کشاورزی؛ مصون از حذف یارانه‌ها

طرح اصلاحات اقتصادی که بخشی از آن به هدفمند کردن یارانه‌ها برمی‌گردد، در چند ماه اخیر موجی از نگرانی را در برخی بخش‌های جامعه ایجاد کرده است. متاسفانه اطلاع‌رسانی ضعیف دولت در این حوزه موجب شده است تا به‌رغم آنکه هشت محور عمده برای اصلاحات اقتصادی از سوی دولت مشخص شده و هدفمند کردن یارانه‌ها نیز بر اساس آنچه اسناد پشتیبان این طرح نشان می‌دهند، عمدتا در خصوص یارانه حامل‌های انرژی است، بسیاری از مدیریت‌های کلان کشور عنوان می‌کنند که این اصلاحات و حذف یارانه‌ها در بخش‌های زیر نظر آنها نیز اعمال می‌شود.
به عنوان مثال وزارت ارتباطات که همواره تعرفه‌های بالای خدمات این سازمان مورد اعتراض مردم بوده است، اعلام کرده یارانه‌ها را از خدمات خود حذف می‌کند. در این میان یکی از مهم‌ترین بخش‌هایی که اعلام کرده است اقدام به اصلاحات یارانه‌ای در زیرمجموعه خود می‌کند، بخش کشاورزی است. در حال حاضر بخش کشاورزی عمده‌ترین مصرف‌کننده انرژی در کشور است که با هدفمند کردن یارانه‌ها مشخص نیست تکلیف یارانه‌های این بخش که نقش بسیار مهمی در قیمت‌ محصولات کشاورزی دارد، چه می‌شود. از سوی دیگر، دولت در خصوص یارانه‌های انرژی در حال حاضر پول واقعی پرداخت نمی‌کند و بنابراین نمی‌توان انتظار داشت با هدفمند شدن یارانه‌ها مابه‌التفاوت قیمت انرژی به صورت آزاد و نرخ یارانه‌ای آن به کشاورزان پرداخت شود.
مشکل دیگر این است که میزان استفاده کشاورزان از این یارانه‌ها نیز مشخص نیست. گذشته از یارانه حامل‌های انرژی که فقط مختص به بخش کشاورزی نبوده و تمامی بخش‌های اقتصاد کشور به نوعی با آن دست به گریبان هستند، مهم‌ترین یارانه‌ای که در حال حاضر به کشاورزان پرداخت می‌شود، یارانه نهاده‌های دامی است که ۱۰ درصد یارانه‌های کشور را شامل می‌شود. مسوولان وزارت جهاد کشاورزی اعلام کرده‌اند که یارانه‌ها از این بخش حذف نمی‌شوند و فقط جابه‌جایی‌هایی در توزیع یارانه‌های این بخش صورت می‌گیرد اما همچنان کشاورزان نگران حذف یارانه‌ها در این بخش هستند.
● دلایل پرداخت یارانه به بخش کشاورزی
اما چرا دولت‌ها یارانه به بخش کشاورزی پرداخت می‌کنند و آیا امکان نپرداختن اینگونه یارانه‌ها وجود دارد؟ انگیزه‌های مختلفی باعث شده است که درکشورهای جهان حتی کشور پیشرفته صنعتی باتوجه به شرایط اقلیمی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی به بخش کشاورزی یارانه پرداخت کنند. به‌رغم مذاکراتی که در مورد حذف یا کاهش میزان حمایت از تولیدات کشاورزی در نشست‌های سازمان تجارت جهانی صورت گرفته، همچنان پرداخت یارانه با اشکال گوناگون و با استفاده از ابزارهای حمایتی متفاوت ادامه دارد. به‌طور مثال درکشورهای عضوOECD در سال ۲۰۰۱ به هر کشاورز تمام‌وقت ۱۲هزار دلار یارانه پرداخت شده و در مجموع در این کشور‌ها طی سال مذکور ۷۴۴/۲۳۰ میلیارد دلار صرف حمایت از تولیدکنندگان بخش کشاورزی از طرق مختلف از قبیل حمایت‌های قیمتی (قیمت تضمینی) یارانه برای مصرف یا عدم ‌مصرف نهادها (جوایز و کمک‌های غیرنقدی) حمایت از کل درآمد و حمایت برمبنای مقدار تولیدشده است. پرداخت یارانه به بخش کشاورزی به دلیل ناکارآمدی یا ضعیف و عقب‌افتادگی نیست بلکه اگر بخش کشاورزی دچار برخی از محدودیت‌ها نبود و یا کشاورزان می‌توانستند در صورت اقتصادی‌بودن این بخش تولید خود را ادامه دهند و از تولید موادغذایی دست نکشیده و خود به ‌عنوان مصرف‌کننده به سوی شهرها و مشاغل دیگر رو نیاورند و یا طبق مکانیسم بازار در صورت محدودیت یا نقصان درتولید محصولات کشاورزی قیمت کالای خود را افزایش می‌دادند، این بخش به راحتی می‌توانست با دیگر بخش‌های اقتصادی رقابت نماید.
حمایت از بخش کشاورزی درکشورهای مختلف دنیا با استفاده از ابزارهای گوناگون و عمدتا برای رسیدن به اهدافی ازقبیل افزایش درآمد کشاورزان، حمایت از تولیدکنندگان داخلی و رفع وابستگی، حفظ اشتغال وکاهش فقر انجام می‌شود. مقایسه سطوح حمایت در بخش کشاورزی کشورهای مختلف دنیا نشان می‌دهد با وجود تفاوت‌هایی از نظر نوع و گستردگی سیاست‌های اعمال‌شده اغلب کشورها سطوح بالایی از حمایت را اعمال می‌نمایند که این موضوع به‌ویژه در سایت کشاورزی مشترک اتحادیه اروپا و قانون زراعی جدید آمریکا قابل مشاهده است. به‌طورکلی حمایت در کشورهای درحال توسعه بیشتر به سمت نهاده‌های تولید و مصرف‌کنندگان و درکشورهای توسعه‌یافته به سمت حمایت‌های قیمتی از تولیدکنندگان کشاورزی بوده به‌طوری‌که درحدود سه‌چهارم کل حمایت از بخش کشاورزی در کشورهای OECD مربوط به تولیدکنندگان بوده که دوسوم آن مربوط به حمایت‌های قیمتی است.
● سیاست‌های حمایتی کشاورزی در ایران
سیاست‌های حمایتی و ابزارهای اعمال آنها در بخش کشاورزی ایران در مقایسه با کشورها به‌ویژه کشورهای توسعه‌یافته محدود‌تر بوده و تنوع کمتری دارند. گرایش عمده این سیاست‌ها عدم‌وجود نظم و انسجام کافی در آنها را برای رسیدن به اهداف بلندمدت ازجمله خودکفایی و توسعه صادرات نشان می‌دهد. سیاست‌های حمایتی در بخش کشاورزی ایران را می‌توان در سه قالب کلی معرفی نمود. گروه اول: شامل معافیت‌ها و امتیازات قانونی است که می‌توان ازمعافیت‌های مالیاتی، موانع و تعرفه‌های وارداتی، نرخ‌های ترجیح برای اعتبارات بانکی، آب و سوخت و سایر امتیازات نام برد. گروه دوم: یارانه‌هایی است که به‌صورت آشکار و تحت همین عنوان از طریق سازمان حمایت از مصرف‌کنندگان و تولید‌کنندگان از محل بودجه عمومی دولت پرداخت می‌گردد. شامل دو بخش اصلی یارانه‌های مصرفی و یارانه‌های تولیدی است، یارانه‌های مصرفی برای فراهم نمودن امکان مصرف کالاهای اساسی از قبیل گندم، روغن نباتی، قند و شکر محصولات لبنی و غیره پرداخت می‌شود.
بخش اعظم یارانه‌های تولیدی نیز مربوط به یارانه نهاده‌های تولید کود، سم، بذر و علوفه است. بخش دیگر این یارانه‌ها نیز شامل خرید تضمینی محصولات، کمک‌های بلاعوض جبران خسارت ناشی از حوادث طبیعی(ازقبیل خشکسالی) و بیمه محصولات کشاورزی است، درچند سال اخیر پرداخت یارانه به کالاهای صادراتی نیز به‌طور منظم آغاز شده است. گروه سوم: سیاست‌های حمایتی که می‌توان آنها را تحت عنوان خدمات عمومی بخش کشاورزی معرفی نمود پرداخت‌های بودجه‌ای است که به‌منظور توسعه زیرساخت‌های کشاورزی تحقیقات و ترویج، حفاظت از محیط زیست و سایر فعالیت‌های عمرانی بخش کشاورزی پرداخت می‌گردد.
● آیا می‌توان یارانه‌ها را حذف کرد؟
پیامدهای حذف یارانه‌ها به‌گونه‌ای است که هیچ کشوری درحال حاضر به تحمل هزینه سنگین چنین سیاستی نیست که در ابعاد مختلف بر مردم، اقتصاد و حتی امنیت کشور تاثیر می‌گذارد. اگر به دلیل وضع مقررات بین‌المللی مانند مقررات WTO کشورهای مختلف از میزان یارانه پرداختی به بخش بکاهنــد بایــد بـــرای ایجاد تعادل بین بخش‌های اقتصادی و کنترل قیمت مواد غذایی چاره‌اندیشی کنند. دولت‌ها نمی‌توانند تعیین قیمت محصولات غذایی را مانند سایر بخش‌ها به سیستم بازار و عرضه و تقاضا واگذار کنند و برای برقراری عدالت اجتماعی، حفظ و پایداری اشتغال در بخش کشاورزی، توسعه دولت و حفظ محیط زیست که مورد توجه عموم کشورهاست می‌بایست اثرات حذف یارانه را به ابعاد اقتصادی، اجتماعی و سیاسی ارزیابی کنند و برای آنها راهکارهای عملی پیدا کنند.
● نتیجه‌گیری
اگرچه دولت در نظر دارد در اقتصاد ایران اصلاح نظام یارانه‌ها را به‌طور جدی دنبال کند، اما به دلایل گفته‌شده به نظر نمی‌رسد به غیر از بخش انرژی، تغییری در یارانه‌های پرداختی به وجود آید. در همین حال مرکز پژوهش‌های مجلس نیز با انجام پژوهشی اعلام کرده است اصلی‌ترین راهکار برای اجرای سیاست‌های حمایتی دولت در بخش کشاورزی پرداخت یارانه به نهاده‌های کشاورزی است.
در این گزارش آمده است: «به دلیل اعمال ناصحیح سیاست قیمت خرید تضمینی و کشش‌ناپذیری اکثر محصولات کشاورزی نسبت به قیمت در نظر گرفته شده برای آنها، نمی‌توان انتظار داشت که با اعمال سیاست‌های قیمتی، میزان تولید در بخش کشاورزی افزایش یابد. بنابراین اصلی‌ترین راهکار برای اجرای سیاست‌های حمایتی دولت در بخش کشاورزی همانا پرداخت یارانه به نهاده‌های کشاورزی خواهد بود.»

امید مهرانی

منبع : روزنامه کارگزاران