءالعیون در سرگذشت پیشوایان شیعه در یک مقدمه و ۱۴ باب که آنرا در سال ۱۱۰۵ ق به نام شاه سلیمان تأ لیف کرد.
رساله رجعت که در آن ۱۲ حدیث در باره مسائل اعتقادی شیعه و از جمله کتاب های مهم در این موضوع است .
ربیعالاسابیع در نیایش و دعاهای شبانروز.
زادالمعاد در ۱۴ باب و بارها به چاپ رسیده است .
تحفة الزائر مشتمل بر دیباچه و مقدمه و ۱۴ باب در راه و رسم زیارت پیامبر و ائمه .
مقباس المصابیح در ده فصل و آن مجموعه ای از نیایشهاست .
محمد تقی مجلسی پدر علامه مجلسی هم از عالمان فارسی نویس مشهور این عصر است .
و چندین کتاب به این زبان نگاشته است از جمله : تذکرة الائمة در باره ظهور پیامبر اسلام و اثبات نبوت او و امامت ائمه در یک مقدمه و ۱۴ باب و یک خاتمه است .
همچنین وی کتاب مشهور من لا یحضره الفقیه ابن بابویه را که از کتاب های اساسی چهارگانه شیعه است به دستور شاه عباس دوم به فارسی درآورد و در آن هر حدیث را واژه به واژه به فارسی برگرداند.
آنگاه نظرات خود را پیرامون هریک بیان نمود و مقدمه ای بران نگاشت و نام لوامع صاحبقرانی به آن ترجمه داد.
در دوره صفویه همچنین نگارش داستانهای مذهبی رواج فراوان یافت این گونه قصه ها در اصل روایتهای شفاهی و نقل هایی بود که از سر اعتقاد و ارادت نسبت به بزرگان دین فراهم آمده و زبان به زبان گشته و سرانجام به دفترها و کتابها راه یافته است .
بعضی از این داستانها چون حمزه نامه , داستان شاه مردان علی , مختارنامه , و ابومسلم نامه , در ین دوره زیاد رایج بود.
البته بعضی از آنها ازدوره های قبل به عصر صفوی رسیده ولی تحریر و کتابت و تدوین آنها از این عصر است .
نسخه های فراوانی از داستان امیر حمزه صاحبقران به نامهای گوناگون و تحریرهای متفاوت از این دوره در دست است که همگی از روایت های کهنتری گرفته شده است .
قصه شاه مردان علی داستان مفصلی است شبیه داستان امیر حمزه و با مطلبهایی نظیر آن , چنانکه آن را روایت مشابه دیگری از رموز حمزه دانست .
در باره شاه مردان قصه دیگری به نام داستان کوه قاف در دست است .
نویسنده آن فخرالدین ترکستانی و موضوع آن رفتن امام با یارانش به کوه قاف و سد سکندر و شگفتیهایی که درین سفر روی داده است .
همچنین داستان هایی در باره دلاوریهایی فرزندان علی (ع ) در دست است مثل قصه امیرالمؤمنین حسن و قصه امیرالمؤمنین حسن و حسین و حکایت محمد حنفیه .
قصه مختارگیرنده انتقام خون حسین بن علی (ع ) از جمله قصه های جالب بین شیعیان است .
عنوان آن در آغاز مختارنامه بوده .
از جمله مختارنامه های مشهور یکی اثر ملا محمد حسین نائینی است که در سال ۱۲۸۱ ق در ایران به چاپ رسیده است .
دیگر دلگشانامه یعنی مختارنامه منظوم از میرزا ارجمند آزاد بن عبدالغنی بیگ است که آنرا به سال ۱۱۳۱ ق به نظم درآورده است .
همچنین مورخ مشهور دوره قاجاری عبدالرزاق بیک دینبلی متخلص به مفتون مختارنامه ای دارد که بیش از پنج هزار بیت شعر دارد (اشاره ای کوتاه به تحریر داستان ها در دوران صفوی , ذبیح الله صفا, ۷۲۶).
داستان ابو مسلم نامه هرچند از دوره های پیش برجای مانده اما درین دوره تکمیل شد و تحریرهای مختلفی از آن بر جای مانده است .
از دوران سقوط صفویه تا عصر حاضر از آنرو که مذهب غالب ایرانیان شیعه بوده , ادیبان و شاعران ایرانی عمدتا شیعی مذهب بوده اند.
بدین لحاظ در اینجا فقط به نام و آثار برخی از آنان که به ویژه آثاری مذهبی از خود برجای نهاده اند اشاره میشود.
مشهورترین شاعر سده دوازدهم هاتف اصفهانی است .
از او ترجیع بند زیبای عرفانی بر جای مانده است .
