اصطبل و توسعه

● چالش توسعه
ایران پس از دوران صفویه به چنگ خوان یغمای قاجار افتاد و سیطره بیش از پنجاه سال سلطنت قاجار باعث فروپاشی و انحطاط ایران در آستانه دوره رنسانس و پیشرفت اروپا شد. علت عقب افتادگی ایران را بسیاری از محققان و مورخان به کرات نوشته‏اند. از خیانت دولتمردان تا توطئه خارجیان، فقدان فرهنگ اجتماعی و... اما آنچه مهم تر از سایر مسائل بود صعود چوپانان، راهزنان کوهستانی به پادشاهی کشوری که روزگاری امپراطوری محسوب می‏شد بود که ایران را به پاره کشوری تبدیل کرد که هر پاره آن مثل جگرگوشه‏ای که از بین برود به تصاحب بیگانگان درآمد و از این جهت لکه ننگی بر دامان قاجار نشست که هیچگاه پاک نخواهد شد. فارغ از گفته‏ها و مدارک و مستنداتی که درباره هرزگی، بی‏بندوباری و تاریکخانه‏های سیاسی و اقتصادی قاجار گفته می‏شود. سند ذیل حکایت گویای کشورداری در دوره‏ای است که اسب توسعه و پیشرفت در ممالک اروپائی چهارنعله به سوی اصلاحات می‏رفت. ارقام بودجه سال ۱۲۸۶ به نقل از کتاب «امیرکبیر» نوشته زنده‏یاد فریدون آدمیت به شرح ذیل بوده است:
مبالغ: تومان
۱) درآمد نقدی شامل مالیات، گمرک و خالصه و غیره ۲.۶۶۷.۰۰۰
۲) مالیات جنسی، غله (۲۴۵.۲۳۷ خروار) ۵۰۰.۰۰۰
برنج (۴.۴۷۸ خروار)
کاه (۱۰.۸۹۵ خروار)
جمع کل وصولی ۳.۱۶۷.۰۰۰
ارقام درآمد خالص نقدی ایالات که پس از کسر مخارج ایالتی به خزانه پرداخت گردیده است:
خراسان/ ۲۲۷.۰۰۰
آذربایجان/ ۶۲۰.۰۰۰
استرآباد/ ۲۳.۰۰۰
مازندران/ ۱۰۲.۰۰۰
گیلان/ ۲۳۸.۰۰۰
کرمان/ ۱۰۱.۰۰۰
اصفهان/ ۳۳۲.۰۰۰
همدان/ ۶۵.۰۰۰
کرمانشاه/ ۷۹.۰۰۰
فارس/ ۴۰۳.۰۰۰
لرستان و خوزستان/ ۱۳۰.۰۰۰
کردستان/ ۳۲.۰۰۰
یزد/ ۷۳.۰۰۰
تهران و حومه آن/ ۱۲۲.۰۰۰
قزوین، خمسه، گروس، طارم و طالقا/ن ۱۳۲.۰۰۰
عراق مرکزی (کاشان، قم، گلپایگان، ساوه، ملایر و غیره)/ ۳۱۲.۰۰۰
مجموع/ ۲.۹۹۱.۰۰۰
«ارقام خرج»/
مخارج عمومی به اضافه هدایا، ساختمانها، پست و غیره/ ۲۳۵.۵۲۱
(عملجات): حقوق دیوانیان در پایتخت /۸۰۵.۹۸۵
بودجه سپاه/ ۱.۲۲۲.۷۶۴
مخارج ایالتی/ ۲۹۲.۳۳۱
جمع/ ۲.۶۵۶.۶۰۱
● ارقام مواجب و مستمریها به استثنای بودجه نظام
ردیف/ شـــــرح/ مبالغ: تومان
۱) صدر اعظم/ ۴۲.۰۰۰
۲) شاهزادگان و خاندان سلطنت/ ۲۵۷.۱۲۶
۳) اشراف و اعیان/ ۹۸.۲۷۶
۴) ارباب قلم/ ۱۸.۱۱۰
۵) علما و سادات و ملایان/ ۴.۱۱۰
۶) اطبا و شعرا و مترجمان و غیره/ ۱۸.۸۴۳
۷) کارکنان اصطبل و مهتران/ ۱۷.۵۴۰
۸) خانهای دودمان قجر/ ۲۱.۳۰۲
۹) پناهندگان گرجستان، ارمنستان و هرات/ ۷۷.۵۹۷
۱۰) اشیک آقاسی و آجودانهای حضور/ ۱۸.۴۲۸
۱۱) کارکنان دیوانخانه (عدلیه)/ ۲.۷۴۶
۱۲) معلمان و کارکنان دارالفنون/ ۷.۷۵۰
۱۳) دلقکهای شاه/ ۹.۶۴۰
۱۴) غلام پیشخدمتها و پیشخدمتان مخصوص و گاردشاهی/ ۱۰۳.۵۸۴
تدقیق در ارقام فوق نشان می‏دهد که جبره و مواجب کارکنان اصطبل و مهتران (بخوانید بودجه اصطبل – ردیف ۷) –۳/۶ برابر بودجه کارکنان عدلیه (دیوانخانه) بوده و مجموع بودجه ردیفهای
(۷و۱۳) یعنی بودجه اصطبل و دلقکهای شاه رویهم ۲۷.۱۸۰ تومان و در مقابل بودجه عدلیه ۲.۷۴۶ تومان و یا به تعبیری ده درصد بودجه «اصطبل و مهتران» بوده، چرا که دلقکهای شاه هم دست کمی از ابواب اصطبل نداشته‏اند! با بررسی اجمالی این ارقام می‏توان انتظار داشت که وضعیت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آن روزگار چگونه باید بوده باشد و چرا نابسامانی و بی امنیتی همیشه گریبانگیر مردم ستمدیده ایران بوده است. در دورانی که میرابو، لاوازیه، منتیسکو، لامارتین و ماکسیم گورکی حاصل اندیشه و اراده انسانها در دنیای در حال توسعه بودند حاصل دسترنج مردم ایران را اشراف و اعیان و اصطبل و دلقکها به باد فنا می‏دادند و همین توجه خاص به اصطبل و دلقکهای اعلیحضرت سرانجام دودمان قاجار را به باد فنا داد فاعتبروا یا اولی‏الابصار.

غلامحسین دوانی
عضو جامعه حسابداران رسمی ایران