روسیه و روابط با آسیای مرکزی و غرب

با روی کار آمدن باراک اوباما در آمریکا و رویکرد جدید کاخ سفید به قضیه افغانستان، انتظار می رود که واشنگتن برای سر و سامان دادن به نحوه حضور خویش در منطقه، سیاست های تازه ای را به مرحله اجرا بگذارد. در این راستا جایگاه کشورهای آسیای مرکزی، به عنوان همسایگان افغانستان، در سیاست های آمریکا پررنگتر شده، تلاش واشنگتن برای توسعه و تحکیم حضور خود در کشورهای این منطقه، با جدیت بیشتری دنبال خواهد شد. به گزارش ایران شرقی بدیهی است که این روند در تقابل مستقیم با منافع روسیه و سیاست های مسکو در منطقه استراتژیک آسیای مرکزی قرار می گیرد. از این جاست، که دولتمردان روسیه در چارچوب سیاست های راهبردی خود وارد عمل شده اند تا همان گونه که خود ادعا می کنند «از منطقه سنتی نفوذ خود» مراقبت نمایند.
کارشناسان به دیدارهای آتی دیمیتری مدودف رئیس جمهوری روسیه با سران کشورهای آسیای مرکزی که از پایان ماه جاری آغاز می شود، از همین زاویه می نگرند. بنا به اطلاع روزنامه «وریمیا نوستی» (چاپ مسکو) قربان بیک باقی اف، رئیس جمهوری قرقیزستان، نخستین رئیس جمهوری آسیای مرکزی است، که در این چارچوب به مسکو می آید. امضای قرارداد ۷‎/۱ میلیارد دلاری میان روسیه و قرقیزستان از جمله اسنادی است، که طی این دیدار به امضا خواهد رسید. گزارش های منتشره در رابطه با این موضوع حاکی از آن است، که این سرمایه گذاری کلان روسیه، پاسخی از جانب کرملین به اقدام بیشکک مبنی بر تعطیلی پایگاه نظامی آمریکا در قرقیزستان است. برخی از خبرگزاری ها از بیشکک اطلاع دادند، که در آینده نزدیک قرقیزستان درخواست خود را در مورد قطع فعالیت پایگاه آمریکایی «گانسی» در قلمرو قرقیزستان، به مقامات آمریکا ارائه خواهد کرد. بدون شک این اقدام بیشکک در رایزنی با مسکو شکل گرفته است و حاصل همان رقابتی است، که میان قدرت ها در آسیای مرکزی جریان دارد. در گفتگوها میان مدودف و اسلام کریم اف رئیس جمهوری ازبکستان که طی سفر رئیس جمهوری روسیه به تاشکند انجام خواهد شد، بسته وسیعی از مسائل مربوط به توسعه روابط فی مابین مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت.
هرچند انرژی- همکاری ها در حوزه نفت و گاز- در صدر این مسائل قرار دارد، اما به احتمال قوی لحن گفتگوها در مسأله دورنمای حضور ازبکستان در نهادهای منطقه ای و رفتار آینده تاشکند در روابط با آمریکا، جدیت بیشتری خواهد داشت. زیرا کرملین اعتماد چندانی به موضع گیری های اسلام کریم اف ندارد. این مسأله در حالی که برخی از منابع اطلاعاتی در منطقه از بیماری کریم اف و احتمال تغییر زودهنگام قدرت در تاشکند سخن به میان آورده اند، بیشتر اهمیت پیدا کرده است. در ماه فوریه سفر امام علی رحمان رئیس جمهوری تاجیکستان به مسکو پیش بینی شده است. در این دیدار نیز حرف های گفتنی زیادند. در شرایطی که سیاست چندبعدی اخیر اتخاذ شده توسط رئیس جمهوری تاجیکستان نگرانی هایی را در مسکو موجب شده، در دوشنبه اعتماد به مشارکت روسیه در طرح های مهم اقتصادی تاجیکستان بیش از هر زمان دیگری کاهش یافته که نتیجه آن کندی روند اجرای موافقتنامه هایی است، که طی دیدار ماه اوت سال ۲۰۰۸ بین رحمان و مدودف به امضا رسیده بودند.
