فلسفه اخلاق نظریه استاد مطهری در مورد اخلاق و فلسفه آن

استاد شهید مطهری در کتابهای (فلسفه اخلاق) و نیز کتاب (تعلیم و تربیت اسلامی) درخصوص فلسفه اخلاق و نظریات مطرح در این زمینه بحث و گفتگو می‌کند و نظرات اندیشمندان درخصوص اخلاق را بشرح زیر دسته‌بندی می‌نماید :
۱) نظریه کانت یا نظر وجدان اخلاقی – کارهای اخلاقی توسط وجدان اخلاقی به انسان الهام می‌شود در حقیقت این کارها جزء سرشت و فطرت انسان است و انسان را به کمال و نه (سعادت) دعوت می‌کند.
۲) نظریه افلاطون – اخلاق یعنی آنجا که روح انسان حالتی پیدا می‌کند که خود روح زیبا می‌شود اگر کار زیباست به تبع روح زیباست – از نظر افلاطون پایه اخلاق (عدالت) است و عدالت مساوی با (زیبائی).
۳) نظریه عاطفی (نظریه هندی) – کار اخلاقی کاری است که از عاطفه‌ای عالیتر از تمایلات فردی یعنی عاطفه ، غیر دوستی ، سرچشمه می‌گیرد
نظریه عاطفی و محبت (نظریه مسیحی) – کار اخلاقی کاری عاطفی همراه با محبت است۰
۴) نظریه فلاسفه اسلامی ( نظریه اراده) – این مکتب ملاک و معیار اخلاقی بودن را عقل و اراده می‌داند.
۵) نظریه زیبائی معقول – امور اخلاقی فی حد ذاته زیبائی دارد ، با عظمت و با جاذبه و کشش است و حرکت ایجاد می‌کند و ستایش آفرین است.
۶) نظریه عقل دوراندیش – این نظریه را مادیون مطرح کرده‌اند و راسل هم از آن دفاع می‌کند بر اساس آن انسان برای هر کار اخلاقی یک دوراندیشی دارد و در نظر می‌گیرد که منفعت برای او ایجاد می‌کند و انجام می‌دهد.
۷) حسن و قبح ذاتی و عقلی – کارهای اخلاقی بدلیل حسن ذاتی که دارد و عقل انسان حسن ذاتی کارهای اخلاقی و قبح ذاتی کارهای ضد اخلاقی را درک می‌کند ، به سوی آن متمایل و یا از آن دوری می‌جوید.
استاد مطهری در باب این نظریه در صفحه ۷۰ کتاب (تعلیم و تربیت اسلامی) اضافه می‌کند که : این حرفی نیست که صددرصد بتوان اثباتش کرد اگر چه اخلاق سقراطی بر این مبناست ، مخصوصاً حسن و قبح ذاتی افعال که خود حکما برایش چندان پایه‌ای قائل نیستند۰
۹- نظریه رضای خدا – نظریه دیگری وجود دارد و آن اینکه اساساً اخلاق را برگردانیم به اخلاق مذهبی و بگوئیم بقیه نظریه‌ها همه فلسفی و علمی است۰ این نظریه معتقد است که فعل اخلاقی آن فعلی است که هدف و انگیزه‌اش رضای حق باشد (این نظریه احتمالاً همان نظریه امر و نهی الهی یا حسن و قبح شرعی است)
استاد مطهری نظر خویش را در مورد فلسفه اخلاق در کتابهای فلسفه اخلاق و تعلیم و تربیت و بعنوان مجموع سخنرانی‌ها ابراز داشته‌اند و نظریه‌ای بنام (پرستش) را مطرح کرده‌اند ایشان به تمام نظریات که در جهان مطرح شده است ایراد گرفته‌اند و آنها را ناقص می‌دانند اما گفته‌اند اگر تمام نظریات با مبنای اعتقاد به خدا باشد می‌توان آنها را پذیرفت۰ بهرحال از مجموعه صحبت‌های استاد چنین برمی‌آید که :
۱) امور اخلاقی در چهارچوب نظام الهی معنا پیدا می‌کند۰
۲) انجام امور اخلاقی افراد سکولار و غیر خداپرست ، یک (عبادت و پرستش ناآگاهانه) است۰
۳) از طریق آیات و روایات اثبات می‌شود که امور اخلاقی در (فطرت انسان) نهاده شده و یا به او (الهام) شده و می‌شود.
۴) براساس (نظریه پرستش) ، انسان به حسب فطرت کارهای اخلاقی را شریف و شرافتمندانه‌ می‌داند. (ص ۱۲۶ کتاب فلسفه اخلاق)
آیات و روایاتی که استاد مطهری بدان اشاره کرده است بطور خلاصه بشرح زیر است :
۱) با توجه به آیه « و اوحینا الیهم فعل الخیرات (سوره انبیاء آیه ۷۳) » که تفسیر المیزان در باره آن گفته است : در این آیه (افعلو) نیامده است که به عنوان تکلیف شرعی معنی شود بلکه فعل آمده که معنی جمله این می‌شود که ما خود کار خیر را به مردم الهام کردیم.
۲) وقتی آیه « تعاونوا علی البر و التقوا و لاتعاونوا علی الاثم و العدوان » نازل شد مردی به نام وابصه نزد رسول اکرم (ص) آمد و گفت سئوالی دارم حضرت فرمود : من بگویم سئوالت چیست ، گفت : بفرمائید ، فرمودند آمده‌ای که (بر) و (تقوا) و (اثم) و (عدوان) را برایت معنا کنم ، گفت : یا رسول الله بلی برای همین آمده‌ام ، نوشته‌اند که پیامبر سه انگشت خود را جمع کرد و به سینه وابصه زدند و فرمودند یا وابصه از دل خودت سئوال کن و از قلبت استفتا کن.
لازم بذکر است که نظریه (پرستش) یا نظریه (فطرت) که توسط استاد مطهری طرح شده است در هیچ کدام از کتابهای فلسفه اخلاق مطرح نبوده و اگر مشابهی برای این نظریه بتوان پیدا کرد احتمالاً همان (حسن و قبح الهی) است و اگر بتوان با نظریه (حسن و قبح عقلی) مقایسه کرد آنگاه می‌توان گفت که (عقل و فطرت) در این دو نظریه بر هم منطبق خواهند شد.

تحقیق از : رحمت‌ا… علیرحیمی
دانشجوی کارشناسی ارشد رشته اخلاق
دانشکده مجازی فرهنگ و معارف اسلامی (قم)

منبع : بانک مقالات فارسی