شاعران سده سیزدهم که به دوران بازگشت ادبی موسوم است همگی در مرثیه سرایی یا احتمالا سرودن نسخه های تعزیه طبع آزمایی کرده اند در اینجا به ویژه باید از سحاب اصفهانی (م ۱۲۲۲ ق ) فرزند هاتف , مجمر زواره یی (م ۱۲۲۵ ق ), صبای کاشانی (م ۱۲۳۸ ق ), نشاط اصفهانی (م ۱۲۴۴ ق ), میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی (م ۱۲۵۱ ق ), وصال شیرازی (م ۱۲۶۰ ق ) و فرزندان برجسته اش داوری , یزدانی و فرهنگ نام برد.
دو شاعر برجسته دیگر این عصر قاآنی شیرازی و یغمای جندقی هستند.
قاآنی مرثیه ای از نوع بسیار عالی در رثای حضرت حسین سرود او با اینکه از سست اخلاق ترین شاعران ایران است معهذا شعر او در مرثیه از نمونه های تازه است , یکی از مراثی او با این مطلع آغاز میگردد: بارد, چه ؟ خون ! که ؟ دیده چسان ؟ روز و شب , چرا؟ از غم : کدام غم ؟ غم سلطان کربلا قاآنی در توحید و منقبت علی بن موسی الرضا (ع ) قصیده ای استوار و شیوا دارد که از لحاظ پختگی و عمق معنی و در عین حال صدق کلام و تأ ثیر ایمان ممتاز است .
از یغمای جندقی (۱۱۹۶ ـ ۱۲۷۶ ق ) شاعر برجسته دیگر این عصر مراثی متعددی برجای مانده او مبتکر سبکی درین مقوله به نام نوحه سینه زنی است و خود وی نخستین گوینده ای است که درین زمینه قطعات زیادی سرورده است (تاریخ ادبیات ایران , براون , ۲۷۰).
پس از وی فرزندان نامورش : اسماعیل هنر (۱۲۲۵ ـ ۱۲۸۸ ق ), احمد صفایی (۱۲۳۶ ـ ۱۳۱۴ ق ) و ابراهیم دستان (م ۱۳۱۰ ق ) راه پدر را در مرثیه سرایی و نوحه گویی ادامه دادند و اشعار تازه ای درین زمینه ها از خود باقی گذاشتند.
از چند اثر منثور برجسته این عصر هم نام میبریم : قصص العلما تأ لیف محمد بن سلیمان تنکابنی کتابی است در باره ۱۵۳ نفر از علمای شیعه بویژه از قرن ۴ تا ۱۳ که به ترتیب تاریخی مدون شده است .
مؤلف از علمای دوره ناصرالدین شاه است .
تحفة الخاقان اثر میرزا محمد باقر بن محمد لاهیجی و جلد اول آن در تفسیر قصص انبیا از آدم تا محمد (ص ) است مؤلف کتاب را به نام فتحعلی شاه ساخته است .
حاجی ملا هادی سبزواری (۱۲۱۲ ـ ۱۲۹۵ ق ) فیلسوف و متفکر شیعی قرن ۱۳ نیز پاره ای از آثار خود را به فارسی نوشت از جمله اسرار الحکم , تفسیری بر واژه ها و عبارات مشکل مثنوی و دیوان اشعار او.
آثار و تأ لیفات مؤلفان و سرایندگان شیعه مذهب معاصر بیشمار است و بحث در اطراف هریک نیازمند عنوانی جدید است .
بر رویهم رسالات و کتابهای بی شمار مذهبی زبان فارسی را میتوان به سه دسته تقسیم کرد: اصول عقاید, تاریخ و قوانین , در عمل اصول و عقاید و تاریخ باهم آمیخته میشوند و این مخصوصا هنگامی اتفاق میافتد که کتاب مربوط به موضوع امامت باشد.
بخشهای بعدی کتاب را بیشتر مسائل تاریخی تشکیل میدهد و قسمت پایانی آن مباحث مربوط به آخرت است .
سبک آثار مذهبی فارسی معمولا بسیار ساده و روان و عاری از تکلف است , اما بیشتر تقلیدی از اصطلاحات و ساختمان دستوری زبان عربی است (تاریخ ادبیات ایران , براون , ۳۶۵).
اینک شیاسته است در باره جنبه های ادبیات عامه به ویژه تعزیه خوانی یعنی نمایش منظوم واقعه کربلا بحثی به میان آید.
از دوره قاجاریه غیر از خواندن مراثی و تذکر رنجهای امامان در مجالس روضه خوانی , سوگواری های ماه محرم به صورت نمایش و تعزیه هم انجام میگردید.
البته انجام این مراسم از دوره صفویه معمول شده ولی گسترش فراوانی نیافت .
ناصرالدین شاه با تقلید از سالن های تئاتر غرب , تکیه دولت را در تهران ساخت و مجالس شبیه خوانی ترتیب داد و شاعرانی بیشتر گمنام به سرودن نسخه های تعزیه پرداختند.
به این ترتیب شبیه خوانی به صورت یکی از شاخه های تعزیه پرداختند.
به این ترتیب شبیه خوانی به صورت یکی از شاخه های ادب تشیع در زبان فارسی در آمد و آثاری که شعرا درین زمینه پدید آوردند یکی از نمونه های برجسته ادبیات عامه تشیع در ایران است .
کتاب های اشعار تعزیه که حاوی سخنان شبیه خوانان است مجموعه فراوانی از متون منظوم و منثور یا ترکیبی از این دو است که به ویژه از دوران قاجار به بعد بر جای مانده است .
از آن پس بیشتر سرایندگانی که علاقمند به سرودن مرثیه بودند در زمینه تعزیه هم طبع آزمائی کرده اند.
نسخه های تعزیه البته سراسر مکتوب است و بازیگران باید آنها را حفظ کرده و از بر بخوانند.
در عصر حاضر بیشتر گویندگانی که به سرودن مراثی و نوحه ها میپردازند مقلد گویندگان و شاعران دوره قاجارند و ابتکاری در موضوعات اشعار آنان به چشم نمیخورد.

منابع : ابن حسام خوسفی و برخی از آثارش , احمدی بیرجندی , مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد, سال ۹ ش ۲, ۳۵۰ ـ ۳۶۰, نگرشی به مرثیه سرایی در ایران , افسری کرمانی , انتشارات اطلاعات , ۱۳۷۱ ش , منتخباتی از سه شاعر شیعی قرن هشتم , ایرج افشار, (مجموعه کمینه ), فرهنگ ایران زمین , ۱۷۲ ـ ۱۸۷, ترجمه منثور و منظوم و شرح قصیده میمیه فررزوق , محمود انوار, مجله دانشکده ادبیات تهران , سال ۲۴ ش ۳ و ۴, ۳۰۸ ـ ۳۳۰, تاریخ ادبیات ایران , ادوارد براون , (از صفویه تا عصر حاضر), ترجمه دکتر مقدادی , ۱۳۶۹ ش , نظریات برخی از عرفا و شیعیان اثنی عشری راجع به ارزش میراث ادبی ناصر خسرو, (مندرج در یادنامه ناصر خسرو), برتلس , دانشگاه فردوسی مشهد, ۱۰۱ ـ ۱۰۶, سبک شناسی , محمد تقی بهار, ۳/۱۹۵ به بعد, دین اسلام در برابر شعر و شاعری , مندرج در سی و چهار خطابه , خوانساری , (سومین کنگره تحقیقات ایرانی ), ۱/۴۹۰ ـ ۴۹۲, چهار کتاب ارزنده شیعی , دانش پژوه , راهنمای کتاب , ش ۱۰ تا ۱۲, ۷۰۶ ـ ۷۱۳, یک پرده از زندگانی شاه طهماسب صفوی , دانش پژوه , مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه مشهد, سال ۷, ش ۴, ۹۴۲ ـ ۹۴۶, کسایی مروزی , ریاحی , ۱۳۷۰ ش , نگاهی تازه به مقدمه شاهنامه , زریاب خوئی , مندرج در مجله ایران نامه , سال ۱۰, ش ۱, ۱۴ ـ ۲۳, سکه های شاهان آل اینجو و آل مظفر در فارس و نموداری از پیشرفت مذهب تشیع در شیراز و فارس , عل سامی , مجموعه مقالات چهارمین کنگره تحقیقات ایرانی , دانشگاه شیراز, ۲/۱۲۱ ـ ۱۲۷, زیارت های شاعرانه , سجادی , نامه آستان قدس , سال ۸, ش ۴, ۴۱ ـ ۵۱, مفسران شیعه , دکتر شفیعی , شیراز, ۱۳۴۷ ش , بهره ادبیات از سخنان علی علیه السلام , دکتر شهیدی , در یادنامه کنگره هزاره نهج البلاغه , ۱۹۹ ـ ۲۱۸, اشاره ای کوتاه به تحریر داستان ها در دوران صفوی , دکتر صفا, ایران شناسی , سال ۲, ش ۴, ۷۲۴ ـ ۷۲۹, تاریخ ادبیات در ایران , دکتر صفا, ۱ تا ۵, قصیده ای تاریخی , فرخ , یغما, سال ۱۱ ش ۵, ۱۱۳ ـ ۱۱۵, النقض , عبدالجلیل قزوینی , به تصحیح محدث ارموی , دیوان اشعار, قوامی رازی , به کوشش محدث ارموی , مقدمه ۱ ـ ۹ به بعد, بیست گفتار در مباحث علمی و فلسفی و کلامی , دکتر محقق ۲۸۲ - ۲۸۶ , تحلیل اشعار ناصر خسرو, دکتر محقق , ۳۳۲ ـ ۳۳۹, شعر و ادب فارسی , مؤتمن , ۳۲ به بعد, تأ ثیر اسلام در ادبیات فارسی , محیط طباطبایی , یغما, سال ۲۱, ش ۹ ۴۷۹ ـ ۴۷۷ فردوسی و شاهنامه , محیط طباطبایی , ۱۲۱ - ۱۳۰, شعر فارسی در عهد شاهرخ , یار شاطر.

منبع : حوزه هنری استان چهار محال و بختیاری