دیدار رحمان و مدودف، که بعد از مذاکرات روسای جمهور روسیه و ازبکستان در تاشکند، صورت می گیرد، در مرکز توجه محافل کارشناسی و سیاسی قرار خواهد داشت. زیرا تجربه نشان داده، که قرابت تاشکند و مسکو، تقریبا همیشه موجبات کاهش اهمیت تاجیکستان در نزد روسیه را فراهم کرده است، ضمن این که تاشکند با پشتیبانی های مسکو در مسیر اجرای طرح های مهم اقتصادی تاجیکستان، به ویژه در بخش هیدروانرژی، مانع تراشی نموده است. در ماه های اول سال جدید میلادی فعال شدن به اصطلاح «دیپلماسی آسیای مرکزی» کرملین، گویای این واقعیت بوده است که هم اکنون دیمیتری مدودف در ادامه سیاست های ولادیمیر پوتین، برآن شده تا از آن چه که محدوده های سنتی نفوذ روسیه می داند، به طور قاطعانه تری حمایت نماید.
به عبارت دیگر، اکنون روسیه این واقعیت را پذیرفته که تغییر شرایط در جهان و منطقه برای کشورهای آسیای مرکزی فرصت های جدیدی در جهت انتخاب شریکان سیاسی و اقتصادی فراهم نموده است. یعنی دیگر روسیه این امکان را ندارد، که کشورهای این منطقه استراتژیک را فقط با دادن وعده ها و برخی فشارهای سیاسی، در محیط و چارچوب سیاست های خویش نگاه دارد. سرمایه گذاری ۷‎/۱ میلیارد دلاری در بخش هیدروانرژی قرقیزستان، که قرارداد آن در دیدار باقی اف و مدودف در مسکو به امضا خواهد رسید، کمک به رفع مشکلات کارخانه هواپیماسازی ازبکستان، مساعدت در مهار تهدیدهای اقتصاد تاجیکستان...
حاکی از آن است، که روسیه نیازهای کشورهای آسیای مرکزی را اولویت بندی نموده است، تا بتواند از طریق رسیدگی به مسائل و مشکلات اولیه شریکان خود، اطمینان بیشتر آنان را جلب کند. البته تردیدی نیست، که در این رویکرد، روسیه اهداف و منافع خود را در اولویت قرار می دهد و روابط آینده اش با هر یک از کشورهای آسیای مرکزی را از همین منظر طراحی خواهد کرد. اما رقابت با دیگر مدعیان حضور در آسیای مرکزی ایجاب می کند، که مسکو جهت حفظ و تثبیت حضور خود کشورهای این منطقه، در قبال این کشورها برخی گذشت هایی نیز قایل شود.
در شرایطی که غرب به سرکردگی آمریکا نیز در چارچوب آن چه که «مبارزه با تروریسم عنوان می شود» نیاز مبرمی به همکاری و مشارکت کشورهای آسیای مرکزی دارد، این موضوع اهمیت بیشتر پیدا کرده است.وضعیت حاکم در آسیای مرکزی و تحولاتی که صحنه سیاسی این منطقه پیش رو دارد، هم کشورهای این منطقه و هم قدرت های شرق و غرب را در مسیر سیاست ها و رویکردهای جدید قرار خواهد داد. قدرت های شرق و غرب تلاش خواهند کرد از هر طریق ممکن به اهداف خویش دست یابند. البته، دولت های آسیای مرکزی نمی توانند به طور همزمان و به راحتی خواسته های قدرت های منطقه ای و جهانی رقیب حاضر در منطقه را برآورده نمایند. از این رو، در صورت کم توجهی سران آسیای مرکزی، رقابت قدرت ها می تواند بقای برخی از دولت ها را زیر سؤال برده و ثبات در منطقه را با تهدید جدی مواجه کند.
● اهداف سفر مدودف به ازبکستان
از سوی دیگر در همین رابطه دیمیتری مدودف (رئیس جمهوری روسیه) قرار است در ۲۱ ، ۲۲ ژانویه برابر با ۲ و ۳ بهمن ۸۷ به ازبکستان سفر کند. وی در این دیدار با اسلام کریم اف همتای ازبک خویش در زمینه روابط دو جانبه و همکاری های دو کشور بحث و تبادل نظر خواهد کرد. این نخستین سفر رسمی رئیس جمهوری روسیه پس از به قدرت رسیدن در سال ۲۰۰۸است. البته دمتیری مدودف در پیام خویش به مناسبت فرا رسیدن سال نو میلادی تاکید نموده بود «روسیه برای موفقیت آمیز بودن مذاکرات طرفین در تاشکند آمادگی کامل دارد و امیدوار است که نتایج این دیدار، فصل تازه ای در مناسبات و همکاریهای همه جانبه دو کشور بگشاید.» این در حالی است که روسیه همواره به حفظ منافع ملی خویش در مناطق پیرامونی و مناطق دور در جهان تاکید می کند. به همین دلیل همواره مسکو می تواند در صورت لزوم بر ازبکستان در زمینه مسائلی نظیر: نزدیکی بیش از اندازه ازبکستان به غرب، تهدید منافع حیاتی روسیه در آسیای مرکزی و فشار بر اقلیت روس زبان در داخل ازبکستان؛ بر این کشور فشار وارد آورد. از این رو استفاده از ترکیب «روابط همه جانبه» میان «مسکو- تاشکند» در پیام دیمیتری مدودف به مناسبت سال نو، دور از واقعیات کنونی در مناسبات بین دو کشور است.
از سوی دیگر هم روسیه و هم ازبکستان می دانند که برای رشد و پیشرفت، به فناوری و دستاوردهای علمی غرب نیاز دارند و بدون گسترش روابط با آمریکا و اتحادیه اروپا نمی توانند به اهداف خویش دست یابند. به همین دلیل سخن گفتن از روابط راهبردی میان «مسکو-تاشکند» در مرحله فعلی چندان مناسب نیست. بهتر است که در زمینه نوع روابط روسیه و ازبکستان در شرایط کنونی از واژه «اتحاد دو جانبه» استفاده شود.از سوی دیگر خط مشی سیاسی رهبری کنونی ازبکستان، عملاً این کشور را به بن بست کشانده و روسیه با درک این موقعیت حساس، به نفع خود بهره برداری می کند. در واقع اگر روابط ویژه روسیه-ازبکستان در سطح همکاریهای دو جانبه نبود، سال ها قبل ازبکستان از عضویت در جامعه همسود و سازمان همکاریهای شانگهای خارج شده بود. زیرا اخیراً اسلام کریم اف به شدت از ناکارآمدی نهادهای مختلف در قلمرو پساشوری انتقاد کرده است. به همین دلیل دیمیتری مدودف احساس می کند در شرایط حساس فعلی که دولت ازبکستان بر سر دوراهی انتخاب دشوار در مورد شرکای نزدیک خویش در آینده قرار گرفته است، باید بحث همکاری سازنده با ازبکستان را مطرح کند.
در عمل، چنین موارد مشترکی است که روسیه و ازبکستان را وادار به همکاری نزدیک می کند. حال آنکه ازبکستان به روسیه گاز، پنبه و مواد معدنی صادر و در قبال آن از روسیه تسلیحات و تجهیزات نظامی دریافت می کند. هرچند بخش عمده این تسلیحات کهنه و از رده خارج هستند. به همین دلیل گمان می رود در دیدار آتی سران دو کشور در تاشکند توافق جدی در زمینه گسترش همکاریهای دو جانبه به عمل آید. هر چند که دو طرف به خاطر ملاحظات سیاسی از افزایش مبادلات تجاری و دیدگاه مشترک راجع به مسائل مهم منطقه ای و بین المللی سخن می گویند. اما در اصل نه این است و نه آن. زیرا به نظر کارشناسان غربی، واقعیت این است که روسیه و ازبکستان هر دو نیازمند همکاری با غرب هستند و فعلا روابط دو جانبه میان آنان با مشکلات مختلفی مواجه است.

منبع : روزنامه ابرار