اخلاق پزشکی

● ایثار:
ایثار به معنی ترجیح دادن حق دیگران بر حق خویش است و اوج اخلاق ومعنویت را در بعد اجتماعی می‌رساند. در ظاهر امر و در محاسبات عقل حسابگر ایثار جایگاه منطقی ندارد و هر قدر که انسان بیشتر در بند خود محوری و خودخواهی گرفتار باشد نسبت به این واژه‌ی عمیق احساس بیگانگی بیشتری می‌کند.
بعضاً درباره‌ی خودخواهی شنیده وخوانده می‌شود که از آنجا که افعال نیک نهایتاً رضایت خاطر خود شخص را فراهم می‌کند. بنابراین فداکاری و ایثار را باید در زمره‌ی خودخواهی شمرد. بدیهی است که انسان در قول و عمل رضای خود را جستجو می‌کند، به این معنی که عامل کار نیک اگر مرتکب فعل ناشایستی بشود خود را سرزنش می‌کند و با جبران آن و یا اصولاً با انجام عمل پسندیده رضا و آرامش درونی به دست می‌آورد.
همچنین رضایت درونی شخص بدکار با انجام فعل ناشایسته حاصل می‌شود. یعنی چه نیکوکار و چه بدکار هر دو در صدد رضایت خویشند اما رضایت و آرامش انسان نیکوکار متناسب با نیت و خلوصش یعنی در جهت رضای خداست و رضامندی شخص بدکار خلاف جهت فطرت و به همین دلیل مذموم و ناپسند است.
افعال هماهنگ با فطرت هنگامی به اوج ارزش خود می‌رسند که فاعل آنها را با نیت خالص و آگاهانه انجام دهد. انسان و پزشک و ماما نیز با ایثار یعنی ترجیح و مقدم دانستن دیگران برخود و فداکاری به رضامندی و آرامش خاطر دست می‌یابند.
● اخلاص در عمل:
انسان مخلص می‌کوشد اعمال خویش را در جهت رضای خداوند و برای رسیدن به مقام قرب الهی انجام دهد بنابراین توقع و چشم ‌داشتی ندارد و می‌داند آنچه مهم است سربلندی در پیشگاه حق تعالی است و این خود آرامش و اطمینان را در عمق وجودش باعث شده، نیاز به قدردانی و سپاس و انتظار پاداش‌های زودگذر دنیای حقیر و بی‌ارزش را از بین می‌برد.
● عفت و پاکدامنی:
هنگامی‌که زمام قوه‌ی شهوانیه در دست عقل قرار داشته باشد انسان دارای عفت است. امام باقر (ع) در ستایش این فضیلت اخلاقی می‌فرماید: هیچ عبادتی بهتر و برتر از عفت و پاکی ‌نمی‌باشد. این خلق و خوی پسندیده، که از عالی‌ترین نمونه‌های فضیلت و برتری است، در مورد کارکنان حرفه‌ی پزشکی، به علت ارتباط کاری و اقتضای شغلی، از اهمیت ویژه‌یی برخوردار است.
به طور کلی پزشک و ماما باید به احکام و مسایل مربوط به حرفه‌ی خود، از آن جمله احکام لمس و نظر، توجه کافی داشته باشد و همواره سعی کند که از محدوده‌ی وظایف و اختیارات خود پا فرا ننهد هر کس بنا به حرفه‌اش، در معرض یکی از امتحانهای الهی قرار دارد و باید خود را در حدی از ارتقای روحی بسازد که به امانتهای الهی که در نزد او است با دیده‌ی امانت بنگرد و در برخورد و معاینه‌ی بیماران، اصول اخلاقی را رعایت نماید.
● عدالت:
عدالت از صفات بارز و شاخص کارکنان بهداشتی و درمانی است چنانکه امام صادق (ع) می‌فرمایند: قوام جامعه به سه عامل است: فقیه با ورع، سلطان خیر و پزشک بصیر و عادل.
صاحبان مشاغل بهداشتی و درمانی در صورت پای بندی به تقوای الهی در خدمات خود هرگز غنی را بر فقیر و قوی را بر ناتوان مقدم نخواهند داشت و حتی در مواردی به دلیل کمبود امکانات، از افراد کم درآمد و ضعیف مراقبت‌ بیشتری برای جبران کمبود دسترسی آنها به خدمات لازم به کار خواهند برد.
پزشک و ماما نیز باید در برخورد با افراد غیر مسلمان به ایشان مهر و محبت کند و با آن همانند افراد مسلمان رفتار نماید. ضمناً باید توجه داشت که در اثر مهر و محبت به فرد، ممکن است فرد از خواب غفلت بیدار شده، وجدان نهفته‌ی او شکوفا گردد و واقعیت را درک کند و دین مقدس اسلام را از روی میل و اشتیاق بپذیرد.
● راز داری:
اصولاً از وظایف دینی و اخلاقی هر فردی است که راز سایر افراد را حفظ نماید و از افشای آن خودداری کند. راز افراد را به دیگران بازگو کردن خیانت است. بدیهی است این مهم در مورد طبیبان و ماماها از اهمیت ویژه‌یی برخوردار است.
