حداقل لذت !

در نیم قرن اخیر، جهان داستان کوتاه آبستن شکلهای نوینی از روایت داستانی بوده است، به گونه ای که هر روز کوتاه و کوتاه تر می شود و این خوش اقبال ترین نوع ادبی مدرن، در طول سالها دستخوش تغییرات مهمی بوده است.
در مغرب زمین که موطن اصلی این گونه ادبی است، شکلهای تعریف شده ای از آن ثبت شده اند؛ گونه های داستانی اسکاچ، یارن مرشن، انکدت و...
جنبش فرمالیست که در دهه ۱۹۲۰ شکوفا شد به نوعی موجد اصلی پدید آمدن نظرات تئوریک درباره داستان کوتاه بود. نظریه پردازانی چون بوریس ایخنباوم و ویکتورا شلکوفسکی و حتی روایت شناسانی چون تسوتان تئودورف و کلود بره مون و... در بسط و گسترش آن تأثیر داشتند. مینی مالیستها را باید فرزند خلف جنبش فرمالیستها به حساب آورد، اگر چه در پدید آمدن آن خیزشهای فلسفی و سیاسی سالهای پس از جنگ جهانی دوم بی تأثیر نبود.
فرمالیسم تجلی صورت در ساخت اثر هنری است که در حوزه های مختلف هنر از جمله موسیقی، نقاشی، شعر و داستان نفوذ کرد. مینی مالیسم تجلی و بروز تلاش فرمالیستها در ایجاد شکلهای جدید و تلاشی در جهت تجربه های نو در پدید آوردن شیوه های تازه که شعار اصلی فرمالیستها بود.
در فرهنگ بریتانیکا در زیر جنبش مینی مالیست آمده است، جنبشی که در اواخر دهه ۱۹۶۰ در عرصه های هنری به ویژه نقاشی و موسیقی در آمریکا پا گرفت و بارزترین شاخصه آن تأکید بر سادگی بیش از حد و توجه به نگاه عینی و خشک بود. آثار این هنرمندان گاهی کاملاً از روی تصادف پدید می آمد و گاه زاده شکلهای هندسی ساده و مکرر بود.
مینی مالیسم در ادبیات سبک یا اصلی ادبی است که برپایه فشردگی افراطی و ایجاز بیش از حد محتوای اثر بنا شده است. آنها در فشردگی و ایجاز تا آنجا پیش می برند که فقط عناصر ضروری اثر، آن هم در کمترین و کوتاه ترین شکل باقی بماند.
به همین دلیل برهنگی واژگانی و کم حرفی از بارزترین ویژگیهای این آثار به شمار می رود. اولین نوشته مدرن توسط «ادگارآلن پو» در مورد داستان کوتاه نوشته شد که مبنای مهمی در تکوین ساختار داستانهای مینی مالیستی به حساب می آید. او در مقدمه کوتاه خود بر مجموعه داستان قصه های بازگفته شده «ناتاییل هالوژن» اصول سه گانه خود را در تبیین ساختار داستان کوتاه تشریح کرد.
آلن پو بحث وحدت تأثیر را در ساختار داستان کوتاه پیش می کشد و راه رسیدن به وحدت را تنها در سایه ایجاز مناسب مسیر می داند. همچنین او محدودیت مکان را نیز شرط ایجاز می شمارد و تأکید می کند که تمام جزییات روایت باید دقیقاً تابع کل داستان باشد.
گروهی از منتقدان ادبیات داستانی این مقاله آلن پو را اولین بیانیه غیررسمی مینی مالیستی محسوب کردند بی آنکه تأثیر آثار کسانی چون کافکا، برشت و بکت را در پدید آوردن این جریان نادیده بگیرند. در تکوین ساختار داستان مینی مالیستی، آثار دو نویسنده دیگر شاید بیشترین تأثیر را داشته است. آنتوان چخوف با ابداع صورتی از داستان کوتاه که در آن برشی کوتاه از زندگی روایت می شود و همینگوی با داستانهای کوتاهش که در حداقل توصیف و گفتگو سامان یافته بود.
بعدها آثار نویسندگانی چون کارور، مسیون، وولف، فریش، هانتکه و... از ویژگی این گونه داستان نویسی بهره زیادی بردند!این گونه هنری در بدو تکوین اقبال چشمگیری پیدا کرد و دامنه نفوذ آن به شعر، نقاشی، معماری، موسیقی و فیلم هم کشیده شد.
با این وجود بارها منتقدان هنری و ادبی این نوع گرایشها را به باد انتقاد گرفتند و در نقد آثار پیروان مینی مالیسم از آنها با القابی چون «نوهمینگوی، رئالیسم کثیف، داستانهای پپسی کولایی و ادبیات سوپرمارکتی» یاد کردند.
جان بارت در نقد و تبیین ساختار داستانهای مینی مال، لذت مطالعه اثر کوتاه «امیلی دیکنسون» به نام «صفر بیخ و بن» را کنار رمان بلند «صد سال تنهایی» مارکز می گذارد و می گوید: مطمئناً بیشتر از یک راه برای ورود به بهشت وجود دارد. هر چند من میان مینی مالیستها و ماکسی مالیستها از خوانندگان بیشتر گله دارم تا نویسندگانشان. چرا که آنها آن چنان به یکی می پردازند که از مزه کردن دیگری باز می مانند. او تلاش کرد میان مینی مالیستها و ماکسی مالیستها آشتی ایجاد نماید.
«یان رید» اما می گوید: دشوار می توان تصور کرد که چگونه چیزی کمتر از یک یا دو صفحه می تواند چیزی بیش از یک طرح کلی خشک و خالی از وقایع به دست بدهد. در مقابل آنها گروهی از منتقدان، مینی مالیسم را «اتم شکافته شده» نامیدند.
«اهنری» در تعریف این گونه داستان آن را به مغز کاهوی فرنگی تشبیه می کند. داستانی که حوادث هنری و توصیفی غیرلازم آن حذف شده و چیزهای زاید و غیرضروری از اطراف آن کنده و دور ریخته شده است، بنابراین آنچه باقی می ماند فقط مغز است. اما جیمزتوماس در مقدمه کتابش بحث خود را در تبیین داستانهای مینی مالیستی با طرح یک ابهام و سؤال اساسی آغاز می کند که داستان کوتاه تا چه حدی می تواند کوتاه باشد و بعد پاسخ می دهد که داستان خیلی کوتاه می تواند حداقل لذت باشد. آثار پدید آمده مینی مال آنقدر متفاوت هستند که کمتر می توان میان آنها اصلهای متباینی یافت، اما تصور می رود، درک و دریافت خواننده و لذت او در کوتاه ترین نوشته، مهمترین ملاک این گونه ادبی باشد.

رضا خسروزاد

منبع : روزنامه قدس