فروپاشی حزب توده و اخراج دیپلماتهای روسی

چهارم خرداد ۱۳۶۲، درپی كشف شبكه جاسوسی حزب توده در ایران و اخراج چندتن از اعضای سفارت شوروی در تهران سه عضو سفارت ایران در مسكو اخراج شدند. این حزب ۱۳ اردیبهشت همان سال منحل اعلام شده و متعاقباً به ۱۸ نفر از دیپلمات‌های سفارت شوروی در تهران دستور داده شده بود خاك جمهوری اسلامی ایران را ترك كنند.
حزب توده در كشاكش جنگ دوم جهانی بر بقایای «حزب كمونیست ایران‌» كه در دوران رضاخان سركوب شده بود تأسیس شد. حزب كمونیست كه در خرداد ۱۲۹۹ در بندرانزلی موجودیت خود را اعلام كرد، در حقیقت همان حزب عدالت گیلان بود كه با ورود نیروهای ارتش سرخ به شهر رشت و بندرانزلی شكل گرفت و در جریان كنگره خود در این تاریخ، نام خود را به حزب كمونیست ایران‌، تغییر داد.
حیدرخان عمواوغلی و سیدجعفر پیشه‌وری از جمله مؤسسین حزب عدالت گیلان بودند. عمواوغلی در شهریور همان سال سرپرستی هیأت كمونیست‌های ایران را برای شركت در كنگره ملل شرق در باكو برعهده داشت‌.
این كنگره كه در شهریور ۱۲۹۹ و به ابتكار حزب كمونیست روسیه بلشویكی تشكیل شد اولین گردهمایی عمده رهبران حزب كمونیست كشورهای آسیایی و آفریقایی بود كه تحت عنوان «كنگره ملل ستمدیده مشرق زمین‌» در باكو تشكیل شد. هدف از این اجلاس كه بیش از یك هزار نماینده كمونیست درآن شركت داشتند ایجاد هماهنگی میان احزاب كمونیست كشورهای آسیایی و آفریقایی با یكدیگر و همسو ساختن حركت آنها با حزب كمونیست روسیه بود.
كنگره باكو كه در طول شهریور آن سال ادامه یافت، در توجه دادن افكار عمومی جهان به جنگهای داخلی روسیه بسیار حائز اهمیت بود و موجی از جبهه درگیری احزاب كمونیست و گروههای چپ را در جهان علیه دولتهای غربی كه هریك به حمایت از یك شبكه درداخل روسیه در برابر دولت نوظهور بلشویكی برخاسته بودند، به وجود آورد. افرادی كه به عنوان اعضای «هیأت نمایندگی كمونیست‌های ایران‌» در این كنفرانس شركت كرده بودند، در حقیقت تربیت شدگان «حزب عدالت‌» بودند. حزب دست آموزی كه پس از انقلاب اكتبر توسط بلشویكهای روسی برای جذب ایرانیان منطقه قفقاز و كشاندن آنان به داخل منظومه كمونیسم تشكیل گردیده بود. حیدرخان عمواوغلی، قاتل بسیاری از چهره‌های آزادیخواه نهضت مشروطه نظیر آیت الله بهبهانی و ستارخان‌، رهبری هیأت ۱۹۳ نفره یادشده را برعهده داشت‌.
پس از پایان كار كنفرانس باكو، نمایندگان احزاب كمونیست كشورهای آسیایی با پول و اسلحه و اوراق تبلیغاتی و دستورات حزبی به كشورهای خود بازگشتند. در ایران نیز فعالیت سیاسی حزب كمونیست با بازگشت هیأت كمونیست‌های ایران از باكو، آغاز گردید.
اوضاع داخلی ایران در آن دوره به شدت آشفته بود. احمدشاه آخرین پادشاه قاجار در تهران حكومت می‌كرد. مجلس قانونگذاری ایران كه دوره فترت ۷ماهه میان دو مجلس سوم و چهارم را می‌گذارند، عملاً وجود نداشت‌. انگلیسی‌ها در ایران حضور نظامی داشته و یكه تاز میدان بودند؛ مستشاران آنان بیشترین نقش را در اداره سیاستهای كابینه وثوق الدوله برعهده داشتند و فقر و بدبختی و گرانی و بیكاری و تورم دامنگیر كشور شده بود.
از نخستین مأموریت‌های موفق كمونیست‌های ایرانی جلوگیری از توسعه فعالیت‌های آزادیخواهانه میرزا كوچك خان جنگلی بود. میرزا كوچك خان در نتیجه خیانت‌هایی اطرافیانش متوجه توطئه كمونیستها علیه خود شد و به ناچار به جنگلهای گیلان و كوهستان‌های اطراف فومن گریخت و در آنجا بر اثر سرما و بوران شدید از یكسو و فشار سربازان اعزامی رضاخان كه به تازگی در تهران كودتا كرده بود جان سپرد.۱
«حزب كمونیست ایران‌» با اندیشه‌های نریمانف صدر شورای جمهوری قفقاز، به وجود آمد و عملكرد آن از نظر مبانی، موافق حركت میرزا كوچك خان نبود. البته فعالیت این حزب با كودتای رضاخان مخفی شد.
رضاخان كه خود در تشكیلات نظامی روس‌ها ـ قزاق‌ـ تربیت یافته بود، پس از كودتا با حمایت قوای نظامی انگلیس، به سركوب حركت‌های چپگرایانه در كشور پرداخت‌. بر این اساس، تا سال ۱۳۱۰ تعداد قابل توجهی از اعضای حزب كمونیست توسط رضاخان بازداشت و پس از تصویب «قانون ممنوعیت مرام اشتراكی» محاكمه و به زندان محكوم شدند.
حزب كمونیست ایران در خلال جنگ دوم جهانی با تجدید سازمان و تغییر هسته‌های اصلی خود در هفتم مهر ۱۳۲۰ و با نام «حزب توده‌» اعلام موجودیت كرد.
حزب توده متشكل ترین و معتبرترین سخنگو و نماینده جریان سیاسی ـ فرهنگی ماركسیسم در ایران بود‌. این حزب وارث سوسیال دمكراسی عهد مشروطه است كه توانست در سالهای پس از جنگ دوم جهانی به عنوان یك مجموعه منسجم در صحنه سیاست و فرهنگ ایران حضور یابد و دركشمكش با جریانهای وابسته به بریتانیا و امریكا تصویری پرآشوب از این دوران تاریخی را رقم زند.
این حزب با حمایت نیروهای شوروی كه در ایران حضور داشتند، تأسیس شد. هسته اولیه این حزب را عده‌ای معروف به گروه «۵۳نفر» تشكیل می‌دادند. این گروه یك محفل ماركسیستی بود كه در ۱۳۱۴ به رهبری تقی ارانی تشكیل شد. این گروه در ۱۳۱۶ ش. توسط رضاخان كشف و اعضایش از جمله ارانی بازداشت شدند. ارانی مغز متفكر گروه، ۱۴ بهمن ۱۳۱۸ در زندان به قتل رسید. اغلب افراد ۵۳ نفر در خارج از ایران با ماركسیسم آشنا شده بودند. با ورود ارتش سرخ به ایران در جریان جنگ دوم جهانی، باقیمانده ۵۳ نفر از زندان آزاد شدند و در هفتم مهر ۱۳۲۰، هسته اصلی حزب توده را به خواست شوروی تشكیل دادند.
حزب توده در بهمن ۱۳۲۷ درپی حادثه تیراندازی به شاه غیرقانونی اعلام شد. بعضی از سران حزب دستگیر و بسیاری از آنان موفق به فرار از كشور شدندو در شوروی و اروپای شرقی به تجدید سازمان مخفی حزب پرداختند. اما با به قدرت رسیدن مصدق در ایران و در سایه هرج و مرج به وجود آمده، مجدداً فعالیت خود را در داخل كشور از سر گرفتند. بعد از كودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و بازگشت مجدد شاه به كشور، بار دیگر فعالیت حزب مخفی شد.
پس از كودتای ۲۸مرداد ۱۳۳۲ و تثبیت ایران درحریم نفوذ غرب‌، كه از سوی اتحاد جماهیر شوروی به رسمیت شناخته شد، حزب توده نیز به تبع شوروی‌، نقش و حضور خود را در حیات سیاسی ایران از دست داد، البته این گروه به عنوان یك جریان فكری به موجودیت خود ادامه می‌داد، به نحوی كه می‌توان فرهنگ لائیك و غربگرایی را كه در دهه ۴۰ شمسی در ایران شكل گرفت، برآیند كنش متقابل سه خرده فرهنگ انگلوفیلی‌، ماركسیستی و امریكایی ‌ارزیابی كرد۲. این تأثیر به ویژه از طریق روشنفكرانی كه در دهه ۲۰ شمسی در مكتب فكری ومطبوعاتی حزب توده پرورش یافتند و در دهه ۴۰ شمسی، طبق یك برنامه سنجیده از سوی نواستعمار غرب و رژیم پهلوی‌، درساختار نظام گذشته جذب شده و در نهادهای فرهنگی كشور به كار گرفته شدند، اعمال گردید. بنابر این‌، هرچند در سالهای ۱۳۳۲-۱۳۵۷ حزب توده به عنوان یك نیروی سیاسی در ایران حضور نداشت‌، اما به عنوان یك جریان فكری، در پی‌ریزی شالوده‌های فرهنگ لائیك و غربگرای موجود نقشی مؤثر ایفا كرد.۳
با پیروزی انقلاب اسلامی ایران و بر هم خوردن معادلات سیاسی گذشته در منطقه‌، حزب توده، در سال‌های ۱۳۵۸-۱۳۶۱ فعال شد. حزب توده در این دوره‌، به دلیل شرایط سیاسی نوین ایران موفق شد با تجربه تشكیلاتی احزاب ماركسیستی جهان و با اتكاء بر كادر ورزیده و مجرب خود، كه سالهای بسیاری در اتحاد شوروی و اروپا دوره‌های آموزشی را طی كرده بودند و بالاخره با حمایت مادی اتحاد شوروی، تشكیلات منسجمی به راه اندازد و كوشید تا به عنوان یك نیروی سیاسی در جامعه انقلابی ایران وزن و اهمیت كسب كند و در كنارجریان‌های ضدانقلابی راست و میانه، طرح‌های مخربی را علیه انقلاب اسلامی پی‌ریزی نماید.
تا سال ۱۳۶۲، موارد متعددی از جاسوسی، حتی در سالهای جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، در پرونده حزب توده به ثبت رسیده است‌. البته با انحلال این حزب، اقدامات آن نافرجام ماند و ازآن پس حزب توده مجدداً به یك جریان محدود و بی‌رمق در خارج از كشور بدل شد كه بقایای فروپاشیده آن امروز با بازتاب‌های ایدئولوژیك و فرهنگی طوفانی كه جهان ماركسیسم را به كام خود برده، دست به گریبانند.
انحلال حزب توده در ۱۳۶۲، متعاقب كشف شبكه جاسوسی این حزب در ۱۷ بهمن ۱۳۶۱ و بازداشت رهبران آن در تهران صورت گرفت‌. طی این سه ماه‌، تحقیقات لازم انجام شده و اعترافات صریح افراد دستگیر شده حزب توده نشان داد كه چگونه كادر دیپلماتیك سفارت اتحاد جماهیر شوروی با فعالیتهای جاسوسی حزب توده در ارتباط مستقیم بوده‌اند. پس از اخراج دیپلماتهای شوروی از تهران‌، دولت شوروی نیز متقابلاً روز چهارم خرداد، ۳ عضو سفارت ایران را در مسكو از این كشور اخراج كرد.
اعلام انحلال حزب توده، ۳۵ سال پس از اعلام غیرقانونی شدن آن در بهمن ۱۳۲۷ صورت پذیرفت‌. در این ۳۵ سال، این حزب به استثنای یك مقطع كوتاه دوساله در دوران نخست وزیری مصدق (۳۲-۱۳۳۰) و یك دوره ۴ ساله پس از پیروزی انقلاب اسلامی، عمدتاً مخفی بود و كادر رهبری آن در بیرون از ایران زندگی می‌كردند.

پی نویس‌:
۱ـ مرگ میرزا كوچك خان ۹ ماه پس از كودتای رضاخان صورت گرفت‌.
۲ـ سیاست و سازمان حزب توده؛ از آغاز تا فروپاشی؛ مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی؛ ج اول؛ ص ۱۲ .
۳ـ همان

منبع : موسسه مطالعات وپژوهش های سیاسی