پزشکان و ماماها به اقتضای حرفه‌ی خود در جریان مسائلی قرار می‌گیرند که بیمار حتی از نزدیکترین بستگانش هم پنهان می‌کند و پزشکان و ماماها باید در حفظ این اسرار نهایت جدیت خود را به کار بندند و اسرار بیماران و زنان باردار را همچون امانتی‌ درنزد خود حفظ کنند.
البته در حفظ اسرار پزشکی باید منافع عالیه‌ی جامعه که لازم الرعایه هستند حفظ شود و موظفند برخی موارد مثل بیماری‌های مسری یا مقاربتی را به شبکه‌های بهداشتی اطلاع دهند.
● تعهد و مسوولیت:
بیمار در شرایطی به صاحبان مشاغل پزشکی پناه می‌برد که به خدمات آنها شدیداً نیازمند است. در این صورت رسیدگی خوب و دقیق نسبت به وی علاوه بر درمان بیماری به بالا بردن روحیه‌ی وی نیز کمک شایانی خواهد نمود.
لازمه‌ی رسیدگی خوب به بیماران، احساس مسوولیت و روحیه‌ی وظیفه شناسی و در شکل کامل‌تر آن روحیه‌ی ایثار است. مراقبت‌ و پرستاری از بیمار از وظایف مهم پزشک و کادر پزشکی است.
ناگفته پیداست که چنین منزلتی در گرو داشتن انگیزه‌ی الهی در این خدمت است و در چنین شرایطی فرد در این خدمت مقدس چیزی فروگذار نخواهد کرد.
● ادب و برخورد شایسته:
یک مثل فارسی می‌گوید: ادب مرد بهتر از زر اوست. پزشک و ماما نباید خود محور و خودبین باشد. خودپسندی و غرور موجب می‌شود که بیماران نتوانند آزادانه بیماری و گرفتاری خود را شرح دهند. تواضع و فروتنی و احترام به اجتماع از صفاتی است که موجبات اطمینان مراجع را فراهم می‌آورد پزشک باید با ابراز حداکثر مهر و ملاطفت به مراجعان موجب امیدواری ایشان شده و از هیجان و فشار وارد بر آنها بکاهد.
در واقع رفق و شفقت حاکی از احساسی همبستگی با کسانی است که خدمات بهداشتی و درمانی برای آنها ارائه می‌شود، وقتی خدمات مذکور در قالبی از ادب و رفق ارائه می‌شود بسیار دلپذیر و آرامبخش وموجب افزایش محبت و گرمی در روابط خواهد بود.
● اعتدال و میانه روی:
کلیه‌ی کارکنان گروه پزشکی باید معقول باشند و در گرفتاری و فراز و نشیبهای زندگی خود را نبازند و همیشه بر اعصاب خود مسلط باشند و در هیچ شرایطی عنان نفس خود را از دست ندهند و همواره با صبر و حوصله با مراجعان برخورد کنند چرا که کسی که می‌خواهد کار نیک انجام دهد و مندرجات سوگند نامه‌ی بقراط را رعایت کند و در این راه گام بردارد باید مشکلات و ناملایمات را تحمل کند.
در بیابان گر به شوق کعبه خواهی زد قدم
سرزنشها گر کند خار مغیان غم مخور
● نتیجه:
صاحبان مشاغل بهداشتی و درمانی به دلیل ویژگیهای‌ روحانی و قداست خدمتشان و همچنین به دلیل اینکه در جامعه از ارج و منزلت خاصی بهره‌مندند و برای بسیاری از مردم به عنوان الگو مورد تاسی قرار می‌گیرند باید به صفات حمیده آراسته و از رذائل اخلاقی بری باشند.
▪ سعدی در گلستان می‌گوید:
معصیت از هر که صادر شود ناپسندیده است و از علما ناخوب‌تر که علم سلاح جنگ شیطان است و خداوند سلاح را چون به اسیری برند شرمساری بیش برد.
به این لحاظ بدیهی است در مقوله‌ی بحث پزشک و ماما، آراستگی به محاسن و مکارم اخلاق همچون ایثار، عفت، وقار، تواضع، بشاشت وجه، اخلاص عمل، فرو بردن خشم، عفو و گذشت، صبر و استقامت، عاطفه، توکل به خدا، زهد، راستگویی، وفای به عهد، عدالت، حلم و بردباری، حیا، شرم، مدارا با مردم، کرامت و بزرگواری، شجاعت، حسن ظن، انصاف، حق‌شناسی، ادای امانت، دوستی و بلند همتی و پرهیز از گناهان انتظار می‌رود.
همچنین دوری واجتناب از صفات و اعمال زشت مانند هوای نفس، کبر و غرور،غیبت، تهمت، نفاق، بخل، حسد، اسراف، خشم، بدخلقی و بد زبانی، بی‌عفتی، دون همتی، بی‌تابی در برابر ناملایمات، جدال، خودخواهی، حرص و طمع، کینه ‌توزی، خودپسندی، ظلم و خشم، بدگمانی، عیب جویی، سخن‌چینی، وابستگی به مقام و مادیات و... مورد توقع است.
بدیهی است مزین شدن به چنین ملکات و صفات برجسته‌یی که برای یک پزشک یا مامای مجرب و دلسوز ضروری به نظر می‌رسد یکباره حاصل نمی‌شود و نیازمند تمرین و ممارست مداوم می‌باشد اما قدم نهادن در این راه شروعی خواهد بود برای موفقیتهای آینده.

دکتر محمود عمویی
متخصص پزشکی قانونی

منبع : هفته نامه پزشکی